Imperium Durrani – XVIII-wieczna potęga Afganistanu
Imperium Durrani to niejedyne silne państwo, które powstało w tej części Azji w czasach nowożytnych. Dowiedz się więcej o Baburze i jego podbojach
Nadir Szach (domena publiczna). Nowożytne karty historii państwa afgańskiego otwiera rok 1747. To właśnie wtedy został zamordowany samozwańczy władca Persji Nadir Szach, któremu udało się podbić znaczną część Azji Centralnej. Wydarzenie to stanowiło niebagatelną okazję do zrzucenia perskiej zwierzchności przez ludy ujarzmione w wyniku podbojów Nadira. Do ich grona należały również (pokonane w latach trzydziestych XVIII wieku) plemiona pasztuńskie. Swoją szansę zyskali ponadto poszczególni wodzowie oraz watażkowie z najbliższego otoczenia tragicznie zmarłego szacha. Jednym z nich był młody dowódca czterotysięcznej gwardii przybocznej byłego władcy Ahmad Chan Sadozai z plemienia Abdali. Tuż po śmierci zwierzchnika zebrał wierne mu oddziały. Następnie zrabował cały skarb należący niegdyś do Wielkich Mogołów – dynastii pochodzenia mongolsko-tureckiego, która od XVI do XIX wieku władała znaczną częścią subkontynentu indyjskiego. Później wyruszył w drogę powrotną na ojczyste ziemie, gdzie miał odegrać wiekopomną rolę.
Tymczasem przywódcy afgańskich klanów bardzo dobrze zdawali sobie sprawę z niebywałej sposobności, jaką zesłał im Allah. Po raz pierwszy w dziejach mieli możliwość stworzenia własnej i suwerennej państwowości. Wcześniej jej brak w dużej mierze przyczynił się do klęski w wojnie z Persją. Dlatego postanowiono, że o dalszym losie kraju zadecyduje Loja Dżirga (pers. جرگه لوی). To wielka rada międzyplemienna. W jej skład wchodzili najbardziej prominentni przedstawiciele plemion pasztuńskich oraz innych narodowości zamieszkujących Afganistan. Zbierała się w celu m.in. wyboru nowego emira. Loję Dżirgę zwołano w październiku 1747 roku w Kandaharze. Jej naczelnym zadaniem był obiór władcy, który w przyszłości – na wzór perski – miał zarządzać państwem Afganów.
Ahmad Szach, pierwszy władca Imperium Durrani (aut. Khalid Nezami, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International). Obrady Loji Dżirgi nie należały jednak do najłatwiejszych, gdyż w ich trakcie ścierały się ze sobą interesy różnych plemion i nacji. Dodatkowym utrudnieniem była mnogość kandydatów. Ostatecznie dopiero po dziewięciu posiedzeniach Dżirga zdołała wybrać przyszłego króla. Został nim, dzięki poparciu środowisk religijnych, młody Ahmad Chan. Koronowano go jeszcze tego samego dnia wianem z kłosów pszenicy, co według lokalnej symboliki miało zapewnić bogactwo i powodzenie. Natychmiast po intronizacji przyjął tytuł Durr-e Durran, co z języka paszto oznacza „perła pereł”. Od tego czasu znano go pod imieniem Ahmada Szacha Durraniego.
Tuż po wstąpieniu na tron Durrani rozpoczął żmudny proces unifikacji afgańskich ziem. W tym celu stworzył Radę Królewską, w skład której wchodziło ośmiu najważniejszych naczelników plemiennych. Zabieg ten był mistrzowskim zagraniem. Z jednej strony pokazał, że nie zamierza być despotą udzielnie władającym Afganistanem. Często zasięgał bowiem wskazówek tego quasi-parlamentu, a nawet zmieniał swoje decyzje pod jego wpływem. Z drugiej strony zyskał poparcie dostojników, a co za tym idzie ich szczepów. W tym okresie miał także niebywałe szczęście. Zdołał przejąć karawanę ze skrzyniami, które były po brzegi wypełnione najszlachetniejszymi skarbami Indii. Uzyskane w ten sposób środki finansowe posłużyły jako łapówki dla starszyzny klanowej. W przyszłości zaprocentowało to poparciem politycznym oraz brakiem tendencji separatystycznych wśród tych społeczności.
Przyłączając kolejne dzielnice do Afganistanu, Ahmad Szach wypracował zupełnie nowy i nieznany dotychczas podział kompetencji administracyjnych. Odtąd prowincjami pasztuńskimi zarządzali namiestnicy rekrutujący się spośród najważniejszych wodzów w regionie. Bezpośrednią kontrolę nad krainami nieafgańskimi sprawował osobiście szach. Natomiast na terenie Beludżystanu, Sindhu i wschodniej Persji władali lokalni wielmoże. Miało to zapewnić plemienną lojalność, a tym samym zaoszczędzić pieniądze, które w innym razie musiałoby się przeznaczyć na garnizony utrzymujące te kraje w ryzach.
Wbrew dobrym chęciom władcy reforma nie należała do udanych. Przede wszystkim dlatego, że w znacznym stopniu uzależniła go od arystokracji rodzimego plemienia. Aby realnie sprawować władzę Ahmad Szach musiał ponadto starać się o utrzymanie w orbicie swych wpływów lokalnych pełnomocników. Ceną owych wysiłków było scedowanie wielu monarszych przywilejów na rzecz gubernatorów poszczególnych prowincji. Dodatkowo, podejmując najważniejsze decyzje państwowe, musiał zabiegać o ich aprobatę. Taki styl rządów historycy na ogół nazywają monarchią lub państwem „durrańskim”. Z perspektywy czasu klasyfikacja terytorialna tego typu okazała się bolączką Afganistanu, która w dużej mierze spowodowała upadek jego znaczenia na arenie międzynarodowej pod koniec XVIII stulecia.
Twierdza i rynek w Kandharze (domena publiczna). W dziele budowy państwa Ahmad Szach Durrani stosował również typowo afgańską metodę. Było nią aranżowanie małżeństw wodzów plemiennych z córkami przywódców klanów pozostających z nimi w konflikcie. Dzięki temu wiązał plemiona z własną osobą, pacyfikując zarazem odwieczne waśnie typowe dla ludów pasztuńskich. Usiłował również stworzyć jednolity system podatkowy obejmujący ziemie całego kraju. W tym celu powołał instytucję „wielkiego dywanu”. Jej przeznaczeniem było sprawne ściąganie podatków od chanów oraz zajmowanie się wszystkimi ekonomicznymi sprawami państwa. Po raz pierwszy w historii Afganistanu Ahmad Szach zaczął bić (wspólną dla wszystkich jego włości) monetę. Durrani dbał przy tym o rozwój rzemiosła, a co za tym idzie miast. Z tego powodu dużo w nie inwestował i sprowadzał wykwalifikowanych pracowników nawet z odległych Indii. To właśnie wtedy rozkwitło „afgańskie Gniezno”, czyli Kandahar, przeżywając swoje najlepsze dni.
Polecamy e-book Tomasza Kruka pt. „Dramat Afganistanu: XIX wiek” :
Chwiejna potęga
Wojownicy afgańscy z czasów imperium Durrani – grafika brytyjska z XIX wieku (aut. James Rattray, domena publiczna). Epicentrum konstruowania nowoczesnego państwa afgańskiego była próba budowy stałej armii. Reforma miała wyzwolić władcę z okowów militarnej podległości watażkom. Do tej pory afgańscy wodzowie dostarczali swoim najprzeróżniejszym pryncypałom oddziały wojskowe w zamian za gwarancję szerokiej autonomii oraz środki finansowe. Sprawiało to, że władcy byli często marionetkami w rękach arystokracji. Poza tym taki system stwarzał szerokie pole do licznych przekłamań i oszustw. Przykładowo w czasie pokoju chanowie wpisywali na swego rodzaju listy poborowe więcej wojowników, niż rzeczywiście mogli wystawić. W warunkach, gdzie tego typu kłamstwa były nie do sprawdzenia z powodu braku odpowiednich urzędników, pobierali niezasłużone niczym pensje.
Chcąc odżegnać się od powyższego procederu, Ahmad Szach stworzył częściowo zawodowe, silne, a zarazem liczne siły zbrojne. Ich trzon był złożony ze świetnie wyszkolonych perskich muszkieterów, piechoty formowanej z grona wschodnich najemników i dość licznej artylerii. W tym czasie afgańską artylerię tworzyły zwłaszcza tzw. zamburieki będące w istocie falkonetkami, czyli małymi prymitywnymi działkami umieszczanymi na grzbietach wielbłądów. Stanowiły swego rodzaju pierwszą artylerię samobieżną w dziejach afgańskiej armii. Jednostkami mobilnymi wykorzystywanymi najczęściej do osłony skrzydeł była jednak nadal plemienna konnica. Ważną pozycję w siłach zbrojnych szacha piastowała również tzw. żandarmeria, która w stylu jednostek zaporowych NKWD dbała o odpowiednie zachowanie żołnierzy na polu bitwy. W połączeniu z umiejętnościami operacyjno-taktycznymi króla durrańskie wojsko stanowiło potężną siłę będącą – jak miało się wkrótce okazać – postrachem Azji.
Dziełem życia najwybitniejszego przedstawiciela rodu Sadozai było stworzenie ogromnego durrańskiego imperium. Sięgało od Delhi poprzez terytorium dzisiejszego Pakistanu po środkową część Persji na zachodzie. Aby je stworzyć, w ciągu dwudziestu pięciu lat panowania Ahmad Szach musiał stoczyć szereg konfliktów zbrojnych. Jeszcze w pierwszym roku swych rządów zdołał podbić Ghazni, a następnie Kabul. Zdobycie „miasta Babura” stanowiło klasyczne połączenie dyplomacji z demonstracją siły zbrojnej. Taka strategia była specjalnością młodego króla. Podczas kampanii Durrani nawiązał kontakt z przywódcami Hazarów i Kyzyłbaszów. Spośród grona tych grup etnicznych rekrutowała się osobista straż wielkorządcy miasta. Błyskawiczny marsz w połączeniu z obietnicą kandaharskiego władcy (mówiącą o zrównaniu w prawach tych nacji z Pasztunami) spowodował bunt kabulskiego garnizonu. W wyniku rewolty armia Ahmada zajęła metropolię, nie tracąc ani jednego człowieka. Po przejęciu miasta zdobywca okazał łaskę. Pokonany władca otrzymał tytuł namiestnika Kabulu. W podzięce umożliwił szachowi bezkrwawe zajęcie Peszawaru.
Mapa Imperium Durrani za rządów Ahmad Szacha (aut. Arab Hafez, domena publiczna). W trakcie następnej dekady podbojów Ahmad Szach opanował Pendżab, Sindh, Kaszmir, wschodnią Persję oraz uzbeckie księstewka po północnej stronie Hindukuszu. W latach 1759–1761 odbył zaś uwieńczoną wielkim sukcesem wyprawę do Indii. Zmagając się z Marathami, zdołał podporządkować sobie północną część kontynentu wraz z Delhi. Warto przypomnieć, że Marathowie to jedna z grup etnicznych zamieszkujących Indie. W XVII wieku stworzyli własne państwo, uniezależniając się od Wielkich Mogołów. W krótkim czasie rozrosło się ono do rozmiarów imperium. Podczas walk z Marathami Ahmad Szach stoczył jedną z największych bitew w historii Azji. Dokładnie 14 stycznia 1761 roku niedaleko miejscowości Panipat rozgromił oddziały wroga pod dowództwem jego najzdolniejszego wodza Sadasiwa Rao. Bitwa przesądziła o hegemonii Afganów w regionie na następne kilkadziesiąt lat.
Triumf pod Panipatem miał jednak bardzo poważny skutek uboczny. Po tej klęsce państwo Marathów nigdy się już nie podniosło. Natomiast skorzystali z tego ewidentnie Brytyjczycy, którym owo wydarzenie znacznie ułatwiło podbój subkontynentu indyjskiego, znacznie osłabionego po wojnie. Był to pewnego rodzaju chichot losu, gdyż tak naprawdę Afgańczycy przyczynili się do sukcesu Albionu w Indiach – mocarstwa, które później odegrało rolę najeźdźcy w spektaklu wojen afgańsko-brytyjskich.
Podczas ostatnich lat panowania Durrani zwycięsko walczył przeciwko rosnącej w siłę wojowniczej republice sikhów (Państwo sikhijskie powstało w XVIII wieku. Rozciągało się na terytorium Pendżabu podzielonego obecnie między Indie i Pakistan.)
Na początku 1772 roku przewlekła choroba spowodowała wycofanie się władcy z życia politycznego. Powodem jego niedomagania była potężna narośl na twarzy. Według opisu z książki Williama Dalrymple’a Powrót Króla. Bitwa o Afganistan 1839–42 : „…to samo jednak robiła narośl, niszcząc mózg, wypełzając aż na gardło i pierś, paraliżując kończyny”. Wynika z tego, że była to najprawdopodobniej jedna z odmian raka twarzy. Nie mogąc pełnić swych obowiązków, Ahmad Szach przekazał władzę najstarszemu synowi. Pod koniec roku zmarł, pozostawiając imperium bez godnego siebie następcy.
