Józef Stalin (1878–1953)
Iosif Dżugaszwili, pseudonim Stalin, zdjęcie wykonane około 1902 roku (domena publiczna) Józef Stalin (1878–1953) właściwie nazywał się Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili – z pochodzenia był Gruzinem, a na świat przyszedł 18 grudnia (6 grudnia według starego porządku) w Gori. Był synem Ketevan (Ekateriny) Geładze i Wissariona Dżugaszwilego – ojciec był szewcem i prowadził własny zakład, popadł jednak w alkoholizm i utracił interes. Często stosował też przemoc fizyczną wobec żony i syna, za co został w końcu wyrzucony z ich domu. Ketevan, z zawodu szwaczka (zajmowała się też praniem ubrań), również nie szczędziła Józefowi kar, ale mimo to Stalin miał później zawsze wypowiadać się o matce przychylnie.
Wissarion i Keteven mieli wcześniej jeszcze dwójkę synów, obaj jednak zmarli zaraz po urodzeniu. Sam Józef był dzieckiem wątłego zdrowia, do tego m.in. ze względu na uraz z dzieciństwa jego lewa ręka była wyraźnie krótsza od prawej. Jako niespełna 10-latek został posłany do szkoły cerkiewnej, później, wedle planu matki, miał zostać prawosławnym kapłanem. Był uczniem dobrym i sumiennym, w związku z tym podjął studia w seminarium duchownym w Tbilisi (wówczas Tyflis). W trakcie edukacji w dzisiejszej stolicy Gruzji zetknął się po raz pierwszy z marksizmem, zaczął też czytać zakazane wówczas przez władze carskie druki i książki. Ostatecznie opuścił seminarium, bardzo możliwe, że z powodów ekonomicznych i zaangażował się mocniej w działalność polityczną. Przyjął pseudonim „Koba”, na cześć słynnego kaukaskiego zbójnika. W późniejszych latach zwracali się do niego w ten sposób tylko ci towarzysze, z którymi łączyły go długie i zażyłe relacje.
Na początku XX wieku „Koba” brał udział w antycarskich rozruchach. Skazany najpierw na więzienie, a następnie na zsyłkę na Syberię, do Tyflisu powrócił w 1904 roku, na krótko przed ogólnorosyjską rewolucją. Mniej więcej w tym okresie poznał osobiście Lenina i Lwa Trockiego, późniejszego konkurenta w walce o władzę. Skazany na ponowną zsyłkę po wybuchu rewolucji 1905 roku, zdołał zbiec w 1909 roku, jednak w następnych latach jeszcze kilkukrotnie czekały go aresztowania, zesłania i ucieczki. Krótko przed wybuchem I wojny światowej przyjął pseudonim, pod którym poznał go cały świat – Stalin.
W 1917 roku nie brał czynnego udziału w samej rewolucji październikowej, później jednak współtworzył rządy bolszewickie jako komisarz ludowy (odpowiednik ministra) ds. narodowościowych. W kolejnych latach był zaangażowany rosyjską wojnę domową oraz wojnę polsko-bolszewicką. Wówczas też popadł w konflikt interesów z Trockim, komisarzem ds. wojskowych, zaczął też starannie budować swoją pozycję w partii bolszewickiej, organizując własne wewnętrzne stronnictwo – do tego celu wykorzystał pozycję sekretarza generalnego partii.
Stalin i Lenin, marzec 1919 (domena publiczna) Skupienie w swoich rękach pełni władzy w kraju ułatwił mu pogarszający się stan zdrowia Lenina – ten zmarł po kilku wylewach w styczniu 1924 roku. 5 lat później swojego najpoważniejszego konkurenta – Trockiego – zmusił do emigracji, dzięki czemu mógł rządzić niepodzielnie Związkiem Radzieckim. Do wybuchu II wojny światowej Józef Stalin stawiał na uprzemysławianie państwa, przymusową kolektywizację rolnictwa (chłopi musieli przystępować do tzw. kołchozów) i odejście od NEP (Nowej Polityki Ekonomicznej), wprowadzonej jeszcze za czasów Włodzimierza Lenina. ZSRR pod rządami Stalina był państwem czysto totalitarnym, z kultem jednostki wodza, terrorem policyjnym wymierzonym w społeczeństwo, licznymi restrykcjami i zwalczaniem m.in. religii.
W latach 1932-1933 komunistyczna władza doprowadziła do wybuchu wielkiego głodu na Ukrainie (Hołodomoru), co miało być sposobem represjonowania ludności ukraińskiej sprzeciwiającej się kolektywizacji. Najczęściej szacuje się, że zginęło wówczas ok. 3,5 miliona osób. Innym symbolem stalinowskich prześladowań jest tzw. wielki terror w latach 1934-1939, kiedy to Stalin doprowadził do szeroko zakrojonej czystki w partii oraz Armii Czerwonej, wówczas też nasiliły się szykany względem społeczeństwa – miliony ludzi ginęło lub było zsyłanych do łagrów na obszarze całego ZSRR.
W 1939 roku Stalin zdecydował się na ruch polityczny, który wywołał ogólnoświatowe zdziwienie – ZSRR podpisał pakt o nieagresji i wzajemnej współpracy z III Rzeszą. Umowa, znana jako pakt Ribbentrop-Mołotow (od nazwisk ministrów spraw zagranicznych obu państw) zawierała tajny protokół dotyczący podziału Europy Środkowo-Wschodniej na sfery wpływów obu krajów (dotyczyło to m.in. Polski i państw bałtyckich). Dla II RP w praktyce oznaczało to rozbiór państwa, który niebawem zresztą nastąpił. 1 września 1939 roku napadem Niemiec na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa. 17 września od wschodu na ziemie RP wkroczyła Armia Czerwona, wykorzystując wówczas przekaz propagandowy dotyczący konieczności „ochrony” ludności białoruskiej i ukraińskiej zamieszkującej Kresy.
Podpisanie paktu. Od lewej stoją: szef działu prawnego niemieckiego MSZ Friedrich Gauss, niemiecki minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop, Józef Stalin oraz minister spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow (domena publiczna). W kolejnym roku ZSRR zaanektował również Litwę, Łotwę oraz Estonię, status quo z Niemcami nie utrzymał się jednak długo – 22 czerwca 1941 roku III Rzesza napadła na swojego niedawnego sojusznika. Od tego momentu w historiografii rosyjskiej mówi się o „wielkiej wojnie ojczyźnianej”. Postępy niemieckie były niezwykle szybkie i już w okolicach początków października Wehrmacht realnie zagroził stolicy sowieckiego państwa, Moskwie. Początkowo po rozpoczęciu agresji hitlerowskiej Stalin wycofał się z życia publicznego i – jak często się wskazuje – przebył coś na kształt załamania psychicznego. W ostatnim momencie zrezygnował jednak z ewakuacji z Moskwy, a w trakcie trwania wojny jego retoryka uległa zmianie – częściej zwracał się do obywateli ZSRR przez pryzmat obrony ojczyzny, nie zaś wartości komunistycznych, zezwolił też m.in. na zmniejszenie represji względem religii.
Przełomowym momentem wojny okazał się rok 1943 i m.in. porażka Niemców pod Stalingradem, co miało znaczenie zarówno strategiczne, jak i symboliczne. W kolejnych latach to Wehrmacht pozostawał w odwrocie, a Armia Czerwona zajmowała kolejne terytoria w Europie Wschodniej i Środkowo-Wschodniej. Józef Stalin, dawny sojusznik Adolfa Hitlera, zyskał pozycję jednego z najważniejszych przywódców obozu aliantów, brał też udział w konferencjach tzw. Wielkiej Trójki (USA, Wielka Brytania, ZSRR) – w Teheranie (listopad-grudzień 1943), Jałcie (luty 1945) i Poczdamie (lipiec-sierpień 1945, po zakończeniu konfliktu w Europie).
Stalin był jednym z największych zwycięzców II wojny światowej. Po zakończeniu walk ZSRR przyłączył nowe ziemie (m.in. dawne polskie Kresy), a sam dyktator uzyskał wpływy w licznych państwach, w których zainstalowana została władza komunistyczna – w Polsce, Czechosłowacji, Rumunii, Bułgarii, Albanii, na Węgrzech i do pewnego momentu w Jugosławii, która pod rządami Tito szybko się uniezależniła. Dodatkowo w sferze wpływów stalinowskich znalazła się też część Niemiec – radziecka strefa okupacyjna w 1949 roku stała się komunistyczną Niemiecką Republiką Demokratyczną.
Od 1945 roku trwał dwuosiowy podział świata na umowny „Zachód” (demokratyczny) i „Wschód” (komunistyczny). Józef Stalin wspierał ruchy komunistyczne w różnych częściach świata, czego przykładem był chociażby sowiecki udział w wojnie koreańskiej, która zakończyła się powstaniem Północnej i Południowej Korei. 5 marca 1953 roku Stalin zmarł, wedle oficjalnej wersji z powodu powikłań po wylewie krwi do mózgu, nie brakuje jednak teorii, że mógł zostać otruty.
Józef Stalin do dziś jest uznawany za jednego z najpotężniejszych polityków XX wieku, a także jednego z najbardziej krwawych dyktatorów w historii. Szacuje się, że w wyniku podejmowanych przez niego na przestrzeni dekad decyzji zmarło od 20 do ponad 100 milionów ludzi. Mimo to, zwłaszcza w byłych republikach radzieckich, do dziś widoczne są oznaki swoistego kultu tej postaci.
Józef Stalin – często zadawane pytania:
Jaki był stosunek Stalina do religii?
Paradoksem jest, że w młodości Józef Stalin przysposabiał się do funkcji prawosławnego duchownego – czasy jego rządów to bowiem okres otwartej walki państwa radzieckiego z religią, czego symbolem stało się m.in. zburzenie w 1931 roku Soboru Chrystusa Zbawiciela w Moskwie, ogromnej i ważnej świątyni, na której miejscu miał powstać Pałac Rad (projektu nigdy ostatecznie nie zrealizowano). To w czasach stalinowskich powstał Związek Wojujących Bezbożników, organizacja antyreligijna, a duchowni różnych wyznań byli zsyłani do łagrów lub mordowani. Odwilż w tym zakresie nastąpiła po niemieckim ataku w 1941 roku – propaganda radziecka wykorzystała wtedy akcenty religijne jako pewne spoiwo społeczeństwa. [CZYTAJ WIĘCEJ]
W jaki sposób Stalin zareagował na początek operacji „Barbarossa”?
Przywódca ZSRR do końca nie wierzył w niemiecki atak – nie potrafili go przekonać ani sowieccy generałowie, ani szpiedzy, ani nawet niemieccy dezerterzy! Kiedy ofensywa III Rzeszy stała się faktem, Stalin przeżył swoiste załamanie nerwowe – na dłuższy czas przestał pojawiać się publicznie, zaszył się też w swojej podmoskiewskiej daczy. W ostatnim momencie przed ewakuacją Moskwy zdecydował się jednak pozostać w mieście, co mogło być jednym z ważniejszych czynników pozwalających na obronę stolicy. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Czemu Józef Stalin przeprowadził wielką czystkę?
Wielka czystka (lub wielki terror) to okres w historii Związku Radzieckiego, w którym wyjątkowo nasiliły się represje – zarówno wobec społeczeństwa, jak członków partii oraz wojskowych. Stalin zdecydował się na te brutalne działania (wykonane głównie rękami funkcjonariuszy NKWD) w obawie przed ewentualnymi rywalami wewnątrz partii komunistycznej i (mniej lub bardziej realnego) zagrożenia utratą władzy. Wielka czystka oznaczała miliony śmierci lub zesłań, a także procesy pokazowe i mordy ważnych postaci radzieckiego życia publicznego – w tym nawet najwierniejszych niegdyś towarzyszy Stalina. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Jaka była rola Stalina na konferencji jałtańskiej?
Konferencja jałtańska, zwana również konferencją krymską, była – tuż po naradach w Teheranie, a przed Poczdamem – jednym z trzech spotkań „Wielkiej Trójki” zwołanych w czasie trwania II Wojny Światowej. Zainicjowane pod jej szyldem obrady przebiegały od 4 do 11 lutego 1945 r., a udział w nich wzięli przywódcy państw współtworzących koalicję antyhitlerowską: Józef Stalin, Franklin Delano Roosevelt oraz Winston Churchill. Na konferencji zapadło szereg decyzji i ustaleń tworzących nową, powojenną rzeczywistość w Europie. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Jak wyglądała żałoba po Stalinie?
Po śmierci dyktatora w marcu 1953 roku rozpętano coś, co można nazwać wielkim spektaklem propagandowym. W radzieckich zakładach pracy odbywały się uroczyste apele żałobne, a tamtejsze media prześcigały się w podkreślaniu światowej roli politycznej i osiągnięciach wodza państwa. Nie inaczej było w krajach satelickich Związku Radzieckiego, także w Polsce – a najbardziej charakterystycznym przykładem była krótkotrwała zmiana nazwy miasta Katowice na Stalinogród. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Dowiedz się więcej! Przejdź do listy naszych pozostałych materiałów o Józefie Stalinie i tematach pokrewnych!
