Formowanie 3. Dywizji Strzelców Karpackich w latach 1942-1943

Czytaj też: 3. Dywizja Strzelców Karpackich w walkach o Monte Cassino

Żołnierze polscy na Bliskim Wschodzie (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Tadeusza Szumańskiego, sygn. 24-386-4).

Proces organizacji oddziału jest niezwykle trudny i złożony, a od żołnierzy, szczególnie zaś od oficerów, wymaga ogromu pracy i zaangażowania. Tworzenie 3. DSK odbyło się w ciągu kilku miesięcy, co najlepiej pokazało wartość polskiego żołnierza wśród wojsk sprzymierzonych. Ten okres zadecydował o późniejszych dokonaniach „Karpatczyków” - każdy proces formowania, organizacji czy szkolenia danego oddziału weryfikują osiągnięcia na froncie.

Rozkaz utworzenia 3. Dywizji Strzelców Karpackich

28 kwietnia 1942 r. gen. Władysław Sikorski wydał rozkaz o organizowaniu 3. Dywizji Strzelców z dniem 3 maja 1942 r. Na jej czele stanął osławiony dowódca Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich gen. Stanisław Kopański. Dywizja miała składać się ze wspomnianej SBSK oraz żołnierzy przybyłych ze Związku Sowieckiego z 8., 9., i 10. Dywizji Piechoty Armii Polskiej w ZSRR. Dywizja składała się z trzech brygad i samodzielnych oddziałów dywizyjnych według brytyjskich etatów. Miejscem organizowania Dywizji zostały wyznaczone obozy w m. Qastina, Beit Dżirdża, Gan Yavne i Masmiya.

Dowódcą 1. Brygady został płk Walenty Peszek, dotychczasowy zastępca dowódcy SBSK, zaś dowódcami 2. i 3. Brygady płk Józef Frączek oraz płk Jerzy Jastrzębski (ten ostatni objął dowodzenie nad swoją jednostką 5 czerwca 1942, gdyż dopiero wtedy zakończono jej organizację). W 1. Brygadzie znalazła się większość żołnierzy SBSK, zaś w 2. i 3. Polacy przybyli ze Związku Sowieckiego.

Problemy organizacyjne

Jednym z pierwszych problemów, przed którym stanęło dowództwo 3. Dywizji, było zintegrowanie jej żołnierzy. Problem ten dostrzegał dowódca dywizji:

Trzy lata pobytu w zupełnie odmiennych warunkach, jak może i skład pod względem ilości inteligentów, spowodowały, że element przybyły z Rosji oraz dawni żołnierze SBSK stanowili z początku prawie dwa różne światy.

Początkowo w dywizji panowały pewne antagonizmy. Żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich nazywano „Ramzesami”, żołnierzy z Wielkiej Brytanii „Lordami”, zaś żołnierzy ze Związku Sowieckiego określano „Prawosławnymi”. Szczególnie dużo uwagi należało poświęcić tym ostatnim. Gen. Kopański zauważył:

Przybyli z Rosji byli początkowo bardziej jednostajnie posłuszni, jakby trochę zalęknieni, przygnębieni i bierni. (…) Dno ludzkiej nędzy, które oglądali, oraz tragedie rodzinne, przez które przeważnie przeszli, odbijały się na ich psychice, a nieraz i zachowaniu zewnętrznym. Mniej trwałe okazywały się skutki wycieńczenia fizycznego niż przemian psychicznych.

Jednak po pewnym czasie różnice te zaczęły się zacierać. Gen. Kopański w swoich wspomnieniach po kilku miesiącach dowodzenia 3. Dywizją zapisał:

Zbiorowe bytowanie, radości i smutki doli żołnierskiej zaczęły wytwarzać w oddziałach poczucie wspólnoty. Zacierały one też różnice pochodzenia z pustyni lub łagrów Rosji. Dywizja stawała się stopniowo wielką jednostką, coraz bardziej wyszkoloną wojskowo i zwartą wewnętrznie.

Duże znaczenie przy szkoleniu i organizowaniu Dywizji zależało od jej kadr dowódczych. Gen. Kopański zwracał szczególną uwagę na dobór dowódców, wymagając odpowiedniego przygotowania do działań bojowych, wychowania, dyscypliny, kultury umysłowej oraz towarzyskiej. Według Kopańskiego oficer miał być reprezentantem Polski poza granicami kraju. Przy wyborze dowódców kierował się następującymi wymaganiami: nie chciał mieć oficerów dyplomowanych powyżej 50 lat, dowódcami kompanii i plutonów mieli być oficerowie poniżej 40 roku życia, nie zatrzymywał też oficerów nieliniowych na stanowiskach dowódców oddziałów lub pododdziałów. Dowództwo Wojsk Polskich na Środkowym Wschodzie, któremu podlegała Dywizja, ustaliło, że do Dywizji mogli być wcielani oficerowie do 45 roku życia, porucznicy do 42 lat, podporucznicy 39 lat, a dla podoficerów i szeregowych ustalono wiek 42 lat. Wobec tych wymogów do 15 maja z Dywizji odeszło 80 oficerów i 810 szeregowych.

Polacy przy zaimprowizowanej choince, grudzień 1942 r. (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Tadeusza Szumańskiego, sygn. 24-385).

Wojsko Polskie w Iraku

9 maja 1942 r. gen. Sikorski zatwierdził pełną nazwę Dywizji, dodając do niej przydomek „Karpackich”. Również pozostałe oddziały otrzymały ten człon do swojej nazwy. Dywizja miała liczyć według etatów 578 oficerów i 8419 szeregowych. 26 maja, po zakończeniu pierwszej fazy organizacji, liczyła 610 oficerów i 10 746 szeregowych. 12 czerwca skład osobowy Dywizji wynosił: 690 oficerów i 13 356 szeregowych.

Zobacz także:

• Dawid kontra Goliat - Polska w walce z Niemcami (1940–1943)
• „Kto nie umie przetrwać klęski, ten niewart jest zwycięstwa”. Generał Klemens Rudnicki (1897-1992)

W sierpniu 1942 r. została podjęta decyzja o przeniesieniu polskich oddziałów do Iraku. 28 sierpnia 1942 r. wyruszyły tam pierwsze transporty oddziałów 3. DSK. Podróż odbywała się w bardzo trudnych warunkach: temperatura w południe dochodziła do 60 stopni Celsjusza! W pierwszej kolejności do Iraku mieli przybyć żołnierze ewakuowani z Związku Sowieckiego oraz oddziały 3. DSK z Palestyny. Dywizja miała zostać przetransportowana drogą lądową przez Transjordanię i Syrię oraz drogą morską przez Kanał Sueski do m. Bastra. Miejscem rozlokowania Armii Polskiej na Wschodzie był rejon Khanaqin-Quizil Ribat, położony w dorzeczu rzeki Tygrys na kamienistej pustyni w odległości około 140 km na północny wschód od Bagdadu. Warunki klimatyczne jakie panowały w Iraku, a szczególnie wysoka temperatura, nie pozwalały na normalne prowadzenie szkolenia. Dowództwo Armii zarządziło, że pomiędzy godzinami 10.00 a 16.00 nie odbywały się żadne zajęcia szkoleniowe.

Obóz Pułku Ułanów Karpackich w Iraku po ulewnym deszczu (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Tadeusza Szumańskiego, sygn. 24-384-1).

W Armii Polskiej na Wschodzie

12 września 1942 r. gen. W. Sikorski wydał rozkaz o stworzeniu Armii Polskiej na Wschodzie. Zniesiono istniejące dotychczas Polskie Siły Zbrojne w ZSRR, Dowództwo Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie oraz 2. Korpus Strzelców. Od tego dnia w skład Armii Polskiej na Wschodzie wchodziły 3. DSK, 5., 6. i 7. Dywizja Piechoty. 16 października skład Armii zaakceptowali Brytyjczycy.

Po rozlokowaniu się Dywizji, 21 października oraz 9 listopada 1942 r., gen. W. Anders dokonał dwóch przeglądów oddziałów „Karpatczyków” - najpierw 1. Brygady Strzelców Karpackich, później zaś 2. Brygady Strzelców Karpackich. Tak wspomina jeden z przeglądów gen. St. Kopański:

Nie znałem dokładnie zwyczajów APW. Grano tam dowódcy armii hymn narodowy, a generał przechodził przed frontem bardzo wolnym krokiem, patrząc w oczy żołnierzom. Oczywiście przy hymnie narodowym oddziały cały czas prezentowały broń. Na przeglądzie w dniu 21 października, który trwał 45 minut, kilku żołnierzy zemdlało, a po przeglądzie oddziały skutkiem zmęczenia defilowały gorzej niż zwykle. Po porozumieniu się ze sztabem armii przegląd w dniu 9 listopada był już inaczej zorganizowany.

Żołnierze Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie na plaży podczas czasu wolnego (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Tadeusza Szumańskiego, sygn. 24-410).

Po ostatniej wizycie, 10 listopada 1942 r., dowódca Armii Polskiej na Wschodzie gen. Władysław Anders ustalił skład organizacyjny 3. Dywizji Strzelców Karpackich. W składzie dowództwa miała znaleźć się sekcja oficerów łącznikowych, sekcja informacyjna, bezpieczeństwa oraz szyfrów. Jednostki pozabrygadowe stanowiły m.in. 3. Karpacki baon ckm, 3. Pułk Ułanów Karpackich, 1., 2. i 3. Karpacki Pułk Artylerii Lekkiej, 3. Karpacki Pułk Artylerii Przeciwpancernej, 3. Karpacki Pułk Artylerii Przeciwlotniczej oraz inne bronie towarzyszące. W skład dywizji wchodziły dwie brygady strzelców. 1. Brygada Strzelców Karpackich składała się z dowództwa, plutonu sztabowego dowództwa, trzech baonów strzelców karpackich z numerami od 1 do 3, a także czołówki naprawczej i poczty polowej. Podobnie wyglądał skład 2. Brygady Strzelców Karpackich, z tą różnicą, że baony miały numery od 4 do 6. Zlikwidowana została trzecia brygada strzelców, a żołnierzy, którzy nie zostali włączeni w skład innych oddziałów 3. DSK, zostali przeniesieni do 5. Dywizji Piechoty. Likwidując brygadę, gen. Anders zastrzegł, że jak tylko warunki pozwolą, to zostanie ona jak najszybciej odtworzona.

Gen. Anders nakazał organizację dywizji ukończyć do 15 listopada 1942 r., a jej dowódcę gen. Stanisława Kopańskiego zobowiązał, aby przedstawił mu raport o przebiegu prac do 25 listopada 1942 r.

W listopadzie 1942 r. Armia Polska na Wschodzie otrzymała od dowództwa brytyjskiego zadanie obrony przełęczy górskich od strony perskiej oraz ochrony pól naftowych w północnym Iraku. Zagadnienia dotyczące planu obrony tego regionu zostały omówione na polsko-brytyjskiej konferencji sztabowej w Bagdadzie. Ustalono na niej, że 3. DSK zostanie przesunięta w rejon Mosulu. Dywizja znalazła się tam w drugiej połowie listopada 1942 r., zastępując indyjską 8. Dywizję Piechoty. Warunki klimatyczne w tym rejonie były bardzo trudne: ciągle padał gęsty deszcz i była niska temperatura. W okolicy brakowało też źródeł wody.

Polecamy również:

• Ostatnia bitwa jiszuwu, czyli o planie odparcia niemieckiej inwazji na Palestynę
• Michał Leśniewski: Wielka Brytania była odpowiedzialna za całe Imperium

W tym czasie 3. DSK była najlepiej uzbrojoną i wyposażoną dywizją w Armii Polskiej na Wschodzie, jednak nadal do pełnego wyposażenia brakowało jej: 56% działek ppanc., 86% działek pplot., 90% samochodów pancernych, 80% samochodów półciężarowych. Sprzęt ten powoli napływał do dywizji.

Dywizja pełniła swoje zadanie do stycznia 1943 r., kiedy to w związku z porażkami Wehrmachtu z Armią Czerwoną zmniejszył się stan zagrożenia pól naftowych w Persji i Iraku. 6 stycznia dowództwo brytyjskie nakazało 3. DSK ufortyfikowanie przełęczy na kierunku Rowanduz-Koji Sanjag. W dywizji pamiętano o niezwykłych dokonaniach SBSK. W pierwszą rocznice bitwy pod Gazalą, która toczyła się w dniach od 12 do 17 grudnia 1941 r., odbyły się związane z nią uroczystości, na które przybyli generałowie Anders oraz Zając. Tak zapamiętał je gen. St. Kopański:

(…) zorganizowano bardzo ładny obchód, wykorzystując skalisty teren do żywych obrazów, symbolizujących nasze walki z Niemcami na przestrzeni dziejów. (…) Odtworzono też fragment boju pustynnego, zakończony oddaniem czci poległym pod Gazalą.

Okres zimowy w Dywizji wykorzystano na szkolenie i zgrywanie pododdziałów. Położono nacisk na strzelanie bojowe, ćwiczenia w ramach batalionów i pracę sztabów. Prowadzono również w Dywizji różnego rodzaju szkolenia, m.in. regulacji ruchu.

Kolumna transportowa Armii Polskiej na Wschodzie (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Tadeusza Szumańskiego, sygn. 24-393-2).

12 kwietnia 1943 r. zarządzono przesunięcie pułków kawalerii pancernej Armii Polskiej na Wschodzie. Pułk Ułanów Karpackich wyszedł ze składu 3. DSK i przejął rolę armijnego pułku rozpoznawczego. Jego miejsce zajął 12. Pułk Ułanów Podolskich. Warto w tym miejscu przypomnieć historię Pułku Ułanów Karpackich. Wchodził on w skład Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, walczył o Tobruk, a od 1 lipca do 11 października 1942 r. brał udział w obronie Delty Nilu. Na początku października 1942 r. Pułk Ułanów Karpackich pod dowództwem mjr. Władysława Bobińskiego znalazł się w składzie 3. Dywizji. Dowództwo Armii Polskiej na Wschodzie rozkazało używać nazwy 3. Pułk Ułanów Karpackich, ale nazwa ta nie przyjęła się. Gen. St. Kopański podczas zmiany pułku rozpoznawczego Dywizji wygłosił następujące przemówienie:

W imieniu żołnierzy Dywizji żegnam z głębokim żalem Ułanów Karpackich, z którymi DSK związana jest na zawsze wspólnymi przeżyciami wojennymi. Życzymy im z całego serca dalszej sławy bojowej. Witam w składzie DSK pułk Ułanów Podolskich, z którymi Dywizja pójdzie do dalszych bojów o wyzwolenie ojczyzny. Wierzę, że ten piękny pułk spełni swe szczytne zadania bojowe ku chwale pułku, Dywizji oraz całej Armii Polskiej.

Wizyta gen. Sikorskiego i wejście w skład 2. Korpusu

W czerwcu 1943 r. oddziały Armii Polskiej na Wschodzie wizytował gen. Władysław Sikorski. 9 czerwca 1943 r. Naczelny Wódz dokonał przeglądu jednostek. W uroczystej defiladzie udział wzięły delegacje pododdziałów z 5. Kresowej Dywizji Piechoty oraz 3. DSK. W kronice 4. batalionu 3. DSK tak opisano to wydarzenie:

Orkiestra gra hymn karpackiej. Gen. Kopański szybkim krokiem przechodzi przed frontem oddziałów. […] Po chwili hymn państwowy. Pochyla się sztandar dywizji. Widnieje postać Wodza pełna majestatu i godności. […] To jest ten co nas wywiódł z ziemi sowieckiej, z niewoli. Wilgotnieją oczy ze wzruszenia. Był nam jak ojciec i jak ojciec do nas przemawiał.

Gen. Sikorski zwrócił się do żołnierzy Dywizji następującymi słowami:

Aby przemówić do Armii Polskiej na Wschodzie, wybrałem waszą jednostkę. Kontynuuje ona bowiem piękne tradycje bojowe Brygady Karpackiej. Obok żołnierzy polskich, którzy przeciwstawili się bohatersko przygniatającej nawale wroga 1 września 1939 r., obok naszych nieustraszonych marynarzy i wspaniałych lotników (…), przyczyniła się ona walnie do rozsławienia imienia polskiego na świecie.

14 czerwca gen. Sikorski podpisał awanse oficerskie i nadał odznaczenia żołnierzom Armii Polskiej na Wschodzie. W Dywizji 114 podchorążych otrzymało awans na stopień podporucznika, 71 podporuczników zostało porucznikami, 19 oficerów otrzymało Srebrny Krzyż Zasługi z Krzyżami, a 120 szeregowych Krzyż Brązowy. Był to wyraz niezwykłego uznania dla żołnierzy 3. Dywizji, a jednocześnie też ostatnie awanse i odznaczenia podpisane przez gen. Sikorskiego przed jego śmiercią.

Inspekcja Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego w Armii Polskiej na Wschodzie, czerwiec 1943 r. (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Ministerstwo Informacji i Dokumentacji rządu RP na emigracji, sygn. 21-33-2).

21 lipca 1943 r. weszła w życie nowa organizacja oddziałów polskich w Iraku. Dowództwo Armii Polskiej na Wschodzie zostało przemianowane na dowództwo 2. Korpusu, któremu podporządkowano 3. DSK, 5. Kresową Dywizję Piechoty, 2. Brygadę Czołgów oraz oddziały broni i służb. Dowódcą 2. Korpusu oraz Armii Polskiej na Wschodzie był gen. Anders.

Poza nowym podporządkowaniem Dywizji doszło również do zmiany jej dowództwa. Po blisko dwóch latach dowodzenia gen. Stanisław Kopański został szefem sztabu Naczelnego Wodza, gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Jego miejsce zajął gen. Bronisław Duch. Moment zakończenia dowodzenia dywizji tak zapamiętał jej pierwszy dowódca:

Pożegnanie z dywizją w dniu 30 lipca było jednym z cięższych przeżyć mego życia. Po przejściu przed frontem dywizji i przemówieniu pożegnalnym uścisnąłem przedstawicieli wszystkich oddziałów, po czym wsiadłszy do samochodu, z trudnością wstrzymywałem łzy pierwszy raz w wieku męskim od śmierci mojego ojca w 1931 r.

Gen. Duch faktycznie dowodzenie Dywizją przejął dopiero 15 września 1943 r. Do tego momentu obowiązki dowódcy pełnił płk Jerzy Jastrzębski, który etatowo był zastępcą dowódcy. Pierwszy rozkaz jaki wydał gen. Duch do żołnierzy Dywizji dotyczył uznania dla zasług żołnierzy Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich i gen. Kopańskiego w słowach:

Piękna przeszłość karpackiej brygady jest siłą karpackiej dywizji. Ambicją naszą musi być: okryć sztandar 3 dywizji taką samą chwałą żołnierską, jaką okryła go karpacka brygada.

Okres formowania 3. Dywizji Strzelców Karpackich od 28 kwietnia 1942 r. do 30 lipca 1943 r., to czas dla niej bardzo ważny. Przed ponad rok sformowano i wyszkolono dobrze przygotowaną do walk dywizję. Na fundamentach Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich powstała Wielka Jednostka, która w przyszłych działaniach na Półwyspie Apenińskim odegrała znaczącą rolę, szczególnie w walkach o zdobycie Monte Cassino. To 12. Pułk Ułanów Podolskich, który wchodził w skład Dywizji, jako pierwszy umieścił polską flagę na ruinach klasztoru.

Żołnierze polscy na Bliskim Wschodzie w czasie dyslokacji (fot. ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, Archiwum Fotograficzne Tadeusza Szumańskiego, sygn. 24-392-3).

Jednak aby doszło do tego wydarzenia, należało odpowiednio przygotować Dywizję do czekających ją zadań. Żołnierze musieli szkolić się w trudnych warunkach klimatycznych, w upale osiągającym 60 stopni Celsjusza. Dodatkowo należało zintegrować i przeszkolić żołnierzy przybyłych ze Związku Sowieckiego oraz postarać się wyrównać poziom wyszkolenia z żołnierzami SBSK. Za wszystko odpowiedzialny był dowódca Dywizji, gen. Stanisław Kopański. Jego dokonania oraz doświadczenie bojowe zdobyte jako dowódca SBSK zostały dostrzeżone przez przełożonych nominowaniem go na szefa sztabu Naczelnego Wodza. Odejście gen. Kopańskiego zamykało ważny rozdział w dziejach 3. Dywizji. Następca Kopańskiego, gen. Bronisław Duch, musiał zmierzyć się z jego legendą i dalej prowadzić „Karpatczyków”.

Bibliografia:

• Źródła drukowane:
• Armia Polska w ZSRR 1941-1942. Organizacja Armii Polskiej w ZSRR 1941-1942. Wybór źródeł, t. I, wybór i oprac. B. Polak, M. Polak, Leszno 2006.
• Anders W., Bez ostatniego rozdziału, Wspomnienia z lat 1939-1946, Warszawa 2007.
• Czerkawski T. M., Byłem żołnierzem generała Andersa, Warszawa 2008.
• Dziennik czynności gen. Władysława Andersa 1941-1945, wstęp i opracowanie B. Polak, Koszalin 1998.
• Kopański St., Wspomnienia wojenne 1939-1946, Warszawa 1990.
• Opracowania:
• Dunin-Wilczyński Z., Pustynia i skorpiony. Wojsko Polskie w Iraku 1942-1943, Warszawa 2004
• Dunin-Wilczyński Z., Wojsko Polskie w Iraku 1942-1943, Warszawa 1993.
• Generał Władysław Anders: żołnierz czasu pokoju i wojny, pod. red. A. Szczepaniaka, Opole 2008.
• Kamiński St., Generał dywizji Bronisław Bolesław Duch (1896-1980), Warszawa 2010.
• Polskie Siły Zbrojne w II wojnie światowej. Kampanie na Obczyźnie, t. II, cz. 2, Londyn 1975.
• Trzecie Dywizja Strzelców Karpackich 1942-1947, red. M. Młotek, Londyn 1978.
• Tym J. S., Pancerni i ułani generała Andersa. Broń pancerna i kawaleria pancerna Polskich Sił Zbrojnych na Środkowym Wschodzie i we Włoszech 1941-1946, Warszawa 2012.
• Tym J. S., Wojska pancerne Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach 1940–1947, Warszawa 2012.
• Wawer Z., Armia generała Władysława Andersa w ZSRR 1941-1942, Warszawa 2012.
• Wawer Z., Monte Cassino. Walki 2 Korpusu Polskiego, Warszawa 2009.
• Wawer Z., Znów w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR sierpień 1941-marzec 1942, Warszawa 2001.
• Żaroń P., Armia Andersa, Toruń 1997.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz