Jak powstawał aparat bezpieczeństwa w Polsce po 1944 roku?
W Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego, utworzonym 21 lipca 1944 r. w Moskwie z inicjatywy Józefa Stalina, jako jeden z trzynastu resortów znalazł się też Resort Bezpieczeństwa Publicznego, którym kierować miał Stanisław Radkiewicz. W przeciwieństwie do pozostałych resort ten nie miał swojego odpowiednika w instytucjach II Rzeczypospolitej. Podstawowym jego zadaniem miała być pomoc w utrzymaniu władzy przez PPR.
W latach 1944–1954 Resortowi Bezpieczeństwa Publicznego, który po przekształceniu 1 stycznia 1945 r. PKWN w Rząd Tymczasowy przemianowano na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, poza aparatem bezpieczeństwa sensu stricto podlegały też inne formacje i instytucje: KBW, MO, ORMO, WOP, Straż Przemysłowa, więzienia i obozy z funkcjonariuszami Straży Więziennej.
Manifest PKWN Genezy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa można doszukiwać się w działaniach Sowietów we wrześniu 1940 r., kiedy NKWD, myśląc o własnych celach wywiadowczych, utworzył na przedmieściach Smoleńska tak zwaną Szkołę Aleksandrowską, przeznaczoną dla osób pochodzących z terenów Polski okupowanych przez ZSRS. Kursanci, których było około dwustu, przeszli tam przeszkolenie polityczne, wojskowe i wywiadowcze, po czym jedna ich grupa wiosną następnego roku skierowana została na kolejny kurs, pozostali zaś otrzymali zadania do wykonania na terenach, z których pochodzili.
Komuniści polscy na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę organizowali struktury o charakterze kontrwywiadowczym, które stały się zalążkiem późniejszego aparatu bezpieczeństwa. Po utworzeniu w 1942 r. Polskiej Partii Robotniczej i Gwardii Ludowej struktury takie pojawiły się w obu z nich. Był to Wydział Specjalny przy KC PPR oraz Wydział II Informacyjny Sztabu Głównego GL. Powołaniu Armii Ludowej przez Krajową Radę Narodową towarzyszyło zorganizowanie Wydziału VI przy Sztabie Głównym AL. Podejmował on działania „z zakresu bezpieczeństwa i kontrwywiadu” i miał gromadzić informacje o Armii Krajowej i instytucjach Polskiego Państwa Podziemnego, a także rozpoznać możliwości ich zwalczania. Inicjatywę budowy struktur o charakterze wywiadowczym i kontrwywiadowczym wykazywali także polscy komuniści przebywający podczas wojny w Związku Sowieckim. W październiku 1943 r. z rozkazu Zygmunta Berlinga, dowódcy 1. Korpusu Polskiego w ZSRS, utworzona została formacja militarna o nazwie Samodzielny Batalion Szturmowy (przekształcona w marcu 1944 r. w Polski Samodzielny Batalion Specjalny), która podlegała Wydziałowi Krajowemu Związku Patriotów Polskich i stanowiła zalążek przyszłych Wojsk Wewnętrznych oraz zaplecze kadrowe dla powojennego aparatu bezpieczeństwa.
Latem 1943 r. przedstawiciele ZPP przeprowadzili wśród żołnierzy armii Berlinga selekcję, wybierając tych, których w lutym 1944 r. skierowano do ośrodka szkoleniowego NKWD w Kujbyszewie, gdzie ćwiczono ich w zakresie pracy operacyjnej i śledczej. Ta aktywność Sowietów i polskich komunistów przebywających w ZSRS wynikała z sytuacji na froncie. Zajmowanie przez Armię Czerwoną kolejnych ziem przedwojennego państwa polskiego wpływało na pospiech w przygotowywaniu kadry niezbędnej do przejęcia władzy w Polsce.
Formowanie struktur RBP rozpoczęto niemal natychmiast po ogłoszeniu 22 lipca 1944 r. przez moskiewską radiostację Manifestu PKWN. W ciągu kilku lipcowych dni do Chełma przybyły grupy operacyjne, które miały zabezpieczać przejęcie władzy przez komunistów i pomóc w tworzeniu nowej administracji, w tym policji politycznej. W dniu 27 lipca kierownik resortu Radkiewicz przyjechał do Lublina i już 1 sierpnia w strukturze RBP pojawiły się trzy pierwsze piony: Wydział Operacyjny, czyli kontrwywiad7 (kierowany przez Romana Romkowskiego), Wydział Personalny (kierowany przez Mikołaja Orechwę) i Sekretariat (kierowany przez Juliana Konara). Do końca 1944 r. w ramach MBP utworzono ponadto: Wydział Ochrony PKWN, Komendanturę, Wydział Cenzury, Biuro Prawne, Sekcję Więzienną (od listopada 1944 r. był to Wydział Więziennictwa i Obozów), Wydział Finansów oraz Wydział Wywiadu.
Roman Romkowski Strukturą, w której skupiała się cała praca operacyjna, był kontrwywiad. W pierwszym okresie jego funkcjonariusze mieli wykonywać zadania dotyczące „zwalczania szpiegostwa, agentury niemieckiej i pozostałości administracji III Rzeszy”, ale zajmowali się również rozpracowywaniem i likwidacją struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Niemniej w tym drugim zakresie główną rolę ogrywał sowiecki aparat bezpieczeństwa (czyli NKWD i Smiersz). Po podpisaniu 26 lipca 1944 r. porozumienia między PKWN a ZSRS armia sowiecka uzyskała pełnię władzy na terenach, na których prowadzone były działania wojenne, w tym jurysdykcję nad ludnością cywilną w wypadku przestępstw popełnionych przez cywilów w strefie przyfrontowej.
W pierwszym okresie poszukiwano kompromisowej koncepcji uplasowania terenowych jednostek aparatu bezpieczeństwa względem rad narodowych. W Manifeście PKWN zadeklarowano, że władza będzie w Polsce sprawowana za pośrednictwem rad narodowych różnych szczebli, co oznaczało decentralizację. Dlatego początkowo, tuż po utworzeniu PKWN, wojewódzkie i powiatowe struktury bezpieki na Lubelszczyźnie, Białostocczyźnie, Kielecczyźnie i Rzeszowszczyźnie organizowano w ramach wojewódzkich i powiatowych rad narodowych, powołując Wydziały Bezpieczeństwa Publicznego przy Wojewódzkich Radach Narodowych i Referaty Bezpieczeństwa Publicznego przy Powiatowych Radach Narodowych. Zorientowano się jednak bardzo szybko, jak nikłe jest poparcie dla komunistów i aby wzmocnić podporządkowanie aparatu bezpieczeństwa RBP, od września 1944 r. (po uzyskaniu wsparcia „kujbyszewiaków”) zaczęto tworzyć wojewódzkie i powiatowe urzędy bezpieczeństwa poza strukturą rad narodowych. W dniu 14 listopada 1944 r. Radkiewicz wydał Rozkaz nr 29, w którym określił etaty dla terenowych jednostek UB (wojewódzkich, miejskich, powiatowych i gminnych).
Po rozpoczęciu przez Armię Czerwoną ofensywy styczniowej, która wyparła wojska niemieckie z kolejnych ziem polskich, a także po powołaniu Rządu Tymczasowego, MBP przystąpiło do następnego etapu tworzenia administracji oraz bezpieki. Wyłoniona wówczas dla województwa krakowskiego grupa operacyjna liczyła stu dwudziestu pięciu funkcjonariuszy. Nowym pionem wykonującym zadania operacyjne w ramach MBP został Departament I, którym kierował Roman Romkowski. Departament ten dzielił się na osiem wydziałów: Wydział I – „do walki z niemieckim szpiegostwem i pozostałościami podziemia hitlerowskiego w Polsce”, Wydział II – „do walki z reakcyjnym podziemiem”, Wydział III – „do walki z bandytyzmem politycznym”, Wydział IV – „ochrona gospodarki narodowej”, Wydział V – „ochrona legalnych organizacji politycznych i społecznych przed infiltracją podziemia”, Wydział VI – „transport, łączność”, Wydział VII – „obserwacja zewnętrzna”, Wydział VIII – „prowadzenie śledztw”. Przy Departamencie I w kwietniu 1945 r. Radkiewicz powołał Wydział Walki z Bandytyzmem, którego funkcjonariusze otrzymali zadanie „zwalczania band o zabarwieniu politycznym”.
Jesienią 1945 r., już po przekształceniu Rządu Tymczasowego w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, który został uznany przez większość państw, MBP przeprowadziło kolejną istotną reorganizację, zatwierdzoną Rozkazem nr 51 z 6 września tegoż roku. Z Departamentu I wyodrębniono samodzielne piony operacyjne: Departament IV (ekonomiczny), Departament V (społeczno-polityczny), Samodzielny Wydział Śledczy i Samodzielny Wydział Obserwacji Zewnętrznej. Dopełnieniem tego było powierzenie wszystkich spraw związanych z walką z podziemiem zbrojnym i politycznym Departamentowi VII, który powstał w styczniu 1946 r. z połączenia dotychczasowego Wydziału II Departamentu I oraz Wydziału Walki z Bandytyzmem. W marcu 1946 r. Departament ten otrzymał numer III.
Stanisław Radkiewicz Po zmianach w centrali, które przeprowadzono jesienią 1945 r., a także dostosowaniu do nich w pierwszych miesiącach 1946 r. struktur wojewódzkich i powiatowych, zasadnicza postać aparatu bezpieczeństwa utrwaliła się na kolejnych kilka lat, choć dokonywano pewnych korekt zarówno na szczeblu MBP, jak i w strukturach terenowych (dotyczyły one przede wszystkim zmiany nazw i numeracji pionów, w mniejszym stopniu zakresu wykonywanych zadań). Główne piony organizacyjne bezpieki zajmowały się takimi zagadnieniami, jak: „wywiad zagraniczny”, „kontrwywiad”, „gospodarka”, „życie społeczne i polityczne”, „ochrona instytucji rządowych”, „czynności śledcze”, „zaplecze techniczno-operacyjne” (czyli kartoteki, podsłuchy, inwigilacja korespondencji), „infrastruktura logistyczna”. W grudniu 1950 r. z Departamentu IV wyodrębniono nowy pion – Departament VIII (komunikacyjny), z zadaniem organizowania pracy operacyjnej obejmującej transport samochodowy, kolejowy, lotniczy i morski. Jeszcze w marcu 1950 r. utworzono Biuro Specjalne MBP, przekształcone w listopadzie 1951 r. w Departament X, którego funkcjonariusze pod kierunkiem Anatola Fejgina mieli „chronić czystość szeregów PZPR”.
