Joanna – kobieta, która została papieżem?

Miała pochodzić z Anglii, lecz mieszkać w Moguncji. Według najpopularniejszej wersji legendy Joanna miała zostać przebrana za mężczyznę przez swojego kochanka w trakcie jego podróży do Aten i pod przykryciem zdobywać wykształcenie. Inteligentna i ambitna wstąpiła w szeregi Kościoła i dzięki sprytowi, charyzmie oraz licznym talentom pięła się po szczeblach kariery. Została m.in. sekretarzem kurialnym, a następnie zjawiła się w Rzymie w godności kardynała o imieniu Jan Anglicus lub Jan z Moguncji. Joanna miała następnie zostać wybrana na papieża i rządzić w Watykanie jako Jan VIII przez 2 lata i 5 miesięcy. Jej prawdziwa tożsamość wyszła na jaw podczas procesji, w trakcie której zaczęła rodzić. W zależności od wersji legendy Joanna miała następnie umrzeć, zostać zamordowana lub uwięziona w celu odbycia pokuty.

Joanna: jedna legenda, wiele wersji

Pierwsza wzmianka o kobiecie papieżu pojawiła się na początku XIII w. w Chronica Universalis Mettensis autorstwa Jeana de Mailly. Francuski dominikanin umieścił jej panowanie w 1099 w., lecz nie podał jej imienia. Ów tajemnicza postać miała przebierać się za mężczyznę i dzięki swoim nieprzeciętnym talentom piąć się po szczeblach kościelnej kariery aż do samego tronu piotrowego. Według kronikarza kobieta urodziła dziecko, wsiadając na konia. Zdemaskowana miała zostać przywiązana do końskiego ogona i ciągnięta ulicami Rzymu, a następnie ukamieniowana.

W XIII w. pojawiły się jeszcze dwie kolejne wersje legendy bazujące na historii Jeana de Meilly. W De septem donis Spiritus Sancti postać kobiety papieża uwzględnił Stefan de Bourbon. Trzecią, a zarazem najpopularniejszą wersję legendy napisał Marcin z Opawy, dominikanin, kronikarz i arcybiskup gnieźnieński, który zmarł zaraz po konsekracji.

W stworzonej przez niego Chronicon Pontificum et Imperatorum znajdują się nieznane dotąd szczegóły z życia kobiety. Pierwszy raz pojawia się imię Joanna, a także jej męskie przydomki: Jan Anglicus i Jan z Moguncji. Marcin z Opawy zmienia też czas z XI w. na IX w. i umieszcza jej pontyfikat między panowaniem Leona IV a Benedykta III. Z Chroniconu dowiadujemy się o tajemniczym kochanku Joanny, który pierwszy raz przebiera ją za mężczyznę. To właśnie on miał być ojcem dziecka urodzonego w trakcie procesji z bazyliki św. Piotra do Lateranu. W następstwie tego Joanna miała stracić życie w bliżej nieokreślony sposób (być może w czasie porodu) lub, według późniejszej wersji, zostać uwięzioną w celu odpokutowania za grzechy.

Joanna: legenda stała się prawdą

Historia przedstawiona przez Marcina z Opawy cieszyła się niezwykłą popularnością do końca średniowiecza. Powszechnie uznawano autentyczność legendy w całym zakresie. Mirabilia Urbis Romae, napisany pod koniec XIV w. przewodnik dla pielgrzymów zmierzających do Rzymu, informował, że szczątki papieżycy Joanny zostały pochowane w Bazylice św. Piotra. W katedrze w Sienie znajdowało się z kolei pochodzące z 1400 r. w. popiersie przedstawiające kobietę z papieską tiarą na głowie. Napis pod rzeźbą mówił: „Johannes VIII, Femina ex Anglia” i został umieszczony pomiędzy popiersiami Leona IV a Benedykta III. W XV w. powstały kolejne wersje legendy. Walijski kronikarz Adam z Usk zmienił imię kobiety na Agnieszkę, a w 1479 r. historię Joanny opisał Bartolomeo Platina w swoim Vitæ Pontificum Platinæ historici liber de vita Christi ac omnium pontificum qui hactenus ducenti fuere et XX.

Krytyka

Pierwsze głosy podważające autentyczność historii Joanny pojawiły się w drugiej połowie XVI w. Florimond de Raemond w swoim Erreur Populaire de la Papesse Jeanne podjął się próby dekonstrukcji legendy. Praca francuskiego antykwariusza spotkała się z dużym zainteresowaniem i doczekała się kilkunastu wydań w przeciągu dekady. Cesare Baronio, kardynał i historyk Kościoła, uważał z kolei, że legenda o Joannie była satyrą wymierzoną w pontyfikat Jana VIII. Wokół postaci kobiety papieża ożyła debata, w wyniku której w 1601 r. papież Klemens VIII uznał Joannę za postać fikcyjną, a jej historię za mit. Decyzja biskupa Rzymu poskutkowała m.in. zniszczeniem papieskiego popiersia Joanny znajdującego się w katedrze w Sienie. Dzieła zniszczenia legendy dopełnili protestanccy uczeni z Dawidem Blondelem i Gottfriedem Wilhelmem Leibnizem na czele.

Historia czy mit?

Współcześnie większość środowiska akademickiego przyjmuje, że Joanna jest postacią fikcyjną ze względu na brak jednoznacznych dowodów i skąpą podstawę źródłową. Jak możemy przeczytać w Oxford Dictionary of Popes: „nie ma współczesnych dowodów na to, że panowała kobieta-papież w którejkolwiek z sugerowanych dat jej panowania”.

Najwięcej wątpliwości wzbudza fakt, że żadne współczesne Joannie źródła nie wspominają o jej pontyfikacie. O papieżu Janie VIII, który miał się okazać kobietą, milczą nawet najwięksi ówcześni wrogowie i krytycy Kościoła. Wydaje się niemożliwe, aby taki skandal nie został w żaden sposób skomentowany przez Focjusza I Wielkiego, patriarchę Konstantynopola. Niejasna pozostaje również chronologia. Pomiędzy Leonem IV a Benedyktem III nie było żadnego papieża. Prawdziwy papież Jan VIII rządził zaś w latach 872-882, lecz tego okresu nie podają żadne wersje legendy. Znaczący jest również fakt, że to właśnie od XIII w. papieże zaczęli unikać bezpośredniej drogi między bazyliką św. Piotra a Lateranem. Dowodzi to, że choć Joanna była wówczas powszechnie uważana za prawdziwą postać, to u podstaw jej popularności znajduje się jedynie mit z XIII wieku.

W środowisku naukowym i dziennikarskim wciąż pojawiają się nowe publikacje, które na nowo ożywiają debatę. W 2018 roku Michael E. Habicht, archeolog z Flinders University, opublikował wyniki badań prowadzonych nad monetami z monogramami papieży z IX w. Według Habichta papieżowi Janowi VIII przypisano dwa rodzaje monogramów – starszy, datowany na lata 856–858 przypisuje właśnie Joannie, a drugi, datowany na okres po 875 r., przyporządkował prawdziwemu Janowi VIII.

Polecamy e-book Aleksandry Niedźwiedź – „Z czego się śmiano w średniowieczu?” :

Książkę można też kupić jako audiobook, w cenie 11,90 zł.

Bibliografia

·       Boureau A., The Myth of Pope Joan, Chicago 2000.

·       Habicht E.M., Pope Joan: The covered-up pontificate of a woman or a fictional legend?, Berlin 2018.

·       Kelly J.N.D., Oxford Dictionary of Popes, Oxford 1988.

·       Morris J., Pope John VIII, an English Woman, Alias Pope Joan, London 1985.

·       New M.I., Kitzinger E.S., Pope Joan: a recognizable syndrome, „The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism”, V. 76, I. 1, s. 3-13.

·       Stanford P., The She-Pope. A Quest for the truth behind the Mystery of Pope Joan, London 1998.