Douglas Smith – „Rosyjska misja. Zapomniana opowieść o tym, jak Amerykanie uratowali Związek Sowiecki przed upadkiem” – recenzja i ocena
Douglas Smith – „Rosyjska misja. Zapomniana opowieść o tym, jak Amerykanie uratowali Związek Sowiecki przed upadkiem” – recenzja i ocena
Douglas Smith (ur. 7 listopada 1962 r.) jest amerykańskim historykiem i wykładowcą akademickim. Stopień doktora historii uzyskał na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. Pracował w Radiu Wolna Europa jako ekspert ds. ZSRS oraz był osobistym tłumaczem Ronalda Reagana. Jest autorem szeregu książek na temat Rosji: „Masoneria i społeczeństwo w XVIII Rosji” (1999), „Miłość i podbój: osobista korespondencja Katarzyny II i księcia Grigorija Potiomkina” (2004), „Perła: Prawdziwa opowieść o zakazanej miłości w Rosji Katarzyny II” (2008), oraz „Skazani. Ostatnie dni rosyjskiej arystokracji” (2012, wyd. polskie 2014) i „Rasputin” (2016, wyd. polskie 2018).
Recenzowana publikacja, „Rosyjska Misja. Zapomniana opowieść o tym jak Amerykanie uratowali Związek Sowiecki przed upadkiem” w angielskim oryginale ukazała się po raz pierwszy w 2019 roku. Celem autora było ukazanie pomocy, którą zarządzana przez Herberta Hoovera (późniejszego prezydenta USA w latach 1929–1933) Amerykańska Administracja Pomocy (ang. American Relief Administration, ARA) udzielała ofiarom pierwszego Wielkiego Głodu w bolszewickiej Rosji/ZSRS w latach 1921–1923. Publikacja oparta jest na materiałach archiwalnych, pochodzących zarówno archiwów rosyjskich, jak i też amerykańskich.
Podzielona jest na trzy części, odpowiadające trzem latom pracy ARA w Rosji: 1921, 1922 i 1923, każda zaś z części dzieli się na rozdziały. Pierwszy rozdział w I części pod wymownym tytułem „Rosyjska apokalipsa” opisuje przyczyny katastrofalnego głodu w leninowskiej Rosji. A były nimi różnorakie działania władz bolszewickich w czasie prowadzenia przez nich polityki tzw. „komunizmu wojennego”, w latach 1918–1921: konfiskowanie zboża zamożniejszych chłopom, zwanymi „kułakami” przez utworzone w tym celu „komitety biedoty” (kombiedy) oraz „Armię Rekwizycyjno-Zaopatrzeniową” (ros. Prodowolstwienno-rekwizicyonnaja armija, Prodarmija). Konfiskaty te były dokonywane w wyjątkowo bezwzględny i brutalny sposób. Wystarczy w tym kontekście przywołać opisaną przez autora wymianę zdań między Leninem a wysłanym przez niego po zboże do Carycyna (późniejszego Stalingradu, obecnie Wołgogradu) Stalinem z czerwca 1918 roku. Na żądanie Lenina aby Stalin był „bezlitosnym wobec wrogów”, ten drugi odpowiedział: „Bądźcie pewni, że ręka nam nie zadrży. Nikomu nie okażemy litości […] Przywieziemy wam chleb”.
W 1920 roku polityka rekwizycji zboża ze strony Lenina i jego ekipy została zakrojona na tak wielką skalę, że praktycznie pozbawiła chłopów całości posiadanego przez nich zboża. Jednym ze skutków takiego postępowania władz państwowych było zmniejszanie przez chłopów areałów i uprawianie przez nich tylko niezbędnego minimum ziemi, koniecznego do przetrwania. Skutkowało to wycofaniem z upraw w latach 1917–1921 aż 1/3 gruntów ornych, w rezultacie czego plony z roku 1920 stanowiły zaledwie ponad połowę zbiorów z 1913 roku. W marcu 1921 roku Lenin zarzucił „komunizm wojenny” na rzecz „Nowej Ekonomicznej Polityki” (NEP), której jednym z założeń było zaprzestanie przymurowanych rekwizycji zboża i zastąpienie ich podatkiem w naturze (w zbożu i innych produktach rolnych). Ów podatek miał konkretny wymiar, zaś pozostałe nadwyżki chłopi mogli zatrzymać dla siebie. Było to jednak o wiele za późno, aby się nie ujawnił jej najbardziej katastrofalny skutek, czyli zjawisko masowego głodu. Tak wielkiego, że same władze sowieckie w 1921 roku oszacowały, iż z jego powodu śmierć groziła aż 13 milionom ludzi!
W tej sytuacji pisarz Maksym Gorki, za zgodą Lenina 13 lipca 1921 roku wystosował apel do świata zachodniego z prośbą o pomoc w postaci żywności i lekarstw. Na apel ten odpowiedział Herbert Hoover, ówczesny sekretarz handlu w rządzie USA. Mimo, że sam z przekonania był antykomunistą, skierował on do bolszewickiej Rosji również wspomnianą już wcześniej organizację ARA. Organizacja ta dostarczała po I wojnie światowej na masową skalę żywność i odzież do 32 państw ówczesnego świata, w tym także do Polski. Warto przy tej okazji przypomnieć, że właśnie z tego powodu na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie istnieje do dziś skwer Herberta Hoovera.
Sam Hoover stwierdził: „Musimy dokonać rozróżnienia pomiędzy narodem rosyjskim a grupą, która przejęła władzę”. 15 sierpnia 1921 roku zawarł on z rządem sowieckim umowę na temat zasad działalności swojej organizacji w Rosji, a następnie energicznie zabrał się do pracy na rzecz ofiar głodu. O tym jak trudno było zwalczyć katastrofalną klęskę w rządzonym przez bolszewików państwie najlepiej świadczy fakt, iż mimo rozpoczęcia pomocy przez ARA, pod koniec 1921 roku głód w tym kraju tak bardzo się nasilił, że śmierć z jego powodu groziła wtedy już nie 13, ale 36 milionom ludzi!
Na masową skalę pojawiło się wtedy wśród rosyjskich chłopów zjawisko kanibalizmu, którego liczne przypadki opisuje autor. Nie będę wchodził tutaj w szczegóły w tej kwestii, w każdym razie każdy czytający tą książkę musi być od razu przygotowany na wyjątkowo drastyczne i przerażające opisy, a także sugestywne fotografie…
Liczba osób wspieranych przez ARA stale się zmieniała, w szczytowym momencie działalności w samym tylko okręgu kazańskim organizacja żywiła 2 miliony ludzi dziennie. Potem ta liczba spadła do 800 tysięcy w całej Rosji w listopadzie 1922 roku, zaś w pierwszych miesiącach roku 1923 w państwie bolszewickim (noszącym od 30 grudnia 1922 roku już nazwę ZSRS) ponownie wzrosła w do 3 milionów osób. Jednak w styczniu 1923 roku Hoover zdecydował się na opuszczenie ZSRS. Przyczyniły się do tego trudności, jakie od listopada 1922 roku zaczęły czynić organizacji władze sowieckie (żądanie, aby organizacja sama płaciła od tego momentu za swoje moskiewskie kwatery i biura jak również sama pokrywała pensje dla zatrudnionych w niej Rosjan, zmniejszenie liczby wagonów kolejowych pozostających do dyspozycji ARA z 13 do 5, zmuszenie Amerykanów do zakończenia żywienia ludzi w czterech ukraińskich regionach, mimo nadal występujących tam potrzeb), jak również odkrycie, że mimo klęski głodu rząd sowiecki eksportuje swoje zboże za granicę.
W tym samym okresie, co bulwersuje jeszcze bardziej, rząd sowiecki postanowił w wyjątkowo bestialski sposób wykorzystać klęskę głodu do walki z religią. 23 lutego 1922 roku Wszechrosyjski Komitet Wykonawczy zarządził masową konfiskatę kosztowności Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej na rzecz walki z głodem. Był to tylko pretekst, o czym pisał w tym samym czasie sam Lenin w liście do Wiaczesława Mołotowa z 19 marca tego samego roku: „Właśnie teraz, i tylko teraz, kiedy w rejonach ogarniętych klęską głodu ludzie jedzą ludzkie mięso, a drogi są zasłane setkami, jeśli nie tysiącami trupów, możemy (a zatem musimy) przeprowadzić konfiskatę kosztowności kościelnych z najbardziej brutalną i bezlitosną energią, nie powstrzymując się przed zmiażdżeniem wszelkiego oporu”. Szacuje się, że w roku 1922 roku władze bolszewickie zamordowały co najmniej 8 tysięcy osób, broniących miejscowych Cerkwii, z których ponad tysiąc dwustu stanowili duchowni. W marcu 1923 roku rząd sowiecki wytoczył pokazowy proces kilkunastu duchownym za „antysowiecką agitację”. Wszyscy zostali skazani na karę długoletniego więzienia, a jeden z nich, ksiądz katolicki Konstanty Budkiewicz, za organizację pokojowego oporu przeciwko konfiskacie majątku kościelnego został rozstrzelany. 20 lipca 1923 roku, ARA ostatecznie zakończyła swoją działalność w Rosji.
Jakie były rezultaty polityki bolszewickiej? Według autora głód w latach 1921–1923 doprowadził do śmierci ponad 6 milionów osób. Z kolei dzięki działalności ARA od takiej śmierci zostało uratowanych ponad 10 milionów ludzi! ARA ogółem rozdała milion dwieście pięćdziesiąt tysięcy paczek żywnościowych w 28 tysiącach miast i wsi, odnowiła 15 tysięcy szpitali, obsługujących 80 milionów pacjentów i zaszczepiła 10 milionów ludzi przeciwko różnym chorobom. Te wszystkie liczby nakazują wielką wdzięczność dla Herberta Hoovera i pracowników ARA i zapisanie ich postaci w historii złotymi zgłoskami.
Książka Douglasa Smitha odsłania przed nami słabo znany, a wyjątkowo przerażający aspekt rządów Lenina w Rosji/ZSRS. Spowodowane jest to być może faktem, że okres leninowski (1917–1924) w mniejszym stopniu interesował historyków niż okres stalinowski. Mam nadzieję, że sytuacja ta będzie ulegać zmianie, gdyż w mojej opinii leninizm był koniecznym i nieodzownym fundamentem dla powstania stalinizmu, jego „prawowitego i nieodrodnego dziecka”. Stalin tym tylko różnił się od swojego poprzednika, że zapoczątkowany przezeń masowy i ludobójczy terror oraz irracjonalną politykę ekonomiczną rozwinął na znacznie większą skalę niż on… Zachęcam do lektury!
