Henryk I Beauclerc i ostatnie lata Anglii przed „anarchią” (cz. 1)

W nocy 25 listopada 1120 r. w pobliżu Barfleur w Normandii zatonął okręt płynący z Francji do Anglii. Była to najszybsza i najnowocześniejsza jednostka we flocie królewskiej. Jednak to nie „Biały Statek” (fr. Blanche-Nef) był prawdziwą stratą tej katastrofy. Jego kapitan Thomas FitzStephen zaoferował swój okręt królowi Anglii Henrykowi I, który jednak zdecydował się na podróż inną jednostką. Biały Statek wybrał jego pierworodny syn Wilhelm Adelin, a także nieślubne dzieci: Ryszard z Lincoln i Matylda FitzRoy hrabina Perche oraz wielu innych arystokratów.

Krótko po wypłynięciu lewa burta uderzyła w ukrytą pod wodą skałę zwaną „Quillebœuf”. Załoga nie była w stanie oswobodzić statku ze skały, ani zapobiec wlewaniu się wody na pokład. Wilhelmowi i kilku jego towarzyszom udało się wsiąść do łodzi, ale następca tronu zawrócił, by ruszyć z pomocą przyrodniej siostrze – Matyldzie. Przeładowana przez próbujących ratować się ludzi łódź zatonęła, ciągnąc za sobą m.in.. Wilhelma i jego przyrodnie rodzeństwo. Angielski kronikarz Orderic Vitalis wskazał, że jedynym ocalałym był rzeźnik z Ruen. Z kolei Thomas FitzStephen, zdając sobie sprawę, że Wilhelm Adelin nie żyje, wolał utonąć, niż skonfrontować się z królem. Kronikarz Henryk z Huntingdon napisał, że Wilhelm „zamiast nosić haftowane szaty… unosił się nago na falach i zamiast wstąpić na wyniosły tron… znalazł swój grób na dnie morza”. Król stracił syna, a królestwo następcę tronu.

Henryk I Beauclerc: problem sukcesji

Kiedy dwór wreszcie ośmielił się powiadomić króla o tragedii, ten popadł w rozpacz. Dla Henryka I strata była podwójna. Stracił jedynego, prawowitego syna, ale też następcę tronu. Osobista tragedia zburzyła cały ład, jaki Henrykowi z trudem udało się zbudować od czasu przejęcia tronu po nagłej śmierci w niejasnych okolicznościach jego starszego brata Wilhelma II Rufusa. Pod znakiem zapytania znalazła się przyszłość całej dynastii. Ponadto śmierć wielu możnych doprowadziła do destabilizacji w różnych regionach królestwa. Odejście Richarda d'Avranches wywołało bunt w północnej Walii. Podczas jego dławienia król został raniony, choć niezbyt poważnie.

Wilhelm Adelin nie był jedynym dzieckiem Henryka i Beauclerca i jego żony Matyldy Szkockiej. Para doczekała się także narodzin córki Matyldy. W styczniu 1114 r. wyszła ona za mąż za cesarza Henryka V. Matylda została koronowana najpierw na królową, a później na cesarzową. Henryk V zmarł na nowotwór w 1125 r. kiedy Matylda miała zaledwie 23 lata. Król postanowił wskazać ją jako następczynię i to wokół niej budować polityczne poparcie. W styczniu 1127 r. zebrani w Westminsterze baronowie poprzysięgli wierność Matyldzie i jej potomkom. Następnym krokiem króla było znalezienie dla Matyldy odpowiedniego męża. Wybór padł na Gotfryda V Plantageneta, syna Fulka V Młodszego hrabiego Andegawenii. Małżeństwo miało zabezpieczyć południowe granice Normandii. Dumna ze swojego statusu cesarzowej wdowy Matylda nie była zadowolona z wizji poślubienia dużo młodszego od siebie hrabiego. W ramach przygotowań do ślubu Henryk pasował 15 letniego Godfryda na rycerza. Ceremonia odbyła się 17 czerwca 1128 r. w Le Mans. Rok później ojciec Godfryda udał się do Jerozolimy, ogłaszając swojego syna hrabią Andegawenii i Maine.

Pozornie sytuacja zdawała się układać pomyślnie dla Henryka I. Pomimo początkowej niechęci i sporów Matylda i Godfryd doczekali się urodzin pierwszego syna, który przyszedł na świat w  marcu 1133 r. i otrzymał imię Henryk. Zachwycony wiadomością król udał się do Rouen by zobaczyć upragnionego wnuka. Rok później, po ciężkim porodzie Matylda urodziła jeszcze drugiego syna. Przyszłość korony zdawała się zabezpieczona. Jednak stosunki między Henrykiem a Matyldą i Godfrydem zaczęły się pogarszać. Mimo początkowego entuzjazmu król wykazywał dwuznaczną postawę w stosunku do swojego zięcia. Para obawiała się, że w Anglii brakuje im solidnego poparcia dla ich roszczeń do tronu. Poprosili więc Henryka, by ten przekazał córce królewskie zamki w Normandii i by normandzka szlachta złożyła Matyldzie hołd, co wzmocniłoby ich pozycję po śmierci króla. Ten jednak, bojąc się, że Godfryd spróbuje przejąć władzę w Normandii jeszcze za jego życia, ze złością odmówił.

Wkrótce w Normandii wybuchł antykrólewski bunt, na którego czele stanął Wilhelm III hrabia Ponthieu. Matylda i Godfryd poparli rebeliantów. Trwająca całą jesień kampania Henryka I zakończyła się w Lyons-la-Forêt, gdzie król ciężko zachorował. Według Henryka z Huntingdon choroba monarchy spowodowana była spożyciem zbyt dużej ilości minogów. Stan króla pogorszał się, a 1 grudnia 1135 r. stwierdzono zgon. Zwłoki przewieziono do Rouen, gdzie poddano je zabiegowi balsamowania. Wnętrzności pochowano w klasztorze Notre-Dame du Pré, ciało zaś przewieziono do Anglii i złożono w opactwie Reading. Wysiłki sukcesyjne Henryka I nie zdołały zapewnić Matyldzie tronu. Zamiast niej tron przejął jego siostrzeniec Stefan.

Polecamy e-booka Michała Gadzińskiego pt. „Perły imperium brytyjskiego”:

Król Stefan

Stefan z Blois był jednym z jedenaściorga dzieci Stefana Henryka z Blois – potężnego hrabiego z północnej Francji i Adeli z Normandii córki Wilhelma Zdobywcy. On i Cesarzowa Matylda byli więc kuzynostwem. Z racji braku perspektyw na odziedziczenie ojcowskiego majątku Stefan został członkiem dworu Henryka I, podróżując z nim i biorąc udział w kampaniach. W zamian za wierną służbę Stefan otrzymał ziemię. W 1125 r. ożenił się z Matyldą I z Boulogne – jedyną spadkobierczynią majątku Eustachego III, który był właścicielem ważnego portu w Boulogne i rozległych posiadłości w północno-zachodniej i południowo-wschodniej Anglii. Do 1135 r. Stefan miał już dobrze ugruntowaną pozycję wśród anglo-normańskich elit. Był bogaty, powszechnie lubiany i szanowany. Słynął z biegłości walce i znajomości sztuki oblężniczej. Miał opinię człowieka czynu. Ponadto jego młodszy brat Henryk został biskupem Winchester.

Kiedy wiadomość o śmierci króla dotarła do Stefana, ten znajdował się w Boulogne. Reakcja była błyskawiczna. Już 8 grudnia, tydzień po śmierci króla, pretendent dotarł do Londynu. Następne 2 tygodnie spędził na przejmowaniu władzy. Rozentuzjazmowany tłum ogłosił Stefana nowym królem Anglii, licząc na nowe przywileje dla miasta. Jego młodszy brat zapewnił mu także wsparcie Kościoła. Na przeszkodzie stała tylko przysięga wierności Matyldzie, którą Stefan złożył w 1127 r. Jednak Biskup Winchester przekonująco argumentował, że była niesłuszna i Stefan ma prawo ją zignorować, by zapobiec chaosowi w królestwie. Do właściwej koronacji w opactwie Westminsterskim doszło 22 grudnia.

Rządy króla Stefana rozpoczęły się bardzo gwałtownie. Zaraz po koronacji nowy król musiał interweniować na północy, na którą najechał król Szkocji Dawid I, zdobywając wiele kluczowych twierdz (w tym Carlisle i Newcastle) na spornym obszarze. Szybka interwencja Stefana zakończyła się porozumieniem w Durham, na mocy którego David zwrócił większość zajmowanych ziem, a Stefan potwierdził posiadłości syna Dawida w Anglii. W Wielkanoc 1136 r. król potwierdził obietnice złożone kościołowi i obiecał zreformować królewski system prawny tak, by pozbyć się nadużyć. Jeszcze w tym roku papież Innocenty II listownie potwierdził prawomocność królewskiej władzy Stefana. Ten zaś zadbał o to, by kopie listu zostały rozpowszechnione po całym królestwie.

Tymczasem w południowej Walii wybuchł bunt, na czele którego stali Owain Gwynedd i Gruffydd ap Rhys. Mimo początkowych dążeń do zdławienia rebelii, pod koniec 1137 r. król zaniechał dalszych wysiłków, co można tłumaczyć innymi poważnymi problemami państwa. Stefan z Blois stłumił bunty na południowym zachodnie Anglii i musiał stawić czoło kryzysowi w Normandii, która została zaatakowana przez Godfryda Plantageneta na początku 1136 r. Wydarzenia w Anglii sprawiły, że Stefan mógł udać się do księstwa dopiero w 1137 r. Tam wraz ze starszym bratem Tybaldem hrabią Blois i królem Francji Ludwikiem VI zawarł porozumienie, mające na celu powstrzymanie wpływów hrabiego Andegawenii w regionie. Konflikt zakończył się porozumieniem, na mocy którego Stefan zobowiązał się do płacenia Godfrydowi 2000 marek rocznie w zamian za spokój na normandzkiej granicy.

Początek panowania Stefana nie był łatwy. Król musiał stawić czoła licznym buntom i zagrożeniom zewnętrznym. Wrażenie robi jego szybkość, ruchliwość oraz skłonność do zdecydowanego działania. Monarcha zdołał zabezpieczyć północną granicę Anglii i powstrzymać bunty w południowozachodniej części kraju. Zapobiegł też dalszym atakom Godfryda na Normandię. Król zadbał o dobre stosunki z papiestwem i królem Francji. Nie udało mu się jednak przywrócić kontroli na Walią, a część północnej Anglii pozostawała w szkockim władaniu. Pomimo popularności część możnowładztwa pozostawała w opozycji do króla. Ponadto utrzymanie wystawnego dworu i kampanie wojenne poważnie uszczupliły królewski skarbiec. Nic nie zapowiadało jednak nadchodzącej wojny domowej…

Przejdź do drugiej części tekstu

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia:

Źródła:

• Anglo-Saxon chronicle, ed. J. A. Giles, wyd, G. Bell and sons, London 1914.
• Henryk z Huntingdon, The Chronicle of Henry of Huntingdon: Comprising the History of England, From the Invasion of Julius Cæsar to the Accession of Henry Ii. Also, the Acts of Stephen, King of England and Duke of Normandy, ed. T. Forester, wyd. H. G. Bohn, London 1853.  
  

Literatura:

• Emilie Amt, The Accession of Henry II in England: Royal Government Restored, 1149–1159, wyd. Boydell Press, Woodbridge 1993.
• Frank Barlow, The Feudal Kingdom of England, 1042–1216, wyd, Pearson Education, Harlow 1999.
  
• David Carpenter, The Struggle for Mastery: The Penguin History of Britain 1066–1284, wyd. Penguin Books, London 2004.
  
• Helen Castor, She-Wolves: the Women Who Ruled England Before Elizabeth, New York 2011.
  
• Marjorie Chibnall, The Empress Matilda: Queen Consort, Queen Mother and Lady of the English, wyd. Basil Blackwell, London 1991.
• David Crouch, The Normans: The History of a Dynasty, wyd. Hambledon Continuum,London 2002.
• Paul Dalton, Graeme J. White, King Stephen's Reign (1135-1154), wyd. Boydell Press, Oxford 2008.
• Ralph H. C. Davis, King Stephen, wyd. Longman, London 1977.
• John Gillingham, 1066 and the Introduction of Chivalry into England, [w:] Law and Government in Medieval England and Normandy: Essays in Honour of Sir James Holt, ed. George Garnett, John Hudsdon, wyd. Cambridge University Press, Cambridge 1994.
• Edmund King, Henry I The Father of His People, wyd. Penguin Books, London 2018.
  
• Edmund King (ed.), The Anarchy of King Stephen's Reign, wyd. Clarendon Press, Oxford 1994.
• Edmund King, The Gesta Stephani, [w:] Writing Medieval Biography, 750–1250: Essays in Honour of Professor Frank Barlow, ed. David Bares, Julia C. Crick, Sarah Hamilton, wyd. Boydell Press, Woodbridge 2006.
  

redakcja: Jakub Jagodziński