II wojna światowa (1939–1945)
Nasilające się w dwudziestoleciu międzywojennym nastroje nacjonalistyczne wpływały na dynamikę stosunków między państwami europejskimi. Szczególnie w Niemczech – kraju przegranym w I wojny światowej, który obciążony był wypłacaniem reparacji wojennych, a którego obywatele żyli w poczuciu pokrzywdzenia i niesprawiedliwego rozstrzygnięcia pierwszego światowego konfliktu – popularność zyskiwały poglądy rasistowskie i ksenofobiczne, a mniejszości etniczne i religijne spotykały się z nasilonymi prześladowaniami. W 1933 roku do władzy w Niemczech doszedł stojący na czele NSDAP Adolf Hitler, który jako kanclerz dążył do niemieckiej ekspansji terytorialnej. Jego plany znalazły odzwierciedlenie we włączeniu Austrii do III Rzeszy w marcu 1938 roku, a także zaanektowaniu części ziem czeskich (funkcjonujących jako Protektorat Czech i Moraw) w marcu 1939 roku. Dalsze niemieckie roszczenia terytorialne dotyczyły tzw. korytarza polskiego, a odmowa przez stronę polską zgody m.in. na budowę autostrady łączącej Prusy Wschodnie z Rzeszą stała się pretekstem do agresji.
Niezależnie od nazistowskich Niemiec do wojny parł również Związek Sowiecki, który zwiększył produkcję broni i sprzętu wojskowego. Wzrost potencjału militarnego Sowietów mógł wpłynąć na przyspieszenie decyzji Niemiec o inwazji.
II wojna światowa zaczęła się 1 września 1939 roku atakiem III Rzeszy na Polskę. Dwa dni później Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę agresorowi, choć nie udzieliły Polsce wsparcia militarnego. Działanie niemieckie przed 1940 rokiem nie wykraczały poza Polskę. Nieco ponad dwa tygodnie po ataku Niemiec, 17 września 1939 roku, II RP została zaatakowana także ze wschodu przez ZSRR, realizujący tajne zapisy paktu Ribbentrop-Mołotow, a polskie władze podjęły decyzję o ewakuacji przez terytorium Rumunii, gdzie zostały internowane. Wojna obronna przed oboma najeźdźcami zakończyła się 6 października 1939 roku kapitulacją Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. Nazistowskie Niemcy i ZSRR dokonały podziału terytorium II RP. Za bezpośrednią (i jedyną legalną) kontynuację rządu II Rzeczpospolitej należy uznać rząd na uchodźstwie, który powstał 30 września. Jego pierwszą siedzibą był Paryż, potem Angeres, a od 1940 roku Londyn. Już od końca września 1939 roku funkcjonowało podległe mu Polskie Państwo Podziemne, które utrzymywało wielowymiarową działalność państwa w warunkach okupacji, jej formacją zbrojną była Armia Krajowa.
W końcu listopada 1939 roku rozpoczęła się sowiecka inwazja na Finlandię, nazywana wojną zimową. Mimo znacznej przewagi w liczbie żołnierzy i sprzęcie najeźdźcy ponosili ogromne straty i nie byli w stanie osiągnąć planowanych celów strategicznych. Ostatecznie w marcu 1940 roku podpisano tzw. pokój moskiewski, w ramach którego Finlandia zrzekła się części swojego terytorium. Udało jej się jednak zachować niezależność, a biorąc pod uwagę straty zadane nieprzyjacielowi, wynik wojny często oceniany jest jako pyrrusowe zwycięstwo ZSRR. Sukcesem Sowietów było natomiast inkorporowanie państw bałtyckich w sierpniu 1940 roku. Sfałszowane wybory stały u podstaw włączenia Litwy, Łotwy i Estonii w obszar ZSRR.
W kwietniu 1940 roku Niemcy zaatakowali Skandynawię: zajęli Danię, a także zaatakowali Norwegię, która skapitulowała 10 czerwca. W maju tego samego roku III Rzesza dokonała inwazji na państwa zachodnie według założeń wojny błyskawicznej (tzw. Blitzkrieg). Holandia skapitulowała po sześciu dniach, a Belgia po nieco ponad dwóch tygodniach. W czerwcu poddała się Francja (zaatakowana także przez Włochy), gdzie miesiąc później powołano tzw. rząd Vichy, zależny od III Rzeszy. Mimo że powstał tam ruch oporu, to sytuacja Niemiec była korzystna. Naziści przejęli kontrolę nad kluczowymi węzłami komunikacyjnymi, które poprawiły zdolności strategicznie w planowanej konfrontacji z Wielką Brytanią. Inwazję morską miało poprzedzić zwycięstwo w powietrzu. Rozegrała się bitwa o Anglię, czyli starcie między niemieckim Luftwaffe a brytyjskim RAF-em (wspieranym przez lotników polskich, czechosłowackich i kanadyjskich), z którego zwycięsko wyszli alianci. Choć wygrana nie zmieniła znacząco przebiegu frontu II wojny światowej, to pozwoliła na utrzymanie przez Wyspy Brytyjskie statusu jedynej wówczas europejskiej potęgi walczącej z III Rzeszą.
W październiku Włochy dokonały nieudanej inwazji na Grecję, która pod przywództwem generała Aleksandrosa Papagosa, wspieranego przez oddziały brytyjskie, wyparła najeźdźców na teren Albanii. Sytuacja uległa zmianie w kwietniu 1941 roku, po włączeniu się sił niemieckich w walki na obszarze Grecji i Jugosławii. W ciągu niespełna miesiąca III Rzesza podbiła oba państwa.
II wojna światowa szybko objęła także tereny poza Europą. Już w czerwcu 1940 roku areną walk stała się Afryka, gdzie brytyjskie jednostki zajęły fort w Libii Włoskiej. Operacje na większą skale miały miejsce jednak później – Włosi atakowali kolonie brytyjskie, a w styczniu 1941 roku z Brytyjczycy rozpoczęli ofensywę, w ramach której opanowali m.in. Addis Abebę i Berberę. Wsparcia Włochom udzieliły Niemcy, które na pewien czas zmieniły przebieg kampanii afrykańskiej, spychając aliantów do defensywy (Operacja Sonnenblume). W Afryce Północnej w grudniu 1941 roku aliantom udało się jednak obronić oblężony Tobruk i przejąć kontrolę nad Cyrenajką, zaś w siły włoskie w Afryce Wschodniej zostały zmuszone do kapitulacji po przegranych z Brytyjczykami walkach w rejonie Somalii i Etiopii. Nie oznaczało to jednak końca niemiecko-włoskich sukcesów operacyjnych w Afryce.
Punktem zwrotnym II wojny światowej w Europie była niemiecka inwazja na Związek Sowiecki znana pod kryptonimem operacja „Barbarossa” z czerwca 1941 roku. Plan niemiecki zakładał błyskawiczne rozbicie Armii Czerwonej dzięki zaskoczeniu i zmasowanemu atakowi. Państwa Osi w sile ponad 4 milionów żołnierzy otworzyły bardzo długi front, rozciągający się od Bałtyku do Morza Czarnego. Niezdecydowanie, będące konsekwencją wielkiej czystki Stalina problemy kadrowe oraz strategiczne trudności z koordynacją działań po stronie sowieckiej i przynoszący szybkie efekty blitzkrieg niemiecki pozwoliły atakującym osiągnąć szybkie zdobycze i rozbicie ogromnej liczby wojsk przeciwnika. Państwa Osi opanowały część terytoriów ZSRR, docierając m.in. pod Moskwę i przystępując do oblężenia Leningradu, zdobywając Nowogród czy Smoleńsk wraz z okolicami. Ofensywa nie doprowadziła jednak do upadku Związku Sowieckiego, który mimo potężnych strat, zdołał przeprowadzić serie operacji w ramach kontrofensywy na przełomie 1941 i 1942 roku. Początkowo uderzenia te były dużymi sukcesami Armii Czerwonej, choć część z nich (zwłaszcza tych przeprowadzonych w 1942 roku) zakończyła się rozbiciem wojsk sowieckich. W wyniku kontrofensyw i coraz poważniejszych problemów logistycznych inwazja niemiecka straciła impet, a realizacja zakładanych przez III Rzeszę celów okazała się niemożliwa.
7 grudnia 1941 roku Japonia przeprowadziła niespodziewany atak na Pearl Harbor – amerykańską bazę wojskową na Oceanie Spokojnym. Spowodowało to duże straty we Flocie Pacyfiku, lecz przede wszystkim przystąpienie USA do wojny po stronie Aliantów. Japończycy przeprowadzili serię ataków na inne państwa (m.in. Malaje, Singapur, Filipiny, Birmę), wypychając siły brytyjskie z regionu. Dopiero zwycięska dla Amerykanów bitwa o Midway z czerwca 1942 roku, zmieniła układ sił, zmieniając tym samym dynamikę operacji prowadzonych na Pacyfiku.
W sierpniu 1942 roku III Rzesza rozpoczęła nową ofensywę, w ramach której planowała zdobyć Stalingrad. Ostatecznie Armia Czerwona doprowadziła do kontrofensywy, w wyniku której siły niemieckie zostały okrążone i rozbite. W lutym 1943 roku feldmarszałek Friedrich Paulus zdecydował się na kapitulację – do niewoli sowieckiej trafiło kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy niemieckich i sprzymierzonych z Niemcami, w tym niemieccy generałowie.
Na przełomie 1942 i 1943 roku zmianie uległa również sytuacja w Afryce. Brytyjczycy i Amerykanie zdołali zdominować większość terenów, pozostających pod wpływem państw Osi. Ostatecznie, po zdobyciu przez aliantów Tunisu, udało się doprowadzić do kapitulacji i wycofania się z Afryki niemieckich oddziałów, czego konsekwencją było zakończenie operacji wojskowych na prawie całym kontynencie.
W lipcu 1943 roku alianci uderzyli na Sycylię, a potem na południowe Włochy kontynentalne, odnosząc sukcesy i doprowadzając do rozejmu ze stroną włoską, po której upadł reżim Benito Mussoliniego, a sam dyktator został internowany. Od tego czasu walki po stronie państw Osi prowadzili przede wszystkim Niemcy, które stały za uwolnieniem Benito Mussoliniego (operacja Eiche). Wsparcie Niemców pozwoliło Mussoliniemu na utworzenie w północnych Włoszech tzw. Republiki Salò (Włoskiej Republiki Socjalnej), która przetrwała do 1945 roku, będąc w stanie wojny z armią włoską oraz siłami ruchu oporu.
Z początkiem 1944 roku rozpoczęła się sowiecka ofensywa na froncie wschodnim. Armia Czerwona odniosła sukcesy m.in. przełamując blokadę Leningradu i zmuszając siły niemieckie do wycofania się spod miasta. Był to początek sukcesów Związku Radzieckiego i dotkliwych porażek Niemców i ich sojuszników, którzy musieli wycofać się m.in. z terenów państw bałtyckich, wschodniej części Polski, części Węgier oraz Białorusi, Bułgarii.
Od połowy 1944 roku sytuacja Niemców była coraz trudniejsza także na froncie zachodnim. W maju wojska sprzymierzonych, przy dużym udziale 2 Korpusu Polskiego, zwyciężyły w bitwie o Monte Cassino, doprowadzając do przełamania Linii Gustawa i otwierając drogę do Rzymu.
W czerwcu 1944 roku alianci dokonali największego w czasie II wojny światowej, ale i w historii wojen w ogóle desantu, wysyłając ogromne siły na teren Normandii. Celem desantu było utworzenie przyczółku do prowadzenia dalszych działań w zachodniej Europie. Operacja zakończyła się sukcesem Aliantów, którzy odnosili kolejne zwycięstwa. W sierpniu wyzwolono Paryż, we wrześniu resztę Francji i znaczną część Belgii i Holandii.
W tym czasie w okupowanej Polsce wybuchło powstanie warszawskie, czyli zorganizowane przez Armię Krajową zbrojne wystąpienie przeciwko siłom niemieckim. Celem powstania było wyzwolenie stolicy przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Walki trwały od 1 sierpnia do 3 października i zakończyły się kapitulacją powstańców.
Od lutego 1945 roku alianci prowadzili udane operacje wojskowe na terenach III Rzeszy, zdobywając kolejne miasta niemieckie. Równolegle trwał marsz Sowietów w kierunku zachodnim. Jeszcze w styczniu Armia Czerwona i 1 Armia WP zajęły lewobrzeżną Warszawę, w lutym sukcesem zakończyło się oblężenie Budapesztu, a 13 kwietnia wojska sowieckie zdobyły Wiedeń. Ostateczny upadek Niemiec zwiastował sukces operacji berlińskiej, zakończony zdobyciem Berlina 2 maja 1945 roku. Do tego czasu zarówno Adolf Hitler jak i Joseph Goebbels zdążyli popełnić samobójstwa. Władzę w III Rzeszy przejął Karl Dönitz, który wydał upoważnienie do kapitulacji. Dokument po raz pierwszy podpisano 7 maja we francuskim Reims, a po naciskach Stalina, po raz kolejny w berlińskiej kwaterze sowieckiego dowódcy Gieorgija Żukowa 8 maja. To ta druga data przyjmowana jest (z wyłączeniem Rosji) za kończącą wojnę bezwarunkową kapitulację III Rzeszy przed czterema mocarstwami (Francja, USA, Wielka Brytania, ZSRR).
Nie oznaczało to, że wszelkie
działania wojenne zakończyły się. Jeszcze kilka dni trwały walki z siłami
niemieckimi w ostatnich przyczółkach. Działania zbrojne wciąż trwały poza
Europą. Japonia, mimo utraty zdolności prowadzenia poważnych działań ofensywnych, nie chciała się poddać. Zmiana w podejściu nastąpiła dopiero wobec ofensywy sowieckiej w Mandżukuo oraz szoku, jakim było dla Japończyków zrzucenie w sierpniu przez siły amerykańskie bomb atomowych na Hiroszimę oraz Nagasaki. Akt kapitulacji, kończący II wojnę
światową, strona japońska podpisała 2 września.
II wojna światowa – często zadawane pytania:
Jak zaczęła się II wojna światowa?
30 sierpnia 1939 roku ogłoszono w Polsce zarządzenie o powszechnej mobilizacji wojskowej. Tego samego dnia zarządzenie zostało odwołane, co wprowadziło chaos na stacjach w Tczewie i Szymankowie. Kilka godzin przed wybuchem wojny, na trasie Malbork – Tczew kursowały tylko dwa pociągi tranzytowe: nr 963 i 965. 1 września około godziny 3:00 nad ranem z Tczewa do Malborka wyjechał parowóz TY 685 po odebranie pociągu Nr 965. Maszynistami parowozu byli Bazyli Sakowicz i jego pomocnik Brunon Grenz. Kiedy zobaczyli czerwone światło na semaforze, zatrzymali parowóz w Kałdowie. Spostrzegli też, że z Malborka wyruszył już pociąg nr 963, który ciągnięty przez parowóz TY 521, standardowo prowadzili ich koledzy: Franciszek Wojciechowski wraz z pomocnikiem Matuszką. [CZYTAJ WIĘCEJ]
II wojna światowa: czy Polska we wrześniu 1939 r. została zdradzona przez sojuszników?
3 września 1939 roku Francja i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę III Rzeszy, dotrzymując tym samym przedwojennych umów z Rzeczpospolitą Polską. Nie oznaczało to jednak natychmiastowego rozpoczęcia działań na zachodnich granicach Niemiec. Zarówno Brytyjczycy jak i Francuzi potrzebowali czasu. Pierwszy duży brytyjski transport wojskowy wylądował w Cherbourgu dopiero 10 września. Jednak British Expeditionary Force nie liczył się jako jednolita siła bojowa aż do października 1939 roku. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Ile ofiar pochłonęła II wojna światowa?
Trwająca w latach 1939-1945 II wojna światowa przyniosła śmierć nie tylko żołnierzom, ale także dziesiątkom milionów cywili. Wiązało się to bezpośrednio z działaniami wojskowymi, zbrodniami wojennymi oraz zorganizowaną eksterminacją ludności, ale też drastycznym pogorszeniem warunków życia (choroby, głód, mróz). Szacunki różnią się, ale najczęściej podawana liczba ofiar to od 50 do około 80 milionów (w tym ponad 20 milionów żołnierzy). W samej Polsce mówi się o niespełna 6 milionach ofiar (w tym niespełna 3 miliony obywateli polskich pochodzenia żydowskiego, uważanych za ofiary holokaustu). Największe straty ludnościowe podczas II wojny światowej dotyczą: ZSRR – 26-27 milionów, Chin – około 15 milionów i III Rzeszy – 7-8 milionów. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Jak dochodziło do zbrodni na ludności cywilnej?
Większość ofiar podczas II wojny światowej stanowiła ludność cywilna. Dochodziło do licznych zbrodni wojennych: gwałtów, zabójstw, ale też ludobójstwa. Niemcy prowadzili akcje wymierzone w konkretne społeczności np. Intelligenzaktion, ale też w całe grupy etniczne, czego dowodzi budowa obozów koncentracyjnych, których działanie było wymierzone głównie w ludność cywilną różnej narodowości, w dużej mierze Żydów (holokaust) oraz Polaków. Zbrodni na cywilach dopuszczali się również Sowieci. Podobnie jak w przypadku Niemiec dotyczyły one morderstw, gwałtów, ale też aresztowań i wywózek do obozów (łagry) osób uznanych za wrogie wobec ZSRR. Krwawą kartę zbrodni dokonanych podczas II wojny światowej zapisali również Japończycy, którzy dopuszczali się licznych okrucieństw na Chińczykach. [CZYTAJ WIĘCEJ]
II wojna światowa: jak podzielono świat po konflikcie?
Ład powojenny ustalono podczas kilku konferencji, w których brali udział przedstawiciele aliantów. Pierwsze spotkanie dotyczące szczegółów planowanych działań militarnych i porządku w Europie po zakończeniu wojny odbyło się na przełomie listopada i grudnia 1943 roku w Teheranie. Wielka trójka (Winston Churchill, Franklin Delano Roosevelt i Józef Stalin) omawiała wówczas m.in. przebieg granicy między Polską a ZSRR czy zakres alianckich stref operacyjnych w Europie. Do drugiego spotkania przywódców światowych mocarstw doszło w Jałcie w lutym 1945 roku. Zdecydowano wówczas o włączeniu się ZSRR do wojny przeciwko Japonii, ponadto podjęto postanowienia w sprawie podziału Niemiec i reparacji wojennych, które miały zostać wypłacone przez Niemców. W sprawie polskiej ustalono tereny, które wejdą w obręb nowych granic kraju, uznano też narzucony przez Kreml Rząd Tymczasowy. Ostatnie spotkanie koalicji antyhitlerowskiej miało miejsce w dniach 17 lipca – 2 sierpnia 1945 roku w Poczdamie. Przywódcy zadecydowali wówczas m.in. o denazyfikacji i demilitaryzacji Niemiec, a także szczegółach dotyczących niemieckich reparacji wojennych. Polityczne i gospodarcze konsekwencje decyzji podjętych podczas serii konferencji ukształtowały stosunki światowe i europejskie w drugiej połowie XX wieku. Wytworzyły się dwa główne bloki – państwa zachodnie oraz ZSRR, które pozostawały ze sobą w stanie rywalizacji i nieustających napięć politycznych i militarnych. Relacje te (panujące do 1991 roku) określa się mianem zimnej wojny. [CZYTAJ WIĘCEJ]
II wojna światowa: kiedy pierwszy raz użyto bomby atomowej?
Mimo upadku III Rzeszy, konflikt z Japonią, będącą po stronie państw Osi, przedłużał się. Stany Zjednoczone zdecydowały o przeprowadzeniu pierwszego w historii ataku nuklearnego. Siły USA zrzuciły na japońskie miasta Hiroszima (6 sierpnia) oraz Nagasaki (9 sierpnia) bomby atomowe. Łącznie w obu atakach zginęło od niespełna 130 do ponad 220 tysięcy osób, w większości cywili. Ataki doprowadziły do kapitulacji Japonii i zwiększenia mocarstwowej pozycji Stanów Zjednoczonych. [CZYTAJ WIĘCEJ]
II wojna światowa: Jak wyglądały ostatnie miesiące nazistowskiego reżimu?
Ostatnie miesiące III Rzeszy upłynęły pod znakiem wzmożonej propagandy. Przeważająca większość Niemców na przełomie 1944/1945 r. czekała już tylko z wytęsknieniem na koniec wojny. Na wschodzie miliony uciekały przed Armią Czerwoną, na zachodzie alianci dzięki swojemu niemal nieograniczonemu panowaniu w powietrzu zasypywali niemieckie miasta i kompleksy zbrojeniowe bombami, obracając je w perzynę. [CZYTAJ WIĘCEJ]
II wojna światowa: Jak wyglądała bitwa o Berlin?
Bitwa o Berlin rozpoczęła się na wzgórzach Seelow nad Odrą 16 kwietnia 1945 roku. To właśnie tutaj regularne wojsko Hitlera stoczyło swój ostatni bój z Armią Czerwoną. Linia wzniesień na zachodnim brzegu Odry stanowiła ostatnią naturalną przeszkodę na drodze Rosjan do niemieckiej stolicy. Wehrmacht podjął zatem próbę utworzenia swoistej tarczy na przedpolach Berlina — tyle że rozpaczliwie brakowało mu żołnierzy, amunicji i sprzętu, a ponadto Rosjanie posiadali też miażdżącą przewagę w powietrzu. Führer raz jeszcze nakazał swoim wojskom walkę do ostatniego żołnierza. [CZYTAJ WIĘCEJ]
W jakich bitwach na frontach II wojny światowej walczyli Polacy?
Polscy żołnierze i dowódcy, którzy zdołali ewakuować się z kraju po zwycięskiej kampanii Niemiec z 1939 roku, pozostali wierni rządowi na uchodźstwie i kontynuowali walkę po stronie aliantów. Polacy walczyli m.in. w bitwach pod Falaise, pod Studziankami, o Narwik, o Monte Cassino, o Ankonę, o Tobruk, bitwie o Anglię, a nawet o Berlin. Odnosili znaczne sukcesy – m.in. 1 Dywizja Pancerna dowodzona przez gen. Stanisława Maczka, wyzwoliła Bredę spod okupacji niemieckiej.
Jak rozliczono zbrodniarzy z II wojny światowej?
Po II wojnie światowej wielu hitlerowskich zbrodniarzy udało się doprowadzić na salę rozpraw i skazać za popełnione czyny. Prezentujemy sylwetki niektórych czołowych funkcjonariuszy SS, których ukarano za dokonane zbrodnie. [CZYTAJ WIĘCEJ]
Choć III Rzesza upadła, a świat dowiedział się o zbrodniach dokonanych przez Niemców, nie wszystkich nazistów dosięgnęła sprawiedliwość. Część zdołała przedrzeć się do Ameryki Łacińskiej, gdzie odnalazła bezpieczne schronienie, a byli też tacy, których uniewinniały sądy. Jakie były powojenne losy niemieckich zbrodniarzy? [CZYTAJ WIĘCEJ]
Po zakończeniu II wojny światowej odbywały się liczne procesy zbrodniarzy wojennych i kolaborantów państw Osi. Międzynarodowe Trybunały Wojskowe działały w Norymberdze i Tokio. Również ZSRR urządziło w Chabarowsku swój własny proces, który miał silny wymiar propagandowy. [CZYTAJ WIĘCEJ]
