Czwarta krucjata i Bizancjum w pierwszej poł. XIII wieku
Czwarta krucjata – zobacz też: Bóg tak chciał – krótka historia krucjat
Pełna dramatyzmu czwarta wyprawa krzyżowa to nie tylko zdobycie chrześcijańskiej stolicy przez innych chrześcijan, rabunek i puszczenie z dymem miasta pełnego niezrównanych bogactw, ale również gwałtowne zerwanie ciągłości historii cesarstwa bizantyńskiego, „kataklizm na skalę kosmiczną”, by posłużyć się określeniami wielu współczesnych autorów. Bizancjum utraciło wówczas miasto, z którym cesarstwo zawsze się utożsamiało. Zniszczenia dokonane przez Łacinników oraz okupowanie przez nich miasta i części cesarstwa na długi czas pozostawiły ślad w umysłach – i jest on nadal obecny w greckich poglądach, także w naszych czasach.
Bonifacy z Montferratu zostaje wybrany przywódcą IV krucjaty (aut. Henri Decaisne, lata 40. XIX wieku, domena publiczna). Nie do uwierzenia są świętokradztwa, które popełnili ci prekursorzy Antychrysta w Wielkim Kościele [Hagia Sophia]. Stół ofiarny, wytopiony w ogniu z wszelkiego rodzaju szlachetnych materiałów, szczyt piękna o niezliczonych niuansach, uważany za coś nadzwyczajnego i godnego podziwu przez wszystkie narody, został pocięty na części i podzielony pomiędzy łupiących, podobnie jak wszystkie sakralne bogactwa, tworzące niezmierzone piękno [...]. A ponieważ chcieli jako swój łup choćby naczynia i przedmioty sakralne będące dziełami sztuki o nieporównywalnym z niczym innym pięknie, uczynione z rzadkich surowców, a nawet z czystego srebra oprawionego w złoto, które przyozdabiały zarówno ścianę bemy, jak i ambonę oraz drzwi, a także wszystkie inne elementy wystroju pokryte złotem, wprowadzili aż do samego sanktuarium muły i zwierzęta pociągowe [...]. Nie tak postępowali nawet Izmaelici, gdyż oni łagodnie i przychylnie odnosili się do wszystkich ze swej rasy [Łacinników], kiedy zajęli Syjon [...] nie karząc ich ani mieczem, ani ogniem, ani głodem, ani prześladowaniem, ogołoceniem, rozdzieleniem czy uciskiem; podczas gdy oni nas, naród chrześcijański, wyznający tę samą religię [co oni], potraktowali, jak to opisałem (Niketas Choniatès, CFHB, s. 573–577).
Wszelkie późniejsze próby nawiązania współpracy między przybyszami z Zachodu a Bizantyńczykami były już naznaczone tym doświadczeniem, a wysiłki podejmowane na rzecz zjednoczenia Kościołów prawosławnego i katolickiego zostały skazane na niepowodzenie. Rok 1204 i jego obecność w pamięci zbiorowej rzuca cień na całą historię świata bizantyńskiego aż do dnia zdobycia Konstantynopola w 1453 roku. Wyjaśniał to już Barlaam z Kalabrii papieżowi Benedyktowi XII w 1339 roku:
Tym, co odłącza was od serca Greków, nie jest różnica doktryny, ale nienawiść do Łacinników, ktora wypełnia ich serca z powodu wielkiego zła, jakiego doznali z ich strony przez wiele lat i którego nadal doznają.
(Acta Benedicti XII, 1334–1342, Fontes 3, vol. 8 [Vatican 1958], doc. 43, cyt. przez Necipoğlu [202], s. 23).
Z drugiej strony podział cesarstwa dokonany przez Łacinników i późniejsze jego rozbicie na liczne jednostki polityczne, z których żadnej nie powiodło się ponownie zjednoczyć trwale utraconego obszaru, nasila i potwierdza stopień rozczłonkowania, które stanie się charakterystyczne dla Bałkanów, zanim Osmani nie wskrzeszą go dla siebie jako całości.
Rozbicie państwa i powstanie państw-sukcesorów (1204–1230)
Po zdobyciu Konstantynopola i trwającym trzy dni rabunku krzyżowcy musieli przede wszystkim, zgodnie z postanowieniem, wybrać łacińskiego cesarza. Zamiast Bonifacego z Montferratu – przywódcy wyprawy, męża wdowy po Izaaku II, Małgorzaty (Marii Węgierskiej), będącego naturalnym kandydatem na cesarza – dwunastu elektorów, a wśród nich zwłaszcza Wenecjanie, wybrali Baldwina, hrabiego Flandrii, który został ukoronowany w Hagia Sophia 16 maja 1204 roku zgodnie z ceremoniałem bizantyńskim i przy użyciu części cesarskich insygniów.
W celu wprowadzenia w życie porozumień zawartych w marcu 1204 roku podczas drugiego oblężenia, przewidujących podział terenów, które miały zostać zdobyte, pomiędzy cesarza łacińskiego – o wartości jednej czwartej, a Wenecjan i krzyżowców – o wartości trzech czwartych w równych częściach, krzyżowcy przystąpili do podziału cesarstwa, wykorzystując bizantyńskie dokumenty podatkowe z poprzedniego roku.
Podział ziem bizantyjskich po IV krucjacie (rys. Killroyus , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0) Rozkład cesarstwa trwał już w okresie zamieszania poprzedzającego upadek stolicy, został jednak przyśpieszony przez czwartą wyprawę krzyżową. Regiony niewymienione w Partitio to w gruncie rzeczy te wszystkie obszary, które nie były już posłuszne władzy centralnej: północna część Tracji i część Macedonii, powiązane ze zdetronizowanym cesarzem Aleksym III, północno-wschodnia część Peloponezu z Koryntem, Beocja i centralna część Eubei, kontrolowane przez Leona Sgurosa, Kreta, którą już wcześniej Aleksy IV oddał Bonifacemu z Montferratu, Rodos, pozostające pod władzą innego lokalnego archonta, Leona Gabalasa, oraz Trapezunt, okupowany z pomocą Gruzinów od 1204 roku przez wnuków Andronika I Komnena, Aleksego i Dawida. Cesarz łaciński, oprócz jednej czwartej obszaru stolicy, otrzymał wschodni przylądek Tracji, Adrianopol, wybrzeże Morza Czarnego aż do Agatopola i wybrzeże morza Marmara aż do Heraklei oraz Azję Mniejszą i część Wysp. Bonifacy z Montferratu zażądał „królestwa Tesaloniki”, które uzyskał mimo sprzeciwu Baldwina, ale dzięki wsparciu Wenecjan, którym odsprzedał Kretę. Główni beneficjenci podziału, Wenecjanie, uzyskali trzy ósme Konstantynopola, wschodnie wybrzeże Adriatyku, największą część Peloponezu oraz Wyspy Jońskie, obszar wokół Adrianopola, inny obszar w Epirze i dwa miasta w Eubei. Pozostało jedynie przejąć te ziemie w posiadanie: pierwsze kampanie Baldwina I w latach 1204–1205 powiodły go do Azji Mniejszej aż po Brusę, podczas gdy Bonifacy z Montferratu, po zajęciu Tesaloniki – ale napotkawszy wcześniej na zbrojny opór Baldwina I – zmierzał poprzez Tesalię w kierunku Aten i rozpoczął oblężenie Koryntu. W tym samym czasie bratanek Villehardouina, podobnie jak i jego wuj Godfryd, zajął Modon, a przy pomocy Wilhelma Champlitte’a rozpoczął przejmowanie części Morei.
Powyższy tekst pochodzi z książki pt. „Świat Bizancjum t. 3. Bizancjum i jego sąsiedzi 1204-1453” pod redakcją Angeliki Laiou, Cécile Morrisson:
Jednak arogancja Łacinników z Konstantynopola i ich niezręczne odrzucenie pojednawczych gestów czynionych z jednej strony przez Seldżuków, a z drugiej strony przez cara bułgarskiego Kałojana, prowadziły do klęski: odsunięty na bok i urażony Kałojan sprzymierzył się ze zbuntowanymi Grekami w Tracji i zadał bolesną klęskę wojskom Łacinników pod Adrianopolem (maj 1205), zabijając Ludwika z Blois i chwytając samego Baldwina I, który zmarł w niewoli. Tymczasem stary doża Dandolo zajął się wycofaniem ocalałych oddziałów do Konstantynopola, gdzie zmarł po niedługim czasie. W 1206 roku zmarł także Bonifacy z Montferratu, broniąc przed atakami Bułgarów terytoriów leżących wokół Tesaloniki.
Bułgarskie zwycięstwo ujawniło słabość władzy łacińskiej, pozbawionej swych historycznych przywódców i większości sił. Pomimo że utrata morale w 1204 roku doprowadziła początkowo do względnej współpracy i podporządkowania się Łacinnikom, słabość tych ostatnich dodała odwagi powstającym państwom greckim w ich oporze i realizowaniu sprzecznych ze sobą ambicji. Ze strony Trapezuntu, gdzie ukoronowany na cesarza został jego brat Aleksy I, nadchodził Dawid Komnen, posuwając się wzdłuż wybrzeża aż po Sagarios i zajmując po drodze Amazję, Synopę i Amastris; na zachodzie Teodor Laskarys, zięć i przypuszczalnie spadkobierca Aleksego III Angelosa, despota, który uciekł z Konstantynopola i osiadł w Nikei, rozciągnął swoją władzę w Bitynii. W tym samym czasie w Epirze Michał Angelos Komnen Dukas, nieślubny syn sebastokratora Jana Dukasa i kuzyn Izaaka II oraz Aleksego III, który przez jakiś czas służył Bonifacemu z Montferratu, osiadł w Arcie, w Janinie i na wybrzeżu Zatoki Ambrakijskiej.
Aleksy IV Angelos (domena publiczna). Wenecja zadowoliła się umocnieniem kontroli nad Konstantynopolem, gdzie doprowadziła do wyboru na patriarchę Wenecjanina Tomasza Morosiniego i od tej pory była tam reprezentowana przez podestę; zadowoliła się też zajęciem terenów na wybrzeżu Epiru, portów Peloponezu, Koronu i Modonu, podczas gdy weneccy dygnitarze przejęli kontrolę nad wieloma Wyspami Egejskimi.
Po 1205 roku ustaliła się pewna równowaga w ramach nieustannie zmieniających się aliansów, która została ostatecznie uznana bądź to faktycznie, bądź to w formie porozumień podpisywanych pomiędzy różnymi stronami. Brat Baldwina I, Henryk z Hainaut, początkowo jako regent, a później jako cesarz (1206–1216), stłumił bunt longobardzkiej szlachty z Tesaloniki, w tym bunt tercjersów z Negropontu (Eubea), którzy nie chcieli mu się podporządkować. Doprowadził do koronacji syna Bonifacego i Marii Węgierskiej, Demetriusza, oraz do tego, że władca Achai, Godfryd I Villehardouin, bratanek kronikarza (1209–1225/1231), zaakceptował prawomocność jego władzy cesarskiej. Z kolei Wenecja na mocy traktatu (1209) uznała władzę Godfryda I nad Peloponezem, wyjąwszy Koron i Modon. Henryk wykorzystał także rozprzężenie w cesarstwie bułgarskim po śmierci Kałojana (1207), by ustabilizować granicę w Tracji.
W Azji Mniejszej trwała skomplikowana rozgrywka pomiędzy Seldżukami, Łacinnikami i Grekami: Teodor Laskarys został ukoronowany na cesarza w Wielkanoc 1208 roku przez nowego patriarchę Konstantynopola, do wyboru którego doprowadził w Nikei 20 marca. Pomógł sułtanowi Keyhüsrevowi I w powrocie do władzy (1205–1211) w Konyi (Ikonium), podczas gdy sułtan wspierał go i umożliwił mu podporządkowanie sobie przeciwników, przede wszystkim Teodora Mankafasa w Filadelfii. Jednak w 1211 roku sułtan zdecydował się poprzeć żądania Aleksego III, wracającego z niewoli w Italii, i z rąk Teodora poniósł śmierć w pojedynku w Antiochii nad Meandrem pod koniec nierozstrzygniętej bitwy. Niewiele później armia Nikei z powodu doznanych strat nie była w stanie oprzeć się atakom Henryka z Hainaut, sprzymierzonego z Dawidem Komnenem. Konieczne było uznanie, że to cesarz łaciński sprawuje kontrolę nad całym północno-zachodnim wybrzeżem Azji Mniejszej od Nikomedii aż po Adramytion, co doprowadziło do zerwania łączności między regionami Nikei i Smyrny, dwoma fundamentami cesarstwa. Traktat podpisany w 1212 roku zapewnił pokój pomiędzy Nikeą a Łacinnikami aż do 1224 roku. Cesarstwo Łacińskie i jego wasale panowali ponadto nad Tracją i nad dużą częścią Grecji (z wyjątkiem Epiru) i odgrywali kluczową rolę.
W 1214 roku sułtan Keykâvus I (1211–1219) sprzymierzył się z Nikeą, by zaatakować cesarstwo Trapezuntu, osłabione przez śmierć Dawida Komnena (1212): Seldżucy zajęli wschodnią część Paflagonii wraz z Synopą, co zapewniło im dostęp do morza, podczas gdy Teodor odzyskał jej część zachodnią. Cesarstwo Trapezuntu zostało definitywnie odcięte od zachodniej części Azji Mniejszej i de facto zrezygnowało ze swego konstantynopolitańskiego marzenia.
Natomiast na Bałkanach szczęście sprzyjało ambicjom Epiru i Dukasów: Michał I (1205–1215) doszedł w końcu do porozumienia z Wenecją, która odstąpiła mu Dyrrachium (Durazzo, dziś Durrës), i uznał czysto oficjalnie władzę cesarza łacińskiego, wydając swoją córkę za brata Henryka I, Eustachego. Około 1212 roku zajął część Tesalii, odbierając ją z rąk Łacinników, i odzyskał pozostające dotychczas w rękach Wenecjan Dyrrachium, a później także Korfu. Został jednak zabity w 1215 roku, a władza przeszła w ręce jego przyrodniego brata Teodora, który od samego początku dążył do zawładnięcia Tesaloniką: odebrał Bułgarom Ochrydę i górną część doliny Wardaru. Jego ambicjom sprzyjał zgon Henryka I (1216), który potrafił, dzięki talentom militarnym i dyplomatycznym, uzyskiwać zawsze to, co najlepsze w ramach istniejących, ograniczonych możliwości. Troszczył się, by jego greccy poddani nie odchodzili od niego w różnych sytuacjach, jednak sam nie miał dziedzica. Bajlif Conon z Bethune oraz baronowie postanowili zaoferować tron Piotrowi z Courtenay, małżonkowi Jolanty z Hainaut, siostry Baldwina i Henryka, który chciał na czele niewielkiej armii odzyskać Dyrrachium i zdobyć Konstantynopol od strony lądu. To pozwoliło Teodorowi Dukasowi zastawić na niego zasadzkę, schwytać go i najprawdopodobniej zabić, zniszczyć jego armię i dokończyć podbój Tesalii w 1217 roku. Królestwo Epiru rozciągało się teraz od jednego do drugiego wybrzeża, na całą szerokość północnej Grecji. Teodor Dukas zajął następnie Serres i ostatecznie zawładnął Tesaloniką w 1224 roku oraz Adrianopolem w 1224, podczas gdy Jan III Watatzes odniósł decydujące zwycięstwo nad Łacinnikami pod Poimanenon w pobliżu Kyziku.
Powyższy tekst pochodzi z książki pt. „Świat Bizancjum t. 3. Bizancjum i jego sąsiedzi 1204-1453” pod redakcją Angeliki Laiou, Cécile Morrisson:
Iwan Asen II Ambicje Teodora Dukasa stały się jasne, kiedy latem 1227 roku przyjął koronę cesarską z rąk metropolity Ochrydy, Demetriosa Chomatianosa. Wymuszona w ten sposób koronacja wywołała polityczny i kościelny konflikt z Nikeą, mimo protestów Chomatianosa, zapewniającego, że ceremonia przebiegła zgodnie z ceremoniałem i obyczajami Konstantynopola. Ponieważ dla odzyskania Konstantynopola niezbędna okazała się unia dwóch cesarzy, Teodor Laskarys sprzymierzył się z Łacinnikami, którzy z kolei byli sojusznikami nowego cara bułgarskiego Iwana Asena II (1218–1241), ubiegającego się o rękę córki nowego cesarza łacińskiego, Baldwina II, syna Jolanty i Piotra z Courtenay. Chcąc osiągnąć swoje cele, Teodor Dukas musiał wyeliminować zagrożenie bułgarskie, lecz został pobity pod Kłokotnicą, nad rzeką Maricą, na wschód od Adrianopola (1230). Iwan Asen II przeprowadził wtedy błyskawiczną kampanię, odzyskując Adrianopol, Serres, Pelagonię (Bitolę), Tesalię i Albanię aż po Dyrrachium, przyjął tytuł „cara Bułgarów i Greków” i zmusił dawnego serbskiego sprzymierzeńca Tesaloniki, Stefana Radosława, do opuszczenia Raszu. Od tej chwili na Bałkanach od jednego wybrzeża do drugiego rozciągało się cesarstwo bułgarskie.
Rosnąca potęga Cesarstwa Nikejskiego (1230–1259)
W tym ostatnim okresie w Cesarstwie Łacińskim następowali po sobie kolejni regenci i cesarze, tacy jak: Robert z Courtenay (1221–1228), później Jan z Brienne (1231–1237) i przynajmniej raz na dłużej syn Baldwina I, Baldwin II (1237–1261). Gdy w 1235 roku Konstantynopol był oblegany przez połączone siły Iwana Asena II i Jana Watatzesa, państwo łacińskie ledwie nie przestało istnieć i zostało uratowane dzięki nadejściu pomocy z Morei. Pozbawione większości swojego terytorium i prawdziwego wsparcia ze strony Zachodu, gdzie jego losem tak naprawdę interesowała się tylko Wenecja, przetrwało w gruncie rzeczy jedynie dzięki niesnaskom dwóch innych rywalizujących o schedę państw: cesarstwa bułgarskiego i cesarstwa nikejskiego. Stosunki między tymi dwoma konkurentami były złożone i nieustannie się zmieniały: w 1235 roku Iwan Asen zawarł przymierze z Janem III Watatzesem i wydał swoją córkę za jego syna i zarazem dziedzica, Teodora II Laskarysa. Jednak w 1241 roku Iwan Asen zmarł, a potęga bułgarska uległa znacznemu osłabieniu, głównie wskutek najazdów mongolskich, które dosięgły wtedy Europy. W tym samym czasie łaciński cesarz Baldwin II został zmuszony do zawarcia rozejmu z cesarzem Nikei.
Zakończenie procesu tworzenia cesarstwa Nikei opartego na zdrowych podstawach, podwojenie zajmowanego przez nie terytorium i uczynienie z niego państwa, liczącego się we wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego oraz poza nim, jest zasługą Jana III Watatzesa (1222–1254). Jego odniesione pod Poimanenon w 1225 roku zwycięstwo nad Łacinnikami zmusiło ich do wycofania się z niemal wszystkich wcześniej podbitych ziem w Azji Mniejszej. Oblężenie Konstantynopola w 1235 roku zakończyło się co prawda niepowodzeniem, ale Watatzes już wkroczył do Tracji i zdążył w międzyczasie odbić z rąk Łacinników Lesbos, Chios, Samos i Rodos. Po śmierci Iwana Asena przejął w 1241 roku kontrolę nad Tesaloniką, gdzie syn Teodora, Jan Dukas, został zepchnięty do rangi despoty. Równocześnie wkroczenie Mongołów do Azji Mniejszej i klęska sułtana Kay Chusrau II w 1243 roku pod Köse Dağ, niedaleko Sebasty, zadana mu przez Bajdżu, namiestnika Kaukazu, zapoczątkowały schyłek sułtanatu Rum. Państwo Seldżuków, które stało się wasalem Mongołów, nie zagrażało już więcej Nikei; Mongołowie jednak, z nieznanych powodów, nie wykorzystali możliwości przesunięcia swych sił jeszcze dalej, co mogli uczynić z łatwością.
Fryderyk II W ten sposób Nikea mogła swobodnie rozprzestrzeniać się na Bałkanach. W 1224 roku Jan III Watatzes poślubił Konstancję, nieślubną córkę Fryderyka II Hohenstaufa, chcąc umocnić przymierze skierowane przeciwko papieżowi i Cesarstwu Łacińskiemu. W 1246 roku wykorzystał wewnętrzne walki w Bułgarii, by zająć Serres, Melnik, dolinę Strymonu i Wardaru wraz ze Skopje i Prilepem oraz dolinę Maricy aż do Adrianopola; sukcesy te uwieńczył triumfalnym wkroczeniem do Tesaloniki, którą odtąd rządził bezpośrednio. W 1252 roku jeszcze raz wyruszył do tego regionu, by powstrzymać ofensywę Michała II, władcy Epiru, zmierzającą w kierunku Tesaloniki, i narzucić mu przestrzeganie granic, które ustalił w Macedonii zachodniej, zdobywając Kastorię, Pelagonię, Ochrydę i Prilep. Cesarstwo Nikei w pełni już otoczyło Konstantynopol, a odzyskanie miasta stało się realne: Baldwin II, mimo lat spędzonych na Zachodzie na szukaniu pomocy – do czego wykorzystywał nawet relikwie Męki Pańskiej u Wenecjan w 1238 roku, co umożliwiło Ludwikowi IX (świętemu) wykupienie ich w 1247 roku – nie dysponował właściwie żadnymi siłami poza setką konnicy i wsparciem floty weneckiej. Niemniej jednak Jan Watatzes podjął na nowo negocjacje z papieżem Innocentym IV, mające na celu pokojowe odzyskanie stolicy w zamian za unię kościelną, co już piętnaście lat wcześniej było brane pod uwagę. Jednak śmierć cesarza oraz śmierć papieża w 1254 roku położyły kres temu procesowi.
Michał VIII Paleolog W chwili swojej śmierci Jan III Watatzes pozostawił cesarstwo większe, trwale osadzone na dwóch wybrzeżach Morza Egejskiego, cieszące się zdrową gospodarką i finansami, chronione przez sieć umocnień i odgrywające niepoślednią rolę pośród wielkich państw epoki. Syn Jana, Teodor II (1254–1258), który nosił imię i nazwisko swojego dziadka ze strony matki, Teodora I Laskarysa, miał wtedy trzydzieści dwa lata. Bułgarzy, którzy chcieli wykorzystać tę sukcesję, by zyskać pod względem terytorialnym, zostali odparci w 1256 roku, podczas gdy Michał II z Epiru, mający te same zamiary, musiał uznać narzucone mu przymierze oraz utratę Dyrrachium i Serwii. Zaakceptowanie tego ostatniego okazało się niemożliwe, co pchnęło go do utworzenia dużej koalicji z królem Sycylii Manfredem Hohenstaufem, nieślubnym synem Fryderyka II, oraz księciem Achai, Wilhelmem z Villehardouin. Ponieważ wszystkie te siły miały w Grecji interesy i posiadłości, sprzymierzyły się przeciwko Nikei. Michał II niebezpiecznie zbliżył się do okolic Tesaloniki, kiedy Teodor II zmarł w sierpniu 1258 roku z powodu ataku epilepsji, na którą cierpiał tak jak jego ojciec. Pozostawił cesarstwo siedmioletniemu synowi, Janowi IV Laskarysowi, któremu jak również jego dwom regentom, patriarsze Arseniuszowi i wielkiemu domestykowi Jerzemu Muzalonowi – nakazał złożenie przysięgi wierności. Jednak arystokracja bizantyńska nienawidziła Jerzego Muzalona, jak i wszystkich plebejuszów, którymi otaczał się Teodor II, wskutek czego wielki domestyk został zabity już dziewięć dni później. Regencja powierzona została Michałowi Paleologowi, który za czasów Jana III i Teodora II pełnił funkcję wielkiego konetabla (megas konostavlos), czyli dowódcy łacińskich najemników, lecz niedawno był aresztowany pod pretekstem nieudanej obrony Macedonii przed Michałem II. Michał Paleolog chełpił się pokrewieństwem z rodem Komnenów poprzez matkę, która była wnuczką Aleksego III Angelosa. I faktycznie, zarówno dzięki pochodzeniu, jak i doświadczeniu militarnemu był panem sytuacji, którą sam sobie stworzył, aranżując najprawdopodobniej zabójstwo Muzalona popełnione przez łacińskich najemników. Od stycznia 1259 roku, zaczynając od funkcji wielkiego duksa, a potem despoty, Michał został ogłoszony cesarzem albo w Nimfeon, albo w Magnezji, a następnie ukoronowany przez patriarchę Arseniusza w Nikei. Podczas ceremonii mały Jan IV Laskarys został ukoronowany jako drugi mniej prestiżowym niż korona cesarska czepkiem zdobionym perłami, co wieściło jego nieszczęsny los.
