Dlaczego Włosi utrudniali deportację chorwackich Żydów?
Włoski obóz koncentracyjny na wyspie Rab, 1942 r. (źródło: Autor nieznany, Martyr's path to freedom , Ljubljana, 1946; udostępniono na licencji: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported). Po upadku Jugosławii w 1941 roku nowopowstałe państwo Chorwackie zostało podzielone na trzy części: sektor pierwszy, w którym całość administracji znajdowała się pod kontrolą Włochów, sektor drugi, w którym stacjonowały wojska włoskie, ale administracja znajdowała się pod kontrolą chorwackich Ustaszy i sektor trzeci, w którym armię włoską zastępował Wehrmacht. W sierpniu 1941 roku Włosi przejęli część administracji w sektorze drugim.
Niedługo po zdobyciu przez Ustaszy władzy w Chorwacji rozpoczęły się brutalne prześladowania Żydów, którzy w poszukiwaniu schronienia, masowo uciekali do kontrolowanej przez Włochów Dalmacji. Włosi z powodów logistycznych nie byli w stanie przyjąć w tam dużej liczby uchodźców. Wiedzieli jednak, że zawrócenie ich byłoby równoznaczne z wydaniem na nich wyroku śmierci, w związku z tym zaczęli szukać wyjścia z tej trudnej moralnie i dyplomatycznie sytuacji. Przedstawiono trzy pomysły. Pierwszy, którego autorem był gubernator Dalmacji Giuseppe Bastianini, zakładał umieszczenie Żydów na terytorium kontrolowanym przez Chorwatów i wymuszenie gwarancji ich humanitarnego traktowania. Kolejne dwa rozwiązania – zaproponowane odpowiednio przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych i generała Mario Roattę (dowódcę sił okupacyjnych w regionie) – zakładały umieszczenie Żydów w kontrolowanym przez włoską armię w sektorze drugim lub pierwszym. Wydawało się, że sprawa niedługo zostanie rozwiązana, jednak wtedy zaangażowali się w nią Niemcy.
Niemieckie naciski i włoskie wybiegi
W 1942 roku przedstawiciele Chorwacji i Niemiec zawarli porozumienie dotyczące wspólnego udziału w deportacji Żydów z Chorwacji na dawne tereny ZSRR, zdobyte w trakcie Operacji Barbarossa. Zgodnie z tym dokumentem deportacja miała objąć Żydów ze wszystkich regionów kraju, także tych pozostających pod kontrolą Włochów. Do zrealizowania tego zamiaru konieczna była jednak zgoda Rzymu. Niemieckie naciski w tej sprawie zaczęły się 17 sierpnia 1942 roku. Tego dnia do niemieckiej ambasady w Rzymie dotarł telegram od Joachima von Ribbentropa. Informował w nim Włochów o zawarciu umowy z Chorwatami i prosił o współpracę w sprawie deportacji Żydów. Benito Mussolini wyraził zgodę, a Galeazzo Ciano przekazał tę informację lokalnym strukturom.
Giuseppe Bastianini (domena publiczna). Część włoskich dowódców nie zgodziła się jednak z tą decyzją – niektórzy z pobudek humanitarnych, inni z powodów strategicznych lub prestiżowych. Jednym z głównych przeciwników planu był generał Roatta. W swoim memorandum z 11 września podkreślał on możliwe konsekwencje polityczne takiego kroku. Zwracał uwagę m.in. na to, że rozpoczęcie deportacji Żydów byłoby jawnym pogwałceniem gwarancji nietykalności, które Włosi dali miejscowej ludności. Należy to rozumieć jako obawy przed zwiększeniem liczby ochotników wstępujących do partyzantki. Roatta przekonywał również, że takie posunięcie wywołałoby niepokój u miejscowych Serbów. Mogłoby też doprowadzić do rozpadu kruchego porozumienia z serbskimi Czetnikami, którzy wspierali Włochów w walce z wrogą partyzantką.
Znaczek pocztowy Niepodległego Państwa Chorwackiego (domena publiczna). Argumenty te Roatta powtórzył potem podczas swojego spotkania z marszałkiem Lucą Pietromarchim w Rzymie. 22 września Roatta podkreślił swoje obawy w rozmowie z Comando Supremo. Trzy tygodnie później ponaglany przez dowództwo, znowu wyraził swoje wątpliwości. Roatta znalazł wsparcie wśród części swoich podwładnych. Wspólnie zdecydowali się oni, by jak najdłużej opóźniać wykonanie rozkazów. W tym celu oficerowie poinformowali dowództwo o licznych trudnościach, z jakimi wiązało się przeprowadzenie takiej operacji. Dowódcy twierdzili, że Żydzi są rozproszeni po całym sektorze drugim i znajdują się na terenach, na których włoska władza była ograniczona przez działania lokalnych partyzantów. Dodatkowo lokalni Żydzi wymieszali się z Żydami z sektora pierwszego, których deportować nie planowano. Aby oddzielić jednych od drugich, należało przeprowadzić dokładny spis Żydów i ustalić ich miejsca zamieszkania. Roatta planował wykorzystać te trudności jako uzasadnienie dla opóźnień. Kiedy to przestało wystarczać, wspólnie z podwładnymi skierował do Ministerstwa Spraw Zagranicznych liczne prośby o sprecyzowanie kryteriów, wg których Żydzi mieliby zostać deportowani. Dopytywano m.in. o to, ile czasu Żyd musiał żyć na terenie sektora drugiego lub trzeciego, aby zostać uznanym za „chorwackiego Żyda”, a także o to co należy zrobić z Żydami, którzy uciekli z sektora trzeciego przed prześladowaniami, ale których rodziny tam nie mieszkały.
Reakcja Włochów na naciski
Taktyka opóźniania działała bez zarzutów do końca października, kiedy niemieckie ponaglenia zaczęły się stawać coraz bardziej natarczywe. Szczególną rolę odegrały polecenia, przesłane do niemieckiej ambasady w Rzymie przez Martina Luthera z niemieckiego MSZ. Nakazywał on natychmiastowe wezwanie Włochów do udzielenia Chorwatom pozwolenia na organizację deportacji. Sugerował również, że dochodzi do opóźnień, ponieważ żona Pietromarchiego jest Żydówką. W tej sytuacji Włosi musieli zareagować. Ciano, Pietromarchi i d’Ajeta już wcześniej podjęli się przygotowania nowego rozkazu w tej sprawie. Początkowo zastanawiali się nad uwzględnieniem w nim obiekcji Roatty, ale ostatecznie zrezygnowali z tego na rzecz wezwania do przyspieszenia przygotowań do deportacji. Z pewnością wpływ na to miały przetłumaczone protokoły rozmów Adolfa Hitlera z Ante Paveliciem, podczas których poruszono kwestię włoskiej zwłoki. Z rozmów tych wynikało, że Hitlerowi zależy na tej sprawie.
Instrukcja została przekazana do Roatty, który w konsekwencji nakazał skoncentrowanie Żydów – do tej pory rozproszonych po sektorze drugim - w kilku obozach strzeżonych przez włoską armię. Powodem była konieczność dotarcia do Żydów z włoskim obywatelstwem lub uprawionych do posiadania takiego (Włosi już wcześniej zagwarantowali takim Żydom humanitarne traktowanie na terenach okupowanych). Generał prawdopodobnie liczył również na to, że zorganizowanie przeniesienia Żydów, na jakiś czas ukróci niemieckie ponaglenia, a tym samym pozwoli zyskać na czasie. Procedurę zakończono w pierwszym tygodniu listopada.
Polecamy e-book Mateusza Kuryły – „Powaby totalitaryzmu. Zarys historii intelektualnej komunizmu i faszyzmu”
Adolf Hitler i Ante Pavelić, 9 czerwca 1941 r. (domena publiczna). 21 listopada podczas wizyty w Rzymie Roatta spotkał się z Mussolinim. Poinformował go o aktualnych nastrojach na terenie Chorwacji – stwierdził, że przeprowadzenie koncentracji Żydów zostało uznane za dowód, że Włosi zaczynają przygotowania do ich deportacji. Powszechnie uważano również, że po Żydach przyjdzie kolej na Czetników, co utrudniało utrzymanie z nimi sojuszu, a tym samym oczekiwanego porządku na okupowanych terenach. Roatta po raz kolejny przekonywał, że deportacja jest błędem. Mussolini już wcześniej otrzymywał sygnały o negatywnych konsekwencjach zamknięcia Żydów w obozach. Takie informacje przekazywali mu jego oficerowie, m.in. podpułkownik Pietro Amodio – szef żandarmerii w piątym korpusie armii. Pisał on, że gwałtowność, z jaką przeprowadza się operację sugeruje, że została ona narzucona Włochom przez Niemcy, co uderza w prestiż Włoch. Mussolini postanowił zareagować. Poinformował Roattę, że jeśli internowani Żydzi wyrzekną się chorwackiej narodowości i wszelkiej własności prywatnej w Chorwacji, to należy ich zatrzymać w obozach internowania.
Upadek rządu Mussoliniego
Niemcy nie ustawali w naciskach na Włochów. Wykorzystywali do tego m.in. obecność Żydów z włoskim obywatelstwem w swojej strefie wpływów. 9 grudnia 1942 r. złożyli nową propozycję. Zaproponowali, że skoro Włosi nie są w stanie zrealizować zobowiązania z powodu licznych trudności, mogą jedynie dostarczyć Żydów do Triestu, skąd mieliby oni zostać zabrani do Niemiec. Pomysł szybko upadł, ponieważ sytuacja na froncie wschodnim tymczasowo odwróciła uwagę Niemiec od Chorwacji. Temat wznowiono na początku 1943 roku, kiedy to Ribbentrop poruszył tę kwestię w rozmowie z Mussolinim. Nie udało mu się jednak uzyskać poparcia dla pomysłu przewiezienia Żydów do Triestu. Próba nacisków na Mussoliniego, połączona z przeświadczeniem o tym, że Włochy staną się celem alianckiej inwazji, przekonały Włochów, że konieczne jest jak najszybsze znalezienie skutecznego rozwiązania dla problemu obecności chorwackich Żydów w okupowanym przez Włochy sektorze. Zdecydowano się przewieźć ich do nowo utworzonej sekcji obozu koncentracyjnego na wyspie Rab, gdzie znajdowali się pod strażą włoskiej armii. Transfer Żydów do obozu zakończył się 20 lipca 1943 r. Już cztery dni później obalono Mussoliniego. Nowy rząd ogłosił kapitulację i przeszedł na stronę aliantów. Po podpisaniu aktu kapitulacji, włoscy strażnicy opuścili obóz i zostawili więźniów bez nadzoru. Większość z nich opuściła obóz. Tylko grupa najstarszych pozostała w obozie do zajęcia go przez Niemców. Wszystkich wywieziono do Auschwitz.
Więźniowie obozu koncentracyjnego na wyspie Rab, w latach 1942-1943 (domena publiczna). Jak należy oceniać działania Włochów wobec Żydów? Co prawda ich konsekwencją było uniknięcie zagłady przez znaczną chorwackich Żydów, nie mamy jednak podstaw, by sądzić, że Rzym kierował się przesłankami humanitarnymi. Świadczy o tym choćby utrudnianie Żydom, chcącym się ratować, wjazdu do włoskiej strefy wpływów. Ponadto generał Roatta wprowadził zaostrzoną kontrolę dokumentów, którymi posługiwali się Żydzi, chcący schronić się we włoskiej strefie. Nakazywał swoim oficerom weryfikację ich danych, podczas gdy oficjalne rozkazy dowództwa tego nie wymagały. Wiele do życzenia pozostawiały także warunki, w których przyszło żyć internowanym, czego przykładem są niskie dzienne racje (67 gramów sera i mięsa, 30 gramów warzyw). Tym, co uratowało wielu internowanych, były prywatne fundusze, za które mogli kupić potrzebne im artykuły.
Włochami najprawdopodobniej kierowało przekonanie, że zezwolenie na deportację Żydów z okupowanych terenów, utrudniłoby zaprowadzenie na nich porządku i zraziłoby do Włochów lokalnych sojuszników.
Bibliografia:
- James Burgwyn – General Roatta’s war against the partisans in Yugoslavia:1942, “Journal of Modern Italian Studies”, 2004, s. 314-329
- Daniel Carpi – The Rescue of Jews in the Italian Zone of Occupied Croatia, Rescue Attempts During the Holocaust: Proceedings of the Second Yad Vashem International Historical Conference, Jerozolima 1974.
- Macgregor Knox – Das faschistische Italien und die Endlosung 1942/43, “Vierteljahrshefte fur Zaitgeschichte”, 2007, s. 53-92
- Benjamin Wood – Defying Evil, Nowy Jork 2012
redakcja: Jakub Jagodziński
