Generał Nil (reż. Ryszard Bugajski) – recenzja i ocena filmu

Generał Fieldorf należy z pewnością do kanonu bardzo ważnych postaci najnowszej historii Polski. Szef Kedywu, organizator wielu akcji dywersyjnych, m.in. zamachu na Kutscherę, mianowany dowódcą organizacji NIE, która miała być zalążkiem ruchu oporu wobec Sowietów, więzień łagrów, wreszcie człowiek, który po II wojnie z własnej woli zdekonspirował się, a w 1950 został aresztowany, a następnie po sfingowanym procesie skazany na śmierć przez powieszenie. Jego proces był z pewnością jedną z najczarniejszych kart w historii PRL, a lata wymazywania pamięci o nim, przyniosły pożądany skutek. Film o „Nilu” był więc z pewnością potrzebny i ważny w kontekście edukacji na temat funkcjonowanie aparatu represji w pierwszych latach Polski Ludowej.

Bez ideologii

Za wielki plus dzieła Bugajskiego – autora słynnego „Przesłuchania” – należy uznać, iż jest ono dalekie od ideologizacji. Postać „Nila” pokazana została z perspektywy doświadczonego dowódcy, mającego głębokie poczucie odpowiedzialności za własnych żołnierzy. Nie widząc szansy na powodzenie walki zbrojnej z władzą komunistyczną, unika jej, stara się wrócić do normalnego życia, doradzając to samo młodym gorącym głowom swoich byłych podopiecznych. Film daleki więc jest od fetyszyzowania znaczenia II konspiracji, pokazuje raczej człowieka głęboko sceptycznego wobec jakichkolwiek działań wojskowych w ówczesnej sytuacji politycznej.

Reżyser bardzo ciekawie porusza również problem semicki w procesie Fieldorfa. Należy bowiem przypomnieć, że większość składu sędziowskiego oraz prokuratorskiego odpowiedzialnego za śmierć generała była pochodzenia żydowskiego. Bugajski nie pomija tej kwestii, przedstawiając ją otwarcie, ale jednocześnie nie robiąc z tego głównego motywu zbrodni. W filmie pojawia się bowiem również więzień Żyd, z którym Fieldorf podejmuje dyskusję na temat dobra i zła. Jest współpartnerem w cierpieniu, stając się podobną ofiarą represji. W filmie to nie narodowość jest wyeksponowana, lecz raczej sam mechanizm zbrodni. Zbrodniarze mają co prawda swoją przynależność narodową, ale nie wydaje się ona istotna wobec wyroków, które wydają.

Symbolika

Warte dostrzeżenia są wszelkiego rodzaju sceny symboliczne. Orkiestra, która wita powracających do kraju łagierników, co ukazuje sztuczność i fasadowość systemu, pseudohistoryczna książka będąca podstawą oskarżenia „Nila”, Bierut opowiadający o dzieciach i podpisujący odmowy ułaskawienia więźniów skazanych na śmierć, zmniejszająca się ilość schodów w siedzibie Sądu Najwyższego, będąca symbolem upadku sądownictwa, uwięzienie Fieldorfa z niemieckim zbrodniarzem wojennym, czy wreszcie młody chłopak, który wita „Nila” powracającego z głębi Rosji słowami: „witamy w Polsce, tu się Panem zajmiemy”, a następnie odczytuje orzeczenie sądu tuż przed powieszeniem generała. To tylko kilka ze smaczków, którymi reżyser nas uraczył. Są one cennymi skrótami, które dla inteligentnego widza stanowią niewątpliwe cenne uzupełnienie fabuły.

Aktorstwo

Warte docenienia są również kreacje aktorskie a zwłaszcza Olgierda Łukaszewicza odgrywającego główną rolę. Jego kreacja jest chłodna, generał wydaje się być profesjonalistą, dobrze znającym swój fach. Jednocześnie to osoba tajemnicza, niechętnie wyrażająca swoje uczucia czy myśli. Przez cały film emanuje od niego spokój, choć jednocześnie jest on zagubiony w nowej sytuacji i wyraźnie szuka w niej dla siebie miejsca.

Równie ciekawa jest postać pułkownika Józefa Różańskiego, granego przez Jacka Rozenka. Wyraźnie inteligentny, przewyższający pod tym względem innych pracowników organów bezpieczeństwa. Ta klasyczna szara eminencja, choć pojawiająca się znikąd i pozostająca w cieniu, wydaje się głównym „reżyserem” całej akcji skierowanej przeciwko „Nilowi”.

Scena procesu. Fot. z oficjalnej strony internetowej filmu.

Na uwagę zasługuje również epizodyczna rola Andrzeja Woronicza jako sędziego Igora Andrejewa, który niczym ewangeliczny Piłat stara się do końca bronić Fieldorfa, ale na końcu, w obawie przed represjami, podpisuje się pod zbrodniczym wyrokiem. Nie jest on klasycznym zbrodniarzem cynicznie wykonującym polecenia władzy, ale raczej młodym, inteligentnym i obiecującym prawnikiem, którego ideały padają w konfrontacji z chęcią utrzymania wpływów i znaczenia.

Ciekawymi rolami pochwalić mogą się jeszcze Katarzyna Herman jako sędzia Maria Gutowska, czy Alicja Jachiewicz jako Janina Fieldorf – żona głównego bohatera.

Ale…

Przy szeregu zalet filmu Bugajskiego, trudno jednakże pominąć niewątpliwe wady, które stawiają pod wątpliwość jakość dzieła. Po pierwsze jest to produkcja przegadana. Dialogi są długie i nużące. Filmowi brakuje dynamizmu, a sceny ślimaczą się w nieskończoność. Zwłaszcza na początku filmu widać, iż scenarzyści za wiele chcieli nam opowiedzieć o samej postaci Fieldorfa – jego rozterkach wewnętrznych i myślach. Jednakże, choć długie sekwencje filmowe starają się nam przybliżyć tę postać, ciągle czujemy wyraźny niedosyt. Nie wiemy skąd wziął się „Nil”, ani czemu uważany jest za tak groźnego. Film w zasadzie oprócz zamachu na Kutscherę, nie zawiera scen dynamicznych. Gros z nich to... nużąca paplanina o niczym.

O ile na początku filmu dominują nieznośne dłużyzny, o tyle końcówka jest odklepana. Proces, który wydawać mógłby się głównym motywem filmu, to zaledwie kilka mniej lub bardziej udanych scen, a łamanie człowieka ogranicza się do brutalnej sceny wyrywania palców. Jakże brakuje tu batalii psychologicznej stanowiącej wartość filmu „Przesłuchanie”. Sam sposób przedstawienia aparatu represji wydaje się być daleki od ideału. Dużo ciekawiej sposób jego działania ukazany jest w filmie Teresy Kotlarczyk „Prymas. Trzy lata z tysiąclecia”. W „Generale Nilu” mamy tylko kilku smutnych Panów, z zawzięciem odmieniających słowo „kurwa” przez wszystkie formy i przypadki.

Brak tła

Reżyser skupia się w zasadzie jedynie na postaci „Nila”, co powoduje, że same motywy jego aresztowania i sfingowania procesu, pozostają niejasne. Niejasności jest zresztą więcej. Zastanawiam się, czy film ten faktycznie skierowany jest do młodzieży, która poznać ma postać gen. Fieldorfa. Jeśli tak, to musi to robić po wcześniejszym dobrym przygotowaniu historycznym. Trudno bowiem w filmie doszukać się tła historycznego: osoby, które nie znają dobrze dziejów Polski łatwo się w nim pogubią i szybko znudzą. Próżno szukać wyjaśnień kim jest Kutschera i dlaczego zamach na niego był tak istotny, czym jest Kedyw, skąd wzięli się komuniści na ziemiach polskich, a często jedno zdanie wypowiedziane przez któregoś z bohaterów mogłoby te problemy wyjaśnić. Słabo też przedstawiona jest rzeczywistość pierwszy lat Polski Ludowej, a wspomniane „in plus” sceny symboliczne jedynie częściowo wypełniają tę lukę.

Scena w więzieniu. Fot. z oficjalnej strony internetowej filmu.

Osoba, która towarzyszyła mi w czasie projekcji, a nie zajmuje się na co dzień historią, wychodziła z kina zdezorientowana i wyraźnie zniechęcona. Trudno więc domagać się, aby film zainteresował młodzież, skoro nawet mi, jako zawodowemu historykowi, w niektórych jego momentach trudno było spokojnie wysiedzieć.

Akcji filmu nie wspomaga też muzyka. Występuje ona epizodycznie, zazwyczaj opierając się na podobnym motywie. Jaka zaś jest siła muzyki w filmie, pokazuje chociażby scena powieszenia Fieldorfa (niewątpliwie jedna z najlepszych), gdzie jej dźwięki dodatkowo pobudzają bodźce.

Podmoskiewskie wieczera…

Moim zarzutem wobec reżysera, jest również powtarzanie motywów, nie tyle inspirowanych, co kopiowanych. Przyjaciel „Nila” z pociągu wiozącego łagierników – młody chłopiec nie znający Polski – to kopia Cezarego Baryki, zaciekawionego, a jednocześnie bojącego się swojego i zarazem obcego kraju. Fieldorf wciela się zaś w rolę ojca Baryki, który w Polsce może nie widzi szklanych domów, ale zapewnia, iż jest ona lepsza od Związku Radzieckiego. Kompletnie zaś rozśmieszyło mnie wykorzystanie motywu z filmu „Rozmowy kontrolowane” Stanisława Chęcińskiego. Pamiętamy zapewne wszyscy scenę, w której większość mieszkańców Warszawy obchodziła tradycyjną wigilię, podczas kiedy partyjni dygnitarze bawili się przy równie „tradycyjnym” jajeczku i butelce wódki. Bugajski stosuje w swoim filmie motyw prawie identyczny. Otóż kiedy zrozpaczone aresztowaniem „Nila” córka i żona płaczą przy stole wigilijnym dzieląc się opłatkiem, bezpieka i przedstawiciele władzy bawią się przy dźwiękach radzieckiej muzyki, popijając ciężkie trunki. Czy naprawdę wykorzystanie tego typu motywów było konieczne?

Ocena

Jak więc ocenić film Ryszarda Bugajskiego? Z pewnością nie podzielam hurraoptymistycznych opinii powtarzanych w recenzjach w ogólnopolskich mediach. Film nie powalił mnie na kolana, a w pewnych momentach nawet znudził. W rozterkach psychologicznych bohatera zabrakło historii i tak niezbędnego dla tego typu filmów tła. Reżyser plątał się pomiędzy filmem biograficznym (mniej więcej do połowy) a drugim „Przesłuchaniem”, co w jednym i drugim przypadku wyszło raczej średnio.

Film jest z pewnością zrobiony dobrze pod względem technicznym. Ciekawe zdjęcia, dobre aktorstwo, ładna muzyka (o ile się pojawia) to na pewno ogromne plusy tego przedsięwzięcia. Warto tez docenić, że taki film w ogóle się pojawił i z pewnością pomógł odgrzebać wątek tego zapomnianego bohatera II wojny światowej. Do ideału filmu historycznego wiele jednak „Generałowi Nilowi” brakuje.

Zredagował: Kamil Janicki