Dietiniec – nowogrodzki kreml
Kreml jest niewątpliwie jedną z najstarszych części Nowogrodu Wielkiego, a także obszarem, który od niepamiętnych czasów stanowił serce metropolii nad Wołchowem, zamykając w obrębie swoich umocnień najważniejsze dla jej mieszkańców budowle: katedralny sobór Sofii – Mądrości Bożej oraz wzniesioną nieopodal niego siedzibę arcybiskupów nowogrodzkich. Warto dodać, iż wspomniany termin upowszechnił się dopiero w XIX w. Średniowieczni Nowogrodzianie zwykli określać ufortyfikowany teren, znajdujący się na niewielkim wzgórzu na zachodnim brzegu Wołchowa, po prostu mianem grodu. W XII stuleciu pojawiła się jeszcze jedna nazwa – Dietiniec.
Mury kremla w Nowogrodzie (aut. Lite, CC BY-SA 3.0) Najstarsza wzmianka źródłowa odnosząca się do tego obszaru dotyczy wydarzeń z 1044 r. Jak podaje autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji, książę Włodzimierz II (1034–1052), syn Jarosława I Mądrego, miał wówczas podjąć decyzję o założeniu grodu. Badania archeologiczne, przeprowadzone w ostatnich latach na terytorium kremla, pozwalają jednak stwierdzić, iż ruskie osadnictwo rozwinęło się tu już znacznie wcześniej, ok. 925–975 r. Prawdopodobnie obejmowało ono środkową część późniejszego Dietińca, podobnie jak najstarszy gród, wzniesiony w 1044 r. Obszary, usytuowane nieopodal niego (tzw. Krom/ Okrom – na północnym wschodzie oraz Okołotka – na południu), włączono w obręb umocnień kilka dekad później. Najstarszy nowogrodzki kreml został zniszczony w trakcie pożarów, które nawiedzały tę część ośrodka w 1097 r. i 1113 r. Jego odbudowę nakazał już w 1116 r. książę Mścisław II Wielki (Harald). „W tymże roku – relacjonuje autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego starszej redakcji – Mścisław założył Nowogród większy od wcześniejszego”. Najprawdopodobniej to wówczas Dietiniec zyskał rozmiar i kształt, w którym przetrwał do czasów obecnych.
W linii obwarowań z początku XII stulecia znajdowało się pięć bram, prowadzących ku najważniejszym duktom komunikacyjnym Sofijskiej strony miasta. W kolejnych dekadach wzniesiono nad nimi lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie niewielkie cerkwie, których patroni użyczyli im z czasem swego imienia. W 1195 r. arcybiskup nowogrodzki Martyriusz (1193–1199) ufundował nad wrotami, wiodącymi w kierunku tzw. Wielkiego Mostu na Wołchowie, murowaną świątynię, upamiętniającą Złożenie Szaty i Pasa Bogurodzicy w sanktuarium w konstantynopolitańskich Blachernach. W nawiązaniu do jednego z przydomków, nadanych Matce Bożej w chrześcijaństwie wschodnim (Przeczysta), bramę tę zaczęto określać mianem Prieczistienskiej. W 1233 r. nad wyjściem z grodu w stronę końca nerewskiego, u wylotu ulicy Wielkiej (ob. Wielikaja), wzniesiono świątynię św. Teodora. Znajdujące się pod nią wrota średniowieczni Nowogrodzianie nazwali Fiodorowskimi. Trzy pozostałe bramy – ku ul. Legoszczy (ob. Ludogoszcza) na zachodzie; ku ul. Pruskiej (ob. Prusskaja) na południowym zachodzie i ku ul. Probojnej (ob. Troickaja) na południu – otrzymały swych patronów i nazwy prawdopodobnie dopiero na przełomie XIII i XIV w.
Umocnienia z początku XII stulecia musiały być trwałe. O wzniesieniu nowych autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego starszej redakcji wspomina dopiero w opisie wydarzeń z 1262 r. Co ciekawe, ówczesne obwarowania Dietińca wykonano – podobnie jak wcześniejsze, z XI–XII w. – z drewna. Archeolodzy przyjmują, że w pierwszych wiekach istnienia gród otaczała fosa i wał ziemny, na którym posadowiono drewniane fortyfikacje. Współczesnego czytelnika zdziwi może informacja, iż system ten zasadniczo zapewniał kremlowi wystarczającą ochronę. W materiale źródłowym odnajdujemy tylko jedną wzmiankę o zdobyciu Dietińca przez obcego najeźdźcę: w 1066 r. wkroczył zbrojnie na jego teren książę połocki Wsiesław Briaczysławowicz (1044–1067), by splądrować świątynię Sofii – Mądrości Bożej.
Fortyfikacje kamienne zaczęły powstawać dopiero na przełomie XIII i XIV w. W 1296 r. arcybiskup nowogrodzki Klemens (1274–1299) polecił wybudować murowaną cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego nad zachodnią bramą, wiodącą ku ul. Legoszczy. Najprawdopodobniej wzniesiono też wówczas basztę, którą w późniejszym okresie nazwano Woskriesienską. W następnym roku Cyryl, igumen monasteru św. Jerzego, ufundował murowaną świątynię Przemienienia Pańskiego nad bramą, prowadzącą w stronę końca ludyńskiego. Obiekt ten stał się częścią baszty, która – od staroruskiego terminu oznaczającego Zbawiciela – otrzymała miano Spaskiej. W Latopisie nowogrodzkim pierwszym starszej redakcji, w narracji na temat wydarzeń z 1302 r., odnajdujemy natomiast wymowny zapis: „Założono kamienny gród w Nowogrodzie”. Najprawdopodobniej wzniesiono wówczas mur w rejonie dworu arcybiskupiego. Kontynuowano także budowę murowanych baszt wraz ze świątyniami nadbramnymi. W 1305 r. Semen Klimowicz, piastujący przez wiele lat urząd posadnika, zlecił budowę murowanej, małej, jednonawowej cerkwi z absydą, poświęconej Opiece Bogurodzicy, przy bramie, przez którą przebiegał dukt ulicy Pruskiej. Znajdującą się obok niej basztę Nowogrodzianie zwykli nazywać Pokrowską. W 1311 r. arcybiskup Dawid (1308–1325) ufundował murowaną świątynię, dedykowaną św. Włodzimierzowi I (Wielkiemu), nad nowopowstałą bramą wiodącą w kierunku końca nerewskiego. Tutejszą basztę określono mianem Włodzimierskiej.
Kreml w Nowogrodzie (aut. Dennis Jarvis from Halifax, Canada, CC BY-SA 3.0) Zintensyfikowanie prac nad budową kamiennych fortyfikacji przypada na okres nasilającego się zagrożenia ze strony władców moskiewskich. W 1331 r., w sytuacji narastającego konfliktu między kupiecką republiką a wielkim księciem Iwanem I Kalitą, władającym w Nowogrodzie Wielkim w latach 1328–1337, władyka Grzegorz-Bazyli Pątnik (1330–1352) nakazał wznieść mur na odcinku od umocnień dworu arcybiskupiego i cerkwi św. Włodzimierza do świątyni Złożenia Szaty i Pasa Bogurodzicy, a następnie przedłużyć go szerokim łukiem aż do znajdującej się nieopodal cerkwi św. św. Borysa i Gleba, nowo wzniesionej baszty Boryso-Glebskiej. Budowę tej części fortyfikacji ukończono w 1334 r. W drugiej połowie XIV w. była ona jeszcze kilkakrotnie ulepszana: w 1361 r. podwyższono mury, a w 1373 r. pogłębiono fosę. W 1375 r. posadnik Jerzy Iwanowicz ufundował murowaną cerkiew św. Jana Chryzostoma (Złotoustego) w rejonie Okołotki, nieopodal której miała wkrótce powstać baszta Złotoustowska.
Ten tekst jest fragmentem książki Zofii A. Brzozowskiej i Mirosława J. Leszki „Nowogród Wielki. Historyczno-kulturowy przewodnik po średniowiecznej republice”:
Budowę kamiennych umocnień kontynuował arcybiskup Jan III (1388–1415). Jak informuje autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji, w lipcu 1400 r., w święto męczennicy perskiej Golinduchy, zainaugurował on prace nad murem w rejonie cerkwi św. św. Borysa i Gleba. W ciągu trzech kolejnych dekad doprowadzono nową linię fortyfikacyjną do baszty Woskriesienskiej, tj. do miejsca, w którym zaczynały się obwarowania dworu arcybiskupiego. Dietiniec został tym samym otoczony pełnym pierścieniem kamiennych fortyfikacji. W 1450 r. władyka Eutymiusz II (1429–1458) zlecił renowację umocnień wokół siedziby arcybiskupiej. Powstały wówczas dwie spośród dwunastu zachowanych do naszych czasów baszt: Fiodorowska (wzniesiona w miejscu dawnej nadbramnej cerkwi św. Teodora) oraz całkowicie nowa Metropolitalna. Na odcinku muru między nimi znajdowała się też do 1671 r. wieża zegarowa.
Kreml w Nowogrodzie (aut. NN, CC BY-SA 3.0) Gruntowna przebudowa Dietińca dokonała się już po utracie niezależności politycznej przez republikę nowogrodzką i przejściu miasta nad Wołchowem pod panowanie władców moskiewskich. Jak informuje autor Latopisu Sofijskiego pierwszego młodszej redakcji, latem 1484 r. na rozkaz Iwana III Srogiego rozpoczęto budowę nowego kamiennego grodu, z wykorzystaniem fragmentów wcześniejszych obwarowań. Inicjatywę tę de facto współfinansował i nadzorował arcybiskup Gennadiusz (1484–1504). Prace ukończono – jak podaje Latopis nowogrodzki trzeci – w 1490 r. Nie można też wykluczyć, że ich ostateczne zamknięcie miało miejsce 8 XII 1499 r., kiedy to celebrowano uroczystą procesję dziękczynną wokół murów kremla.
U schyłku XV stulecia Dietiniec został zatem otoczony jednolitym wieńcem fortyfikacji, złożonym z kamienno-ceglanych murów i dwunastu baszt, z których pięć pełniło jednocześnie funkcję bram. Przebudowano wówczas siedem baszt (Włodzimierską, Prieczistienską, Boryso-Glebską, Spaską, Pokrowską, Złotoustowską i Woskriesienską) wraz z połączonymi z nimi cerkwiami z XII–XIV w. Być może, dokonano także pewnych zmian w konstrukcji dwóch okrągłych baszt, wzniesionych na terenie dworu arcybiskupiego w połowie XV stulecia: Fiodorowskiej i Metropolitalnej. Wybudowano też kilka nowych, m.in. Dworską i Książęcą. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż nazwy trzech ostatnich budowli nie pojawiają się w materiale historycznym – upowszechniły się dopiero na przełomie XIX i XX w.
W późniejszych wiekach kompleks fortyfikacji kremla poddawany był zmianom. W pierwszej połowie XVI w., podczas prac konserwatorskich przy nadbrzeżnym murze, znacznej przebudowie uległa średniowieczna dzwonnica. W latach 1582–1589 zlikwidowano przelot bramny w baszcie Pokrowskiej. W 1673 r. metropolita nowogrodzki Joachim (1672–1674) ufundował zachowaną do naszych czasów wieżę zegarową, usytuowaną nieopodal dworu arcybiskupiego (wcześniejsza, XV-wieczna zawaliła się dwa lata wcześniej). W XVII stuleciu powstała także w południowo-zachodniej kurtynie murów najmłodsza i najwyższa (38,5 m) z kremlowskich baszt, tzw. Kokuj.
Niestety, spośród siedmiu średniowiecznych nadi przybramnych cerkwi Dietińca do naszych czasów przetrwała tylko świątynia Opieki Bogurodzicy przy bramie Pokrowskiej. I ona nie prezentuje pierwotnej postaci. Obiekt z 1305 r. rozebrano bowiem w 1389 r. i – dopiero pod koniec XVI stulecia – zastąpiono nowym, zachowującym układ poprzednika. Ten – po kilku przebudowach – zyskał w drugiej połowie XVII w. obecny kształt z ośmioboczną nadbudową i cebulastą kopułą na ośmiobocznym tamburze. Jedynymi elementami, które mogą stanowić pozostałości budowli z początku XIV w., są – wmurowane w ścianę absydy – trzy kamienne krzyże fundacyjne o charakterystycznej dla średniowiecznego Nowogrodu Wielkiego formie: ujęto je w okrąg, a ich ramionom nadano zaokrąglone zakończenia.
Aktualnie w fortyfikacjach kremla znajduje się dziewięć baszt. W 1745 r. usytuowane po przeciwnych stronach baszty Prieczistienską i Woskriesienską rozebrano, a w ich miejscu w 1820 r. wzniesiono dwa szerokie, łukowate przeloty, tworząc trakt komunikacyjny od placu Zwycięstwa (Sofijskiego), znajdującego się za zachodnim murem Dietińca, do brzegu Wołchowa i mostu-deptaka. W 1818 r. zawaliła się baszta Boryso-Glebska. Kreml ucierpiał w trakcie drugiej wojny światowej. Prace archeologiczne i konserwatorskie w latach 50. i 60. XX w. przywróciły fortyfikacjom postać z XV–XVII w. W 1992 r. kompleks został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
