Hamas. Historia Islamskiego Ruchu Oporu (cz. I)

Hamas – zobacz też: Bliski Wschód - miejsce starcia cywilizacji? [historia, artykuły, publicystyka]

Niniejszy artykuł stanowi fragment książki „Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych na obszarze Izraela w drugiej połowie XX wieku” opublikowanej w 2007 roku przez wydawnictwo Adam Marszałek. Zobacz opis książki na stronie wydawnictwa.

Ruch Braci Muzułmanów był obecny na terytorium Palestyny już w trzeciej dekadzie XX wieku. W latach 1936-1937 wspierał antybrytyjskie strajki. W czasie Wielkiej Rewolty (1936-1939) do Palestyny z Egiptu przybył Abd ar-Rahman al-Banna (brat Hasana), który przekazywał fundusze dla powstańców. To był początek tworzenia się ruchu Braci Muzułmanów w Palestynie, który w latach czterdziestych założył struktury organizacyjne. W późniejszym okresie Stowarzyszenie Braci Muzułmanów było największą organizacją, w skład której wchodzili Palestyńczycy w Strefie Gazy i na Zachodnim Brzegu Jordanu. Mimo że w tym czasie, szczególnie na Zachodnim Brzegu, organizacja ta nie nawoływała bezpośrednio do antyizraelskiej przemocy (nie posiadała zbrojnego skrzydła), lecz wzywała do odnowy życia zgodnie z zasadami islamu, wielu fundamentalistów, podobnie jak w Strefie Gazy, przechodziło do stosowania różnego rodzaju form terroryzmu w ramach innych organizacji (na przykład w OWP zajmowali wysokie stanowiska dowódcze).

W Kairze, głównie w środowisku uniwersyteckim, z Braćmi Muzułmanami przez lata wiązało się wielu Palestyńczyków. W 1958 r. na kairskim uniwersytecie ‘Ajn Szams rozpoczął naukę częściowo sparaliżowany uchodźca palestyński - Ahmed Ismael Jassin. Urodził się w 1938 roku (chociaż na jego palestyńskim paszporcie widniała data urodzenia - 1 stycznia 1929 r.) we wsi Al-Dżoura w pobliżu dzisiejszego izraelskiego miasta Aszkelon. W 1948 r. wojska izraelskie zrównały z ziemią jego wieś, a on dołączył do grona uchodźców palestyńskich. W 1952 r. w wyniku wypadku na boisku szkolnym doznał porażenia kończyn. Z czasem jego problemy zdrowotne nasiliły się. Poruszał się tylko na wózku inwalidzkim. Prawie całkowicie wzrok. Miał także problemy z kontaktem werbalnym, gdyż mówił falsetem, przez co jego szept był prawie niesłyszalny. Od 1967 roku, jako duchowny, rozpoczął głoszenie słowa islamu w meczetach Strefy Gazy. Ideologia Braci Muzułmanów, a w szczególności poglądy H. al-Banny, czy późniejsze S. Kutba, które głosił szajch A. Jassin zyskiwały coraz większą rzeszę zwolenników na Terytoriach Okupowanych.

Przegrana państw arabskich w wojnie 1967 roku miała przemożny wpływ na postawę społeczną Palestyńczyków, którzy doświadczyli fiaska polityki tych krajów wobec „sprawy palestyńskiej”. Andrea Nusse pisała, iż ten „moralny kryzys”, spowodowany militarną porażką państw arabskich, doprowadził do samokrytycyzmu społecznego oraz poszukiwania alternatywnej ideologii. Skierowało to poparcie dużej części Palestyńczyków, zniechęconej propagowanym dotąd nacjonalizmem arabskim, w stronę tradycji islamskiej i reprezentujących ją ugrupowań. Muhammad Jaradat pisał: „to zniechęcenie dostarczyło doskonałej okazji dla islamskich sił, które rozpowszechniły pogląd, iż islam jest jedyną prawdziwą drogą do zwycięstwa”. Jak pisze Bassam Tibi: „dopiero po klęsce Arabów podczas wojny sześciodniowej w 1967 roku fundamentalizm zyskał możliwość szerszego działania. Formuła hall islami (muzułmańskiego rozwiązania) od tego czasu zdobywała coraz większą popularność jako alternatywa wobec sekularystycznych ideologii nacjonalizmu arabskiego, panarabizmu i socjalizmu”. Mimo, iż całe lata siedemdziesiąte XX wieku to apogeum palestyńskiego terroryzmu nacjonalistycznego, czy nawet nacjonalistyczno-lewicowego, to jednak fundamentaliści na Terytoriach Okupowanych i w sąsiednim Egipcie rozpoczynali powolny proces umacniania swojej pozycji w społeczeństwie.

Ahmed Ismael Jassin

Działalność społeczna Braci na terenach okupowanych przez Izrael, a także głoszona przez nich filozofia samodoskonalenia się w życiu zgodnie z islamem, były alternatywą dla Palestyńczyków wobec nacjonalistycznej ideologii przemocy, propagowanej przez OWP i al-Fatah. Fundamentaliści związani z Braćmi zaczęli zagrażać pozycji świeckich nacjonalistów w społeczności palestyńskiej, głównie w Strefie Gazy. W 1973 r. szajch A. Jassin wraz z grupą osób będących, tak jak on, pod wpływem głoszonego przez Braci fundamentalizmu, stworzył sieć szkół, meczetów i ośrodków pomocy społecznej, które na Terytoriach Okupowanych były niezmiernie potrzebne. Organizacja, która zajmowała się budową i zarządzaniem tą rozrastającą się infrastrukturą powstała w obozie Chan Junis i nosiła nazwę Mudżama Centrum Islamskie (al-Mudżamma al-Islami). Dopiero w 1979 r. została formalnie zarejestrowana przez władze izraelskie. Założycielami Mudżamy było jedenaście osób. Na jej czele stał szajch A. Jassin, dyrektorem wykonawczym został Abd al-Aziz ar-Rantissi. Innymi członkami kierownictwa byli między innymi: Ibrahim al-Jazour, Chalil Koka oraz Mahmoud Zahar. We Wschodniej Jerozolimie w 1974 r. reaktywowano Stowarzyszenie Młodych Mężczyzn Muzułmanów (Dżami’jjat asz-Szubban al-Muslimin) - organizację islamską, do której w latach trzydziestych XX wieku należał szajch Izz ad-Din al-Kassam. Od 1976 r., jako ramię Centrum Islamskiego, działało Stowarzyszenie Islamskie (al-Dżamija al-Islamijja). W 1981 r. szajch A. Jassin założył Stowarzyszenie Młodych Kobiet Muzułmanek (Dżami’jjat asz-Szabbat al-Muslimat).

Charytatywny charakter działalności organizacji miał potężne wsparcie pieniężne. Organizacja finansowana była z bardzo wielu różnych źródeł. Pieniądze pochodziły z zakatu – religijnego podatku płaconego przez muzułmanów, jałmużny i darowizn od prywatnych sponsorów, od uchodźców palestyńskich ze Stanów Zjednoczonych, z Jordanii i bogatych państw Zatoki Perskiej, głównie z Arabii Saudyjskiej. Dzięki tym funduszom, w 1983 r. Mudżamie udało się przejąć kontrolę nad Islamskim Uniwersytetem w Gazie, gdy rektorem tej uczelni został pochodzący z Jordanii członek Braci Muzułmanów Muhammad Sakr. Wcześniej, bo w 1978 r., jeden z liderów Mudżamy Chaled Meszal był fundatorem akademika dla studentów uniwersytetu.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Izz ad-Din al-Kassam

Mudżama otrzymywała również pieniądze od Izraela. Generał brygady Icchak Segev, w jednym z udzielonych wywiadów przyznał się do przekazywania funduszy dla fundamentalistów islamskich, gdzie rząd Izraela dawał pieniądze, a wojsko (Izraelskie Siły Obronne) udostępniało kontakty z islamskimi duchownymi w meczetach. Oprócz wojska również izraelskie tajne służby, na czele z Mossadem, brały czynny udział w organizacji i w zaopatrzeniu, rosnącego w siłę, ruchu islamskich fundamentalistów na Terytoriach Okupowanych. Wsparcie pieniężne rządu Izraela, było spowodowane taktyką umocnienia ruchów islamskich, aby stały się one naturalną przeciwwagą dla Organizacji Wyzwolenia Palestyny. Trzeba również pamiętać, iż ugrupowanie szajcha A. Jassina było jedynym arabskim ruchem, na którego działalność, wyraził zgodę Izrael. W tym okresie fundamentaliści szajcha uważani byli przez palestyńskich nacjonalistów za zdrajców sprawy palestyńskiej. Organizacja, aby ukryć swoją rosnącą pozycję w społeczeństwie (która mogłaby wzbudzić zainteresowanie władz okupacyjnych), oraz wykorzystać legalnie zarejestrowane instytucje, używała kilku nazw. Za każdym razem jednak podkreślała swój islamistyczny charakter. W 1985 r. członkami Mudżamy było 2 tysiące osób. Działalność Mudżamy, wedle jej założycieli, miała być długoterminowa, gdyż celem była zmiana palestyńskiej społeczności w islamską społeczność Palestyny. Do tego projektu stworzono sieć szkół i klas koranicznych, w których głoszono boskie przesłanie (tabligh wa-da`wa). Centrum Islamskie od momentu swojego powstania próbowało przejąć kontrolę nad wszystkimi meczetami w Strefie Gazy, z których większość podlegała Departamentowi Darów Islamskich (Da'irat al-awqaf al-islamijja - Departament Waqfu). Członkowie Centrum byli odpowiedzialni za podpalenie biura Palestyńskiego Czerwonego Półksiężyca w 1980 r. - instytucji charytatywnej, kojarzonej na Terytoriach Okupowanych z poglądami lewicowymi.

Mimo antagonizmów sunnicko – szyickich, przeprowadzenie rewolucji islamskiej w Iranie przez ajatollaha Ruhollaha Chomejniego, miało wpływ na radykalizację nastrojów w całym regionie Bliskiego Wschodu, w tym również na terenach okupowanych. W 1979 r., jako przybudówka Centrum Islamskiego, powstała nowa organizacja - Chwała Bojowników Świętej Wojny (Madżd al-Mudżahidin) – która stała się bezpośrednią poprzedniczką Hamasu. Od 1982 r. funkcjonowała przy niej zakonspirowana tajna organizacja - Palestyńscy Bojownicy Świętej Wojny (al-Mudżahidun al-Filastinijjun), poprzedniczka Brygad Imienia Męczennika Izz ad-Dina al-Kassama, która już w 1983 r. miała wykonywać pierwsze działania zbrojne. Szajch A. Jassin został aresztowany przez wojsko izraelskie i oskarżony o tworzenie organizacji zbrojnej i nielegalne gromadzenie broni. W maju 1985 r., w wyniku ustaleń pomiędzy LFWP a rządem Izraela, został zwolniony w ramach wymiany wraz z ponad tysiącem więźniów palestyńskich (uwolniono trzech żołnierzy izraelskich).

W tym momencie zwolennicy islamskiego fundamentalizmu stanowili już liczącą się siłę w palestyńskim społeczeństwie. Głównie w biednej i przeludnionej Strefie Gazy, gdyż tam właśnie łatwiej było dotrzeć ze swoimi hasłami religijnym radykałom. Terytoria Okupowane stały się miejscem niespotykanego wzrostu demograficznego. Pod koniec lat osiemdziesiątych, na tym terenie, ponad 2/3 ludności stanowili ludzie młodzi poniżej trzydziestego, a prawie połowa, poniżej piętnastego roku życia. Rosnące bezrobocie i pogłębiająca się pauperyzacja społeczeństwa pchała młodych ludzi w ramiona fundamentalizmu. „Czysty” nacjonalizm bez religijnych konotacji, reprezentowany przez OWP i jej frakcje, czy mariaż nacjonalizmu z marksizmem LFWP, zyskiwały coraz mniej popleczników. Wydarzenia w Libanie dodatkowo stanowiły przykład zwycięskiej walki religijnych bojowników z okupantem izraelskim, za pomocą metod terrorystycznych. Shaul Mishal i Avraham Sela pisali, iż: „żydowska dominacja nad historyczną Palestyną i izraelska okupacja Zachodniego Brzegu Jordanu i Strefy Gazy zwróciły palestyńskich islamistów w kierunku rewolucyjnej wersji islamu”. Coraz więcej wydarzeń wskazywało, iż nastroje społeczne się radykalizowały.

Emblemat Stowarzyszenia Braci Muzułmanów

Do wyżej wymienionych czynników, które miały wpływ na powstanie Hamasu, niektórzy analitycy dodają również zmiany polityczne na Bliskim Wschodzie. Zbliżający się proces pokojowy i realna wizja powstania w nieokreślonej przyszłości suwerennego państwa palestyńskiego, dały impuls Stowarzyszeniu Braci Muzułmanów do walki o wpływy polityczne, gdzie Hamas miał być jedynie narzędziem do utworzenia państwa palestyńskiego na islamskiej podstawie. Muhammad Jaradat wyrażał pogląd, iż od połowy lat osiemdziesiątych XX wieku, w palestyńskim skrzydle Braci Muzułmanów doszło do sporów na temat utworzenia zbrojnego skrzydła. Obawiano się, że powołanie militarnej organizacji może mieć negatywny wpływ na działalność socjalną i religijną Braci. Młodzi aktywiści Mudżamy rozpoczęli jej krytykę, widząc bierność kierownictwa organizacji w walce z izraelską okupacją, przyłączając się do organizacji Palestyński Islamski Dżihad. Od połowy lat osiemdziesiątych organizacja ta wiodła prym w antyizraelskich działaniach zbrojnych. Mudżama, mimo wielu akcji charytatywnych wśród młodych Palestyńczyków, traciła poparcie społeczne. Jak pisze Shaul Mishal i Avraham Sela, „decyzja Mudżamy o wprowadzeniu w życie polityki „natychmiastowego dżihadu” przeciwko „wrogom Allaha” była w gruncie rzeczy kwestią przeżycia”. Natomiast Andrea Nusse pisała, iż według tych fundamentalistów rezultatem pokazania siły będzie rewolucja duchowa i fizyczna, w której muzułmanie „nie zaakceptują dłużej łańcucha niewolnictwa (qajd al-'ubudijja) Zachodu”, następnie zniszczą go i na jego gruzach zbudują własny islamski projekt.

Polecamy e-book Przemysława Mrówki – „Krwawy Kaukaz: Czeczenia”:

W takich warunkach narodziła się nowa organizacja, która swoje bezpośrednie powołanie do życia zawdzięczała dwóm istotnym wydarzeniom. Pierwszym był wypadek samochodowy w Strefie Gazy. 8 grudnia 1987 r. w pobliżu izraelskiego punktu kontrolnego w Erez, izraelska ciężarówka staranowała samochód osobowy z Palestyńczykami. Na miejscu zginęły cztery osoby. Następnego dnia pojawiła się plotka, że nie był to zwykły wypadek drogowy, lecz celowy akt przemocy skierowany przeciwko ludności palestyńskiej. Miał to być odwet za zamordowanie dwa dni wcześniej izraelskiego biznesmena - Szlomo Seklego. Mimo, iż plotka okazała się konfabulacją, nic już nie mogło powstrzymać Palestyńczyków od zamanifestowania swojego niezadowolenia z powodu izraelskiej okupacji. Wojsko izraelskie skierowane do zaprowadzenia spokoju, strzelało ostrą amunicją. Zginał 17–letni Palestyńczyk, a kilkunastu innych zostało rannych. W tym momencie stało się oczywiste, że wybuchu intifady nie da się powstrzymać. W wyniku nieszczęśliwego zdarzenia, nastąpiła reakcja łańcuchowa – ludność palestyńska uzyskała bezpośredni powód do zamanifestowania swojego niezadowolenia wobec izraelskiej okupacji, które przerodziło się w arabskie powstanie (I intifadę), tzw. „rewolucję kamieni”.

Drugim czynnikiem był brak realnej siły ze strony jakiejkolwiek liczącej się organizacji palestyńskiej, która mogłaby pokierować powstaniem w pierwszym jego etapie. Co więcej, organizacje te, (al-Fatah, czy LFWP) zostały zaskoczone jego wybuchem, a kierownictwo tych ugrupowań w przeważającej części znajdowało się poza granicami Izraela i Terytoriów Okupowanych. Po opuszczeniu Libanu, kierownictwo OWP (wraz z liderami al-Fatah) przeniosło się do Tunisu, a przywódcy LFWP w tym czasie rezydowali w Damaszku. Minęło kilka tygodni, aż kontrolę nad intifadą przejęli ludzie podlegli J. Arafatowi. Za koordynację I intifady na Terytoriach Okupowanych, a dowództwem OWP w Tunisie był odpowiedzialny Abu Dżihad, zamordowany przez izraelskich agentów w kwietniu 1988 r. Do tego czasu siłą napędową powstania była tworząca się nowa organizacja szajcha A. Jassina.

Na przełomie 1987 i 1988 r. powstała fundamentalistyczna organizacja – Islamski Ruch Oporu (Harakat al-Muqawama al-Islamijja). W skróconej wersji nazwę ugrupowania przedstawia się jako Hamas, co po polsku oznacza - “Zapał”, “Gorliwość” lub “Odwaga”. Decyzja o jej założeniu miała zapaść już w pierwszym dniu intifady, w czasie spotkania siedmiu religijnych gorliwców (podobnie jak w przypadku Braci Muzułmanów w 1928 r.). Byli nimi: szajch Ahmed Jassin, Saleh Szehada, dr Abd al - Aziz Rantissi, Abdel Fattah Dukhan, Mohammed Shama, dr Ibrahim al-Jazour i Issa an-Najjar. Wszyscy oni związani byli najpierw z Braćmi Muzułmanami, a następnie działali w al-Mudżamma al Islami. Na czele organizacji stanął szajch Ahmed Jassin, który od tego momentu zajmował stanowisko Głównego Przewodniczącego (al-mas’ul al-’amm) Islamskiego Ruchu Oporu.

Przejęcie kontroli nad I intifadą przez nacjonalistów związanych z J. Arafatem nie odbyło się tak samo na całych Terytoriach Okupowanych. Bardzo szybko przejęli oni kontrolę nad Zachodnim Brzegiem Jordanu, gdzie młodzieżówka al-Fatah - Szabiba, zdominowała ruchy i związki młodzieżowe. Strefa Gazy natomiast, pozostawała pod przemożnym wpływem fundamentalistów. Hisham Ahmad o sytuacji jak się wytworzyła w pierwszych dniach intifady pisał: „w momencie, gdy Hamas stał się znaczącą siłą w trakcie intifady, sama intifada stała się rzeczywistością, do której Hamas nie mógł odwrócić się plecami. Przyszłość Hamasu miała zostać uzależniona od intifady, chociaż Hamas szczęśliwie użył intifady, by utrwalić swoją obecność i tym samym przygotować sobie drogę do funkcjonowania nawet po jej zakończeniu.”

18 sierpnia 1988 r. Hamas przedstawił swoje ideologiczne credo – trzydziestosześciopunktowy dokument nazwany Kartą Islamskiego Ruchu Oporu. Już we wstępie dokumentu został jasno zdefiniowany wróg organizacji. „Nasza walka z Żydami jest bardzo wielka i poważna. Potrzeba jej wszelkiego szczerego wsparcia. Za tym krokiem nieuchronnie podążą następne.”. Podobnie brzmiał punkt siódmy Karty: „nie nadejdzie Dzień Sądu, aż muzułmanie nie zwalczą Żydów, gdy Żydzi kryć się będą wśród kamieni i drzew. Kamienie i drzewa powiedzą: O, muzułmaninie, o Sługo Boży, kryje się w mym cieniu Żyd, przybądź i zabij go.”

Wiec zwolenników Hamasu w Betlejem (fot. Soman, 2006, licencja: CC ASA 2,5).

Organizacja nawoływała wszystkich wyznawców islamu do wspólnej walki, wskazując na zagrożenie, jakie niosło za sobą ustanowienie państwa żydowskiego w Palestynie. Artykuł trzydziesty drugi ogłaszał, iż „islamski Ruch Oporu wzywa narody arabskie i islamskie do przyjęcia linii poważnego i trwałego działania, by zapobiec urzeczywistnieniu tego potwornego planu, przestrzegania ludów przed niebezpieczeństwem wynikającym z opuszczenia kręgu walki antysyjonistycznej. Dziś Palestyna, jutro jakiś inny kraj. Plan syjonistów nie zna granic. Nie starczy im Palestyna, pragną ekspansji od Nilu po Eufrat.”

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Znaczenie Jerozolimy, jednego z trzech najważniejszych dla muzułmanów miejsc na świecie, zostało podkreślone w programie ideowym Hamasu. „Palestyna to ziemia muzułmańska, jedna z dwóch qibla ku której kierują się muzułmanie wznosząc swe modlitwy, trzecie najświętsze sanktuarium, i punkt, z którego o północy wyruszył Mahomet w podróż ku siedmiu niebiosom (Jerozolima)”. Fundamentalistyczne podejście do sprawy uregulowania statusu Jerozolimy oznaczało brak jakiejkolwiek zgody, czy nawet dyskusji o włączeniu kwestii tego miejsca do rozmów pokojowych. Islamskie zwierzchnictwo nad Jerozolimą, a w szczególności Wzgórzem Świątynnym z meczetami Kopuła na Skale i Al-Aksa, stanowiły dogmat Islamskiego Ruchu Oporu. Zdaniem członków organizacji islamizacja Palestyny nie będzie mogła mieć miejsca, jeżeli o poranku w całej Jerozolimie nie będzie słychać wzywającego do modlitwy muezina.

Ruch głosił, że palestyńska ziemia powinna należeć tylko i wyłącznie do Arabów. Takie radykalne hasło przekładało się na stosunek organizacji do wszelkich inicjatyw pokojowych, które zawierały koegzystencję dwóch narodów na jednym terenie. Punkt trzynasty Karty głosił: „inicjatywy, tak zwane rozwiązania pokojowe i konferencje międzynarodowe, stoją w sprzeczności z pryncypiami Islamskiego Ruchu Oporu. […] Konferencje te stanowią jedynie sposób zapewnienia niewiernym roli sędziów na ziemi muzułmanów. Kiedy niewierni byli sprawiedliwi wobec wiernych? […] Poza dżihadem nie ma rozwiązania kwestii palestyńskiej.” Wszystkie podpisane dotąd porozumienia pokojowe pomiędzy OWP, a rządem Izraela (nawet nadające autonomię Palestyńczykom) organizacja uznawała za zdradę, gdyż doprowadziły one do uznania Izraela przez przedstawicieli narodu palestyńskiego, oraz zgodę na rozbiór islamskiego terytorium. Bassam Tibi pisał, że „dla fundamentalistów z Hamasu J. Arafat jest nie tylko zdrajcą (cha’in), ale również niewiernym (kafir), ponieważ uznając Izrael gotów jest zrezygnować z części Palestyny. Jego nazwisko znajdowało się na czele fundamentalistycznej listy osób, które należy zamordować.” Ruch nie uznawał żadnego kompromisu w walce z Izraelem, a samą walkę miał prowadzić aż do zwycięstwa. Szajch A. Jassin mówił: „przyjmuję granicę z 1967 r. jako scenę walki ale nie jako ostateczne rozwiązanie, ponieważ nadal mamy prawo do naszej ziemi. Mój dom jest w Aszkelon [teraz jest to południowe wybrzeże Izraela], więc nie w granicach z 1967 r. Miliony uchodźców nadal mają domy wewnątrz Izraela.”

Mimo, że Hamas początkowo głosił fundamentalistyczne hasła, nie wskazywał na jakiekolwiek powiązania z innymi organizacjami religijnymi. W pierwszych ulotkach Hamas nie przyznawał się do swoich koneksji z Braćmi Muzułmanami. Dopiero od maja 1988 r., gdy w intifadzie wzięła udział duża część społeczeństwa, w tym popierająca Braci Muzułmanów klasa średnia, Hamas w ulotce przyznał się, że był wysuwającym postulaty polityczne skrzydłem Stowarzyszenia, nastawionym na walkę zbrojną. Od połowy 1998 r. liderzy ugrupowania sami przedstawiali organizację jako kontynuatorkę poglądów H. al-Banny i S. Kutba, będącą palestyńskim odłamem Braci Muzułmanów. Znalazło to odzwierciedlenie w Karcie Islamskiego Ruch Oporu. Odnośny fragment artykułu 2 Karty brzmiał następująco: „Islamski Ruch Oporu stanowi skrzydło Braci Muzułmanów w Palestynie. Ruch Braci Muzułmanów jest uniwersalną organizacją, tworzącą największy ruch islamski w czasach nowożytnych.” Początkowo organizacja wywodząca się z Braci Muzułmanów (mająca nawet stanowić ich część), była z nim powiązana, zarówno na samych Terytoriach Okupowanych, jak również z oddziałami Braci w państwach ościennych. Adam Wąs pisał, że: „palestyński oddział podlega Braciom w Jordanii, dlatego istnieje szczególna relacja między kierownictwem bractwa i ruchu. Jordański oddział stanowił platformę i miejsce odniesienia Hamasu, mimo iż obie organizacje zachowały autonomię i różniły się w realizowaniu polityki.” Fundamentalizm religijny głoszony przez Braci Muzułmanów musiał zostać dopasowany do palestyńskich realiów. Był to idiomatyczny, dla rodzących się nowoczesnych muzułmańskich ruchów religijnych, fundamentalizm bez panislamizmu.

Hamas wskazywał dżihad, świętą wojnę z niewiernymi w obronie własnych wartości i ziemi, jako indywidualny obowiązek każdego muzułmanina. Jego ideolodzy uważali jednak, że konieczne było obudzenie w społeczności „ducha dżihadu” za pomocą odpowiedniego procesu kształcenia. Ten obowiązek spoczywał na nauczycielach, wychowawcach, naukowcach, oraz szajchach ruchów islamskich. Była to różnica w ideologii, pomiędzy Hamasem, a Braćmi Muzułmanami, dla których dżihad był obowiązkiem zbiorowym, a nie nakazem dla pojedynczego członka społeczności.

Proces kształcenia religijnego według Hamasu powinien być wpisany w program nauczania w szkołach. W 1992 r. Islamski Ruch Oporu opublikował wewnętrzny dokument zatytułowany, Generalny plan działań w obszarze da’wa, który zakładał aktywność organizacji na wielu płaszczyznach dotyczących religijnej edukacji dzieci i młodzieży. W tym dokumencie znalazły się zapisy o organizowaniu konkursów wiedzy religijnej, comiesięcznym wydawaniu publikacji religijno-edukacyjnych, zagospodarowaniu czasu wolnego uczniów (poprzez kluby sportowe, seminaria), werbunku do organizacji nauczycieli związanych ze Stowarzyszeniem Braci Muzułmanów, oraz warsztatach koranicznych, które miały być organizowane przez specjalnie założone przy meczetach Domy Koranu. Hamas powołał do życia Towarzystwo Nauki i Kultury, którego zadaniem było wprowadzanie elementów religijnych do programów nauczania.

Stosunek Hamasu do OWP i samego J. Arafata odzwierciedlał pragmatyzm ugrupowania oraz wyczucie aktualnej sytuacji politycznej w regionie. Właśnie taki pragmatyzm ugrupowanie wykazało w chwili przejęcia przez ludzi J. Arafata przywództwa nad I intifadą. Hamas zgadzał się na przyłączenie do Zjednoczonego Narodowego Dowództwa Intifady (United National Command – UNC) jednak nie chciał rezygnować z własnych haseł. Postawił trzy warunki przyłączenia się do UNC: 1. OWP wycofa swoje uznanie dla rezolucji ONZ nr 242; 2. Hamas dostanie 40 procent miejsc w Palestyńskiej Radzie Narodowej (OWP oferowało jedynie 18 miejsc); 3. Hamas domagał się zmian w strukturze działalności OWP, przyjęcia przez tą organizację uchwały, że nie była ona jedynym i wyłącznym reprezentantem Palestyńczyków.

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/

OWP odrzuciło ofertę, uznając propozycję Hamasu za wywrotową. OWP było określane przez Hamas jako niemający nic do zaoferowania świecki ruch, który zdradził prawdziwe wartości islamu na rzecz fałszywego nacjonalizmu, którego kontakty i ustalenia z Izraelem w ramach procesu pokojowego określane były jako zdrada – ludzi, ziemi i islamu. Tych świeckich narodowców Hamas określał jako „pijących wino i jedzących wieprzowinę.” Z drugiej strony, oprócz cytowanego wyżej fragmentu dwudziestego siódmego punktu Karty, szajch A. Jassin wielokrotnie uznawał zwierzchnictwo J. Arafata na ziemiach palestyńskich. Również kilkumiesięczne zawieszenia broni (zamachów) ogłaszane i przestrzegane przez organizację (na przykład w 1995 r. – do momentu zabicia Jahii Ajasza przez izraelskich agentów) były wynikiem ustaleń ze świeckimi nacjonalistami.

Wojna z Izraelem została uznana za świętą, a wojownicy, którzy w tej walce ponieśli śmierć stali się szahidami (męczennikami). Szajch Hamad Bitawi mówił: „opuszczenie ojczyzny jest najtrudniejszą próbą do zniesienia. Jeśli byłby wybór między śmiercią i utratą ojczyzny, wybrałbym śmierć.”

Ahmed Jassin. Jeden z założycieli i przywódców Hamasu, zabity w izraelskim nalocie w 2004 roku

Fundamentalizm ugrupowania objawiał się na wielu płaszczyznach dotyczących codziennego życia Palestyńczyków: w obowiązkach, walce i śmierci. Według ugrupowania nie było sfery życia, która nie znalazłaby odniesienia w Koranie. Hamas tak jak wszystkie inne ruchy fundamentalistów islamskich, nie uznawał podziału na sacrum i profanum. Podział taki, z samego założenia, był występkiem przeciwko istocie islamu. Organizacja identyfikowała swoich nieprzyjaciół jako wrogów prawdziwego islamu, gdzie Izrael jawił się jako największy wróg, jednak ruch zwracał uwagę, że nieprzyjacielem islamu byli wszyscy, którzy nie żyli w zgodzie z jego zasadami. Wielu Palestyńczyków zginęło (szczególnie w początkowym okresie I intifady), gdy ich sposób życia został uznany przez organizacje za niezbyt religijny.

Hamas, podobnie jak wcześniej Hezbollah, nadał zamachowcy-samobójcy religijne uprawomocnienie, zgodne z własną interpretacją islamu. Jeden z członków Hamasu wyjaśniał, „ktoś taki nie jest samobójcą. Tylko szahidem, męczennikiem, a nawet więcej: instiszhadim, męczennikiem poległym z własnej ręki […] Kimś, kto jest wart więcej niż człowiek zastrzelony podczas walki.” Szajch A. Jassin wyrażał swój stosunek do ideologii męczeństwa jeszcze bardziej dobitnie. Hamas przejął również od Hezbollahu szyicką tradycję „uśmiechu radości” (bassamat al-farah). Zamachowiec samobójca, zanim dokona detonacji ładunku wybuchowego, uśmiecha się czując iż męczeństwo, którego dokonuje, otwiera mu bramy raju.

Hamas był na tyle elastycznym ugrupowaniem, iż potrafił zrewidować swoje poglądy zarówno w sposobie działania, jak również kontaktów i mediacji z Izraelem. Mahmoud al-Zahar mówił: „musimy skalkulować korzyści i straty wynikające z walki zbrojnej. Gdybyśmy mogli osiągnąć nasze cele bez użycia przemocy, z pewnością tak byśmy zrobili. Nigdy nie uznamy istnienia Izraela, ale istnieje możliwość, że rozejm (muhadana) między nami, mógłby funkcjonować dniami, miesiącami, latami.” W czasie I intifady Hamas proponował Izraelowi zawieszenie broni w zamian za wycofanie się do granic sprzed wojny sześciodniowej. Podobną propozycję, (zawieszenie broni miało zostać zastąpione trwałym pokojem) wysunął Mahmud al-Zahar w rozmowie z Szimonem Peresem w marcu 1998 r. Ta propozycja została powtórzona w rozmowie z Icchakiem Rabinem w czerwcu 1989 r. W 1999 r. szajch A. Jassin o stosunkach z państwem Izraelem wypowiadał się następująco: „nie chcemy zniszczyć Izraela […] Chcemy wynegocjować takie porozumienie, aby Palestyńczycy żyjący w Palestynie i poza nią, mogli w niej mieszkać. Wtedy problem zostanie rozwiązany.”

Hamas jako kontynuator i jedno z odgałęzień Mudżamy, oraz Sławy Bojowników Świętej Wojny już w chwili swojego powstania na przełomie 1987 i 1988 r. mógł liczyć na potężne wsparcie infrastrukturalne. Jak pisali Andrzej Chojnowski i Jerzy Tomaszewski, do Centrum Islamskiego należało przecież „10 procent palestyńskich nieruchomości (sieć sklepów, mieszkania, garaże, budynki użyteczności publicznej), do 1987 r. wybudowano na Zachodnim Brzegu Jordanu 350 meczetów, w Strefie Gazy zaś - 400”. Ta sieć zabudowań, szczególnie meczetów, służyła liderom Islamskiego Ruchu Oporu jako miejsce głoszenia swoich idei. Ich hasła padały na podatny grunt. Biedne, uciśnione, zamknięte w przeludnionych miastach, miasteczkach i obozach uchodźców arabskie społeczeństwo Terytoriów Okupowanych, coraz bardziej zrażone do bogacącej się grupy J. Arafata i jego popleczników, znajdowało oparcie w islamskim fundamentalizmie głoszonym przez liderów Hamasu. Islamski Ruch Oporu swoją pozycję zawdzięczał prowadzonej polityce wsparcia społecznego i socjalnego, polegającej na budowie różnego rodzaju instytucji użyteczności publicznej i darmowym dostępie do tych placówek wszystkich obywateli.

Palestyńscy analitycy podkreślali społeczne podłoże, z którego wywodzili się liderzy ruchu, gdyż to ono stanowiło o sile organizacji i jej przywódców. Kiedy liderzy palestyńskich organizacji nacjonalistycznych wywodzili się z dużych miast, z bogatej lub, co najwyżej średniej klasy społecznej, to liderzy Hamasu wywodzili się z warstw biedoty, z obozów uchodźców, znając doskonale trudy codziennego życia w obozach. Hisham Ahmad pisał: „w wielu przypadkach, przynajmniej w percepcji Palestyńczyków, większość członków Hamasu było mikrokosmosem zbiorowego cierpienia palestyńskiej społeczności.”

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!

Fundusze na swoją działalność organizacja otrzymywała z wielu źródeł. Jednym z najważniejszych była diaspora palestyńska, głównie w Stanach Zjednoczonych i w krajach Europy Zachodniej (Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Holandii i Belgii). Część pieniędzy Hamas otrzymywał z Syrii i Iranu oraz od instytucji pozarządowych, ośrodków pomocowych czy islamskich instytucji religijnych, w ramach „światowego muzułmańskiego ruchu fundamentalistycznego”.

Duża część budżetu Hamasu pochodziła ze wsparcia państw Zatoki Perskiej, szczególnie Arabii Saudyjskiej i Kuwejtu, które po 1991 r. kilkukrotnie zwiększyły finansowe wsparcie dla palestyńskiej organizacji. Po agresji Iraku na Kuwejt, państwa Zatoki opowiedziały się w tym konflikcie za Kuwejtem, za Irakiem opowiedziało się OWP. Skutkiem tego faktu było zaprzestanie przez te państwa wsparcia dla organizacji J. Arafata. Dysponentem tych funduszy stał się Islamski Ruch Oporu. Niektórzy badacze pisali o wsparciu finansowym udzielanym Hamasowi, w początkowych okresie istnienia, przez rząd Izraela, jednak jest to mało prawdopodobne. Budżet Islamskiego Ruchu oporu wynosił kilkadziesiąt milionów dolarów rocznie (niektóre dane mówią o 70 milionach).

Struktura organizacji była bardzo złożona i zbliżona w swojej budowie do libańskiej organizacji Hezbollah. Tu również na czele stoi Rada konsultacyjna (Majdżis asz-szura) w skład której wchodzili najważniejsi liderzy organizacji, głównie duchowni (zarówno z Terytoriów Okupowanych, jak i z państw stanowiących zaplecze ruchu w regionie Bliskiego Wschodu). Majdżis asz-szura zbierała się bardzo rzadko, a nazwiska jej członków były ściśle przestrzeganą tajemnicą. Rada konsultacyjna wybierała regionalnych dowódców Hamasu na Terytoriach Okupowanych (trzech dla Zachodniego Brzegu i jednego dla Strefy Gazy), którym podlegały miejscowe komórki dowódcze – komitety. Koordynowały one działalność organizacji w terenie. W Hamasie bardzo szybko dokonał się podział na pion społeczno-polityczny i wojskowy (zbrojny). Mimo pozornej jedności organizacji, na jej strukturę składało się wiele niezależnych komórek. Zewnętrzną (zagraniczną) strukturę decyzyjną tworzyła zarówno wymieniona już Rada konsultacyjna (dwunastu członków), jak i Biuro Polityczne (al-maktab as-sijasi). Biuro było organem wykonawczym, nadzorującym działalność lokalnych struktur poprzez wpływ na komisje finansów, da’wa i spraw wewnętrznych.

Schemat zewnętrznych struktur dowodzenia (kijadat al-charidż) organizacji Hamas

Zewnętrzną strukturę oraz wsparcie z krajów regionów przedstawia rys.1, na którym można zauważyć, że główne rozkazy wydawane były z Syrii – (Chaled Meszal, Imad Chalil al-Alami) wcześniej również z Jordanii, a wsparciem logistycznym i finansowym zajmowały się komórki w Libanie (Usama Hamdan) i Arabii Saudyjskiej. Muhammad Nazzal w 1992 r. otworzył biuro Hamasu w Ammanie, jednak już od 1990 r. widoczne były związki działalności politycznej ruchu z Jordanią, oficjalnym rzecznikiem w tym kraju został wtedy Ibrahim Ghawszah. Sytuacja uległa zmianie dopiero po śmierci króla Husajna ibn Abdullaha i przejęciu władzy przez jego syna Abdullaha II. W 1999 r. biura Hamasu w Ammanie zostały zamknięte, a rezydujący tam przywódcy przenieśli się do Damaszku, gdyż w Jordani wydano nakaz ich aresztowania (niektórych aresztowano i deportowano do Kataru).

Struktura Hamasu na Terytoriach Okupowanych była jeszcze bardziej rozbudowana, niż poza jej granicami. Można było rozróżnić trzy piony: socjalny, polityczno-policyjny i zbrojny (zob. rys.2). Każdy z nich miał odrębne funkcje i ściśle wyspecjalizowane zadania.

Schemat wewnętrznych struktur (kijadat ad-dachil) organizacji Hamas

Pion socjalny nosił nazwę Wezwanie (Da’wa), zajmował się wszystkimi sprawami mającymi wpływ na bezpośrednie, pozytywne oddziaływanie na społeczeństwo palestyńskie. To on był autorem wszystkich akcji humanitarnych i charytatywnych przeprowadzanych przez Hamas. Najbardziej rozbudowana część organizacji to komórka pomocy społecznej, finansująca system oświaty (na wszystkich poziomach, od żłobków, przedszkoli, sierocińców, szkół podstawowych po uniwersytety, także w zakresie edukacji religijnej), opieki medycznej (budowa i utrzymywanie centrów medycznych i szpitali) oraz system wsparcia społecznego (rozdział żywności, zapomogi). Organizacja posiadała rozległą sieć stowarzyszeń humanitarnych (dżama’jjat chajrijja) i komitetów jałmużny (lidan zakat), działających na terenach okupowanych.

Islamski Ruch Oporu stworzył szeroką sieć opieki medycznej na Terytoriach Okupowanych. Powstało Medyczne Towarzystwo Naukowe, które miało za zadanie koordynację działalności leczniczej szpitali, klinik, banków krwi oraz zakładów dentystycznych, których założycielem lub donatariuszem był Hamas. Medyczne Towarzystwo Naukowe w założeniu miało wyprzeć świecki Palestyński Czerwony Półksiężyc. Leczenie we wszystkich ośrodkach związanych z Hamasem było darmowe lub opłata w nich była symboliczna.

Szczególną rolę w działalności Wezwania stanowiła działalność indoktrynacyjna wśród najmłodszych członków palestyńskiej społeczności. Matthiew Levitt pisał, że „grupy młodzieżowe zwane „Męczennikami” wyśpiewywały imiona zamachowców-samobójców. Da’wa prowadziła letnie obozy, w których palestyńskie dzieci nasycane były ideologią organizacji. Dodatkowo brały udział w quasi-wojskowym szkoleniu.” Pozyskiwanie społeczeństwa obejmowało również dorosłych. Robotników przeciągano na swoja stronę poprzez działalność powstałego w lipcu 1992 r. Związku Pracowników Islamskich, którego zadaniem była organizacja spotkań i wykładów o tematyce społecznej oraz z zakresu prawa pracy. Na tych wykładach prowadzono również religijną indoktrynację. Osoby legitymujące się wyższym wykształceniem Hamas próbował pozyskać poprzez utworzone w lecie 1991 r. Stowarzyszenia Islamskich Naukowców Palestyny. Była to osiemdziesięcioosobowa organizacja, która miała stanowić autorytet religijny. Stowarzyszenie zostało jednak rozwiązane, gdyż obawiano się, że wzrost jego znaczenia mógłby zagrozić pozycji Rady konsultacyjnej - jako jedynego ciała będącego wyrocznią dla organizacji w sprawach religijnych.

Wezwanie rekrutowało, nowych członków Hamasu, którzy chcąc działać w pozostałych strukturach organizacji, swoją działalność zaczynali od tego pionu. Dotyczyło to również ochotników zgłaszających się do Hamasu i wyrażających chęć zostania członkami Brygad Imienia Męczennika Izz ad-Din al-Kassama. Także oni działalność rozpoczynali w Wezwaniu, biorąc udział w demonstracjach ulicznych i małych akcjach sabotażowych. Bardzo często zdarzało się, że wśród pionów Hamasu występowała ścisła współpraca, gdzie za Wezwaniem funkcjonowały Brygady Im. Izz ad-Dina al-Kassama. Mimo to, jak pisze M. Levitt: „oczywiście, nie ma niczego właściwego przemocy, ani anty-społecznego w działalności da’wa. Faktycznie, […] organizacja da’wa wielokrotnie tworzyła ośrodki dobroczynności, nie były to rządowe organizacje, ale prywatne organizacje wolontariatu – które odgrywają ważną społeczną rolę w islamskiej historii i kulturze.”

Zobacz drugą część artykułu. Przypisy oraz bibliografię do powyższego tekstu można znaleźć w jego papierowym wydaniu.

Zobacz też

• Palestyna w ogniu – zbiór artykułów poświęconych konfliktowi na bliskim wschodzie i jego historii

Zredagował: Wojciech Andryszek

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/