Ewangelicy w Polsce: Grodzisk Wielkopolski
31 października 1517 roku Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze swoich 95 tez. Stanowiły one wezwanie do publicznej wymiany poglądów na temat znaczenia sprzedawanych przez Kościół katolicki odpustów. Pragnieniem Lutra był powrót do ideałów pierwszych chrześcijan i źródła wiary chrześcijańskiej – Pisma Świętego. Krytyka niemieckiego teologa nie spodobała się władzom kościelnym w Rzymie, które uznały go za heretyka. Ekskomunika nałożona na wittenberskiego reformatora obowiązuje od prawie 500 lat!
Róża Lutra (aut. Daniel Csörföly, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Dzisiaj na świecie żyje około 800 milionów protestantów. Jednym z nurtów protestantyzmu jest luteranizm, zapoczątkowany przez Lutra. W łonie Kościołów protestanckich wyróżnić można jeszcze m.in. kalwinizm i anglikanizm. Ewangelicy uznają dwa sakramenty – chrzest i komunię świętą, praktykują też spowiedź ogólną. Duchownych nie obowiązuje celibat, a głową Kościoła według nich jest nie papież, a Jezus Chrystus. Symbolem luteranizmu jest Róża Lutra. Najważniejsze różnice teologiczne między katolicyzmem a luteranizmem to Pismo Święte jako podstawa wiary, zbawienie z łaski przez wiarę, a nie uczynki oraz Chrystus jako jedyny pośrednik.
Na świecie żyje około 80 milionów luteran. Większość z nich mieszka w Europie i w Afryce. Już kilka lat po wystąpieniu Lutra jego pisma i poglądy dotarły na ziemie polskie. Stopniowo powstawały parafie ewangelickie w Wielkopolsce, na Pomorzu, Mazurach i Śląsku. W Polsce żyje obecnie około 71 tysięcy luteran i należą oni do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Największym skupiskiem wiernych jest Śląsk Cieszyński.
Warto wspomnieć, że protestantami byli m.in. Marszałek Józef Piłsudski, generał Władysław Anders, założyciel fabryki słodyczy Emil Wedel i etnograf Oskar Kolberg. Wśród znanych żyjących dziś ewangelików są m.in. były premier Jerzy Buzek, pisarz Jerzy Pilch, piosenkarka Halina Młynkowa i skoczek narciarski Adam Małysz.
Medal 400 lat ewangelicyzmu polskiego. Wielkopolskie centrum reformacji
Grodzisk Wielkopolski to 15-tysięczne miasto położone w zachodniej części województwa wielkopolskiego. Przeszłość pozostawiła tutaj wiele zabytków i malowniczych miejsc, nadających temu miastu specyficzny urok. Pierwszym pisemnym potwierdzeniem miejskości Grodziska jest dokument z 1303 roku. Historię tego ponad 700-letniego miasta tworzyli Polacy, Niemcy i Żydzi.
W I połowie XV stulecia miasto przeszło w posiadanie rodziny Nałęczów z Lubosza i Ostroroga. W 1540 roku nowym właścicielem miasta został Stanisław Ostroróg, za sprawą którego zagościły w Grodzisku nowe prądy religijne. Już w 1555 roku Stanisław Ostroróg wspierał finansowo luterańskiego duchownego Jerzego, popierając wyraźnie protestantów. W 1563 roku kościół farny pw. św. Jadwigi Śląskiej przekazano luteranom, a od 1567 roku przez dwa lata działał na ziemi grodziskiej ks. Jakub Łobżenicki.
W 1582 roku powstała szkoła luterańska, w której wykładał Erazm Gliczner, urodzony w 1535 roku w Żninie. Ten polski pisarz pochodził z rodziny mieszczańskiej. Był duchownym, tłumaczem i przywódcą luteran wielkopolskich. Gliczner po raz pierwszy zetknął się z naukami Lutra w Złotoryi na Śląsku już w latach 50. XVI stulecia. Wiele lat później zadeklarował ostatecznie swoje przywiązanie do luteranizmu. W 1562 roku przeprowadził się do Ceradza w Wielkopolsce. Objął tam najwyższe stanowisko w luteranizmie polskim – został superintendentem i zaczął sprawować władzę nadzorczą w stosunku do miejscowych pastorów.
Okładka jednego z dzieł Erazma Glicznera wydanego w Grodzisku. Dzięki Glicznerowi w 1570 roku doszło do podpisania Ugody sandomierskiej, mającej na celu obronę przed kontrreformacją i zaprzestanie walk między różnymi wyznaniami protestanckimi. Gliczner pod koniec XVI wieku podjął też polemikę z Piotrem Skargą w obronie konfederacji warszawskiej z 1573 roku – dokumentu uważanego za początek gwarantowanej prawnie tolerancji religijnej.
Najżywszą działalność Erazm Gliczner rozwinął w latach 1569-1589, kiedy działał prężnie w Grodzisku tworząc silny ośrodek ruchu luterańskiego. Dzięki ówczesnemu właścicielowi miasta Stanisławowi Ostrorogowi ten wybitny teolog i senior wielkopolskich ewangelików zorganizował drukarnię. Dzięki niemu grodziszczanie posiadali drukarnię wcześniej niż Poznań!
Pastor wydał i napisał w Grodzisku rozprawę Odpór na odpowiedź questii niektórych podanych o kościele powszechnym, w której podważał katolickie ujęcie nauki o czyśćcu i modlitwy za zmarłych. Do praktycznego użytku luteran służyła napisana przez Glicznera i wydana również w grodziskiej drukarni Kronika żywota, nauki i spraw Jezusa Chrystusa. Duchowny po opuszczeniu Grodziska otrzymał stanowisko kaznodziei w Brodnicy w ówczesnych Prusach Królewskich, gdzie zmarł w styczniu 1603 roku. Był dwukrotnie żonaty.
Grodzisk był silnym ośrodkiem idei protestanckich w Wielkopolsce, dlatego tak chętnie działali w nim drukarze i księgarze. W latach 1578-1581 pracował tutaj zaprzyjaźniony z Glicznerem Melchior Nering, wielkopolski drukarz który wydawał pisma różnowiercze, znany z tego, że uruchomił w Poznaniu pierwszą potwierdzoną drukarnię. W Grodzisku wydał dziesięć tytułów, z czego siedem dzieł autorstwa Erazma Glicznera. Nering nie mógł się utrzymać w Grodzisku z powodu licznych długów i w 1581 roku przeniósł drukarnię do Torunia, gdzie został aż do śmierci w 1587 roku.
Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
W Grodzisku urodził się w 1552 roku Piotr Krzesichleb Artemiusz, który zapisał się na kartach historii jako toruński kaznodzieja luterański i pisarz religijny. Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Dzięki wsparciu ze strony Ostrorogów odbył studia w Wittenberdze. Po powrocie rozpoczął działalność jako duchowny luterański. Artomiusz był znanym pisarzem religijnym posługującym się polszczyzną renesansową oraz pedagogiem związanym z Gimnazjum Akademickim w Toruniu. Pisał liczne panegiryki, kazania, utwory religijne i pieśni kościelne. Najważniejszym jego dziełem był zbiór kościelnych pieśni religijnych w języku polskim wydany w 1587 roku, zatytułowany Cantional albo Pieśni Duchowne z Pisma Św. ku czci a chwale Panu Bogu sporządzone. Artomiusz odegrał znaczą rolę w dziejach ewangelickiego piśmiennictwa religijnego i muzyki staropolskiej. Zmarł w 1609 roku w Toruniu.
Pod koniec XVI stulecia nowy właściciel miasta, Jan Ostroróg, wytyczył tzw. Nowe Miasto, czyli obecny Plac Powstańców Wielkopolskich, połączony ulicą Szeroką ze Starym Rynkiem. Oba ośrodki miejskie stanowiły jednolitą całość gospodarcza i administracyjną. Syn Stanisława Ostroroga powrócił do wiary katolickiej, krok włodarza Grodziska okazał się więc niekorzystny dla ewangelików, którzy stracili miejsce modlitwy – kościół farny pw. św. Jadwigi Śląskiej. Pozbawieni świątyni wierni zmuszeni byli wyjeżdżać do kościoła w Rakoniewicach. Wymagało to nie tylko czasu i pokonania trudów podróży, ale także wiązało się z opłatami wnoszonymi na ręce właścicieli miasta. Płacono również za możność utrzymywania cmentarza.
Cesarska wieża kościoła
Drewniany kościół ewangelicki z 1788 roku (zbiory Muzeum Ziemi Grodziskiej). Dopiero ponad 100 lat później z inicjatywy zamożnego grodziskiego kupca Karla Fliegela luteranie otrzymali teren na Nowym Rynku pod budowę kościoła, mieszkania pastora i szkoły. Do czasu budowy świątyni miejscem modlitwy był grodziski zamek, który znajdował się na terenie dzisiejszego Parku Miejskiego. Pierwsze nabożeństwo w grudniu 1775 roku odprawił pastor Gottfried Nickisch. Pod koniec czerwca 1776 roku grodziskim duszpasterzem ewangelików został Jeremias Callmann. W czerwcu 1777 roku luteranie stracili prawo odprawiania nabożeństw w zamku, a nowym miejscem modlitwy był dom Karla Fliegela przy ulicy Poznańskiej. Starania luteran zostały w końcu uwiecznione sukcesem, ponieważ wznieśli drewniany kościół, który poświęcono 30 listopada 1788 roku.
Po pastorze Callmannie kolejnymi duchownymi w Grodzisku byli: Franz Hönika, Samuel Benjamin Kreuschner i Carl Gottfried Roehl. Po śmierci tego ostatniego następił prawie roczny wakat, ponieważ trwały negocjacje między zwierzchnikami kościoła ewangelickiego a gminą Grodzisk, która nie akceptowała kolejnych kandydatów. Ostatecznie 3 sierpnia 1817 roku nowym pastorem został Johann Theodor Gottfried Sukkert. Zapisał się on na kartach grodziskiej parafii jako osoba bardzo miła i zaangażowana w życie miasta. Uwielbiany przez wiernych duszpasterz zmarł na tyfus pod koniec grudnia 1829 roku.
Kolejni grodziscy duszpasterze ewangeliccy do czasu wybudowania murowanej świątyni to Carl Gottlob Blobel, Cäsar Wilhelm Alexander Krause, Georg Wilhelm Theodor Fischer i Friedrich Carl Hädrich.
Pod koniec XIX wieku kościół groził zawaleniem. Rozbiórki dokonano w latach 1900-1901. Projekt nowego kościoła wykonał Ludwig von Tiedemann z Berlina. 5 maja 1901 roku podjęto uchwałę o budowie nowej ewangelickiej świątyni, a w styczniu kolejnego roku zaakceptowano projekt Tiedemanna. Kamień węgielny pod budowę kościoła położył osobiście cesarz Wilhelm II wraz z żoną Augustą Wiktorią. Warto dodać, że cesarz często polował w okolicach Grodziska i kiedy przedłożono mu projekt świątyni nie spodobała mu się wieża. Sam więc wykonał szkic na podstawie którego sporządzono nowy plan.
Uroczystość poświęcenia kościoła 6 czerwca 1905 roku (zbiory Muzeum Ziemi Grodziskiej). Już we wrześniu 1904 roku zamontowano na szczycie wieży krzyż i świętowano położenie ostatniego elementu konstrukcji dachu. W nowej wieży zawisły trzy dzwony ze starego kościoła ewangelickiego. Dwa z nich odlano w 1872 roku w poznańskiej pracowni Schönena z dwóch francuskich armat, które cesarz Wilhelm I przekazał grodziszczanom po zwycięskiej wojnie prusko-francuskiej lat 1870-1871. Uroczyste poświęcenie kościoła nastąpiło 6 czerwca 1905 roku.
Kościół jest budowlą neogotycką zbudowaną z cegły, z kamiennym cokołem i dużą częścią fasady, w którą wtopiono wieżę. Wieża ma wysokość 37 metrów, a pod hełmem zdobi ją czterotarczowy zegar. Nad wejściem znajduje się efektowna mozaika z postacią Jezusa Chrystusa. Wnętrze poprzecznie usytuowanej nawy nakryto drewnianym pseudosklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Na chórze, z lewej strony organów patrząc w stronę ołtarza na filarze, wykuta w kamieniu jest Róża Lutra. To zachowany herb reformacji i Kościoła Luterańskiego. Fasada grodziskiej świątyni jest podobna do sopockiego Kościoła św. Jerzego. Oba kościoły należą do najwspanialszych dzieł neogotyckiej architektury w dorobku Tiedemanna.
Polecamy e-book Kacpra Nowaka – „Konkwista. W imię Boga, złota i Hiszpanii”
W 1793 roku, gdy w wyniku II rozbioru Polski miasto dostało się pod panowanie pruskie, liczyło wówczas około 2,5 tys. mieszkańców. Ewangelicy stanowili ponad 200 osób. W 1861 roku Grodzisk miał ok. 4 tys. mieszkańców, z czego ponad 1 tys. stanowili protestanci, w tym niewielka ilość Polaków z okolicy, dla których co jakiś czas były odprawiane osobne nabożeństwa. Rok 1905 to już ponad 5,5 tys. mieszkańców, a społeczność ewangelicka liczyła około 2,5 tys. wiernych, z czego przytłaczającą większość stanowili Niemcy. W okresie międzywojennym patronat nad kościołem sprawowała hrabina Helena Zimmermann. Przed wybuchem II wojny światowej protestantów było około 600 osób, z czego przytłaczającą większość stanowili Niemcy.
Koniec ewangelickiej społeczności
Po pastorze Richardzie Mathiasie, budowniczym nowego kościoła i kaznodziei w latach 1900-1914, posługę w grodziskiej gminie ewangelickiej kolejno pełnili: Ludwig Heine, Karl Schwär, Paul Rudolph (zginął w niewyjaśnionych okolicznościach we wrześniu 1939 roku) i w okresie okupacji hitlerowskiej Hans Bischoff.
Widok na kościół w okresie okupacji hitlerowskiej (zbiory Muzeum Ziemi Grodziskiej). II wojna światowa to czas intensywnej germanizacji i terroru. Namiestnik Kraju Warty Arthur Greiser ograniczył również działalność ewangelików. Zakazano nauczania religii w szkołach i obchodzenia niektórych świąt kościelnych. Kościół na grodziskim Nowym Rynku służył luteranom przez niespełna 40 lat. Z II wojny światowej wyszedł bez szwanku, chociaż niemieccy naziści w styczniu 1945 roku planowali przed opuszczeniem miasta wysadzić m.in. wszystkie kościoły.
Po wojnie kościół znajdował się w bardzo dobrym stanie: posiadał ołtarz, ambonę, organy, piękne świeczniki, kompletne umeblowanie, wspaniałe witraże, elektryczne oświetlenie i urządzenia grzewcze. W latach 50. nowe władze miasta nie potrafiły uchronić go przed grabieżą i dewastacją.
Dzięki ogromnemu zaangażowaniu księdza Czesława Tuszyńskiego świątynia w marcu 1957 roku została przekazana parafii katolickiej. Uroczyste poświęcenie kościoła, który otrzymał wezwanie Najświętszego Serca Pana Jezusa, na potrzeby kultu katolickiego odbyło się 30 października 1960 roku. Od 15 kwietnia 1980 roku to kościół odrębnej parafii.
Ostatni ewangelicki pastor Hans Bischoff w latach 80. XX wieku odwiedzał wielokrotnie Grodzisk. Odczucia jakie wyniósł z tych wizyt wyraził pięknymi słowami:
Należy zachować wdzięczność Bogu za to, że ten kościół służy nadal wspólnocie chrześcijańskiej jako miejsce wyznawania wiary i modlitwy. Służy wspólnocie, która w tym Domu Bożym czuje się teraz jak u siebie w domu, kocha go i troszczy się o niego.
Kościół parafialny pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, w przeszłości kościół ewangelicki. Grodziscy luteranie posiadali własne pieczęcie już pod koniec XVIII stulecia. Pieczęcie i ich rysunki zmieniano na początku XIX wieku, po I wojnie światowej i w czasie okupacji hitlerowskiej.
W Grodzisku zmarłych luteran chowano na dwóch miejscach wiecznego spoczynku. Najstarszy cmentarz ewangelicki znajdował się przy ulicy Bukowskiej i Nowotomyskiej. Przy nim mieścił się również szpital w zachowanym do dzisiaj budynku. Drugi cmentarz od końca XIX wieku znajdował się przy ulicy Kąkolewskiej. Nekropolie protestanckie były po 1945 roku dewastowane lub z braku opieki powoli niszczały.
Po II wojnie światowej Grodzisk stracił część swej wielonarodowej historii. Niestety nie nastąpiło odrodzenie wspólnoty ewangelickiej w tym mieście. Pamięć o luterańskim dziedzictwie nie może zostać wymazana, ale powinna być zachowywana, szczególnie pośród młodego pokolenia. To właśnie z tego miejsca płynęły wytyczne dotyczące organizacji i porządku życia kościelnego wielkopolskich ewangelików. Do dziś na terenie samego miasta, jak i w okolicy zachowało się dziedzictwo tamtych czasów. Mam nadzieję, że artykuł ten będzie stanowić preludium do dalszych badań i fascynujących odkryć dotyczących śladów ewangelicyzmu na ziemi grodziskiej.
Artykuł dedykuję zmarłemu 23 lutego 2017 roku Panu Zygmuntowi Dudzie – moemu wspaniałemu Mistrzowi, regionaliście z Opalenicy. Serdecznie dziękuję też Panu dr Jerzemu Domasłowskiemu z Instytutu Historii Sztuki UAM za cenne uwagi do tekstu.
Bibliografia:
- Chrzanowski J., Dzieje Gminy Ewangelickiej i Kościoła Poewangelickiego w Grodzisku Wielkopolskim, Grodzisk Wielkopolski 1991.
- Czechowski J., Grodziszczanie znani i nieznani – Erazm Gliczner 1535-1603, „Wiadomości Grodziskie”, 1989, nr 4, s. 4.
- Dworzaczkowa J., Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce, Poznań 1995.
- Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815–1918, Warszawa 2001.
- Krasiński W., Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, Warszawa 1903.
- Kubacki G., Johann Theodor Gottfried Sukkert – grodziski pastor (1790-1829), „Nasz Dzień po Dniu”, 2014, nr 51, s. 29.
- Matuszewski D., Powiat Grodziski wczoraj i dziś, Grodzisk Wielkopolski 2014.
- Michalak B., Kościół i Parafia NSPJ w Grodzisku Wielkopolskim, Grodzisk Wielkopolski 2004.
- Szturc J., Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI-XX wieku, Bielsko-Biała 1998.
- Werner A., Steffani J., Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, 1904.
- Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, Poznań 1981.
