Benedykt XVI – teolog bliski ludzi

„Pancerny kardynał” – taki przydomek otrzymał Joseph Ratzinger za czasów pracy w watykańskich kongregacjach. Odzwierciedlał on dobrze to, czym wyróżniał się ówczesny kardynał – kurczowe trzymanie się tradycyjnych wartości i niechęć do reform. Chociaż nie chciał zmian w katolickiej doktrynie, inaczej było z instytucją Kościoła. W czasie dość krótkiego, bo ośmioletniego pontyfikatu, Benedykt XVI pogłębił relacje z patriarchą Konstantynopola oraz światem prawosławnym, zdjął ekskomunikę nałożoną na lefebrystów i  jako pierwszy papież spotkał się z ofiarami nadużyć ze strony duchownych.

To tylko niektóre z rzeczy, których udało mu się dokonać w czasie pełnienia urzędu Głowy Kościoła – mimo że już w czasie konklawe miał modlić się, by nie powierzono mu tej funkcji. Jak to się stało, że mimo tego właśnie on został wybrany na Stolicę Piotrową?

Benedykt XVI – młodość przyszłego papieża

Joseph Ratzinger urodził się 16 kwietnia 1927 r. w Markt am Inn w Bawarii jako syn Jospeha – żandarma i Marii – kucharki. Dorastał w bardzo pobożnej rodzinie, co też miało przełożenie na przyszłość jego, jak i rodzeństwa – jego starszy brat Georg również został duchownym (zmarł w 2020 r., dożywając wieku 96 lat), siostra Maria była zaś gosposią przyszłego papieża aż do momentu swojej śmierci w 1991 r.

Rodzina Ratzingerów kilkukrotnie zmieniała miejsce zamieszkania, przeprowadzając się kolejno do Tittmoning, Aschau am Inn i Traunstein. Powodem tego była postawa jego ojca – „Sunday Time” pisał o nim jako o „antynaziście, którego próby powstrzymania Brązowych Koszul zmusiły do kilku przeprowadzek wraz z rodziną”. Także inne media zwracały uwagę na antynazistowskie poglądy Ratzingerów, które miały przysporzyć mu wiele trudności i pociągnąć za sobą pewne reperkusje.

W Traunstein Joseph Ratzinger uczęszczał do gimnazjum, w 1939 r. wstąpił zaś tam do niższego seminarium duchownego. Jego proces formacji został jednak zakłócony przez działania wojenne. W 1941 r., gdy miał czternaście lat, zgodnie z ówczesnymi wymogami został zapisany do Hitlerjugend. Niechętny wobec tej organizacji nie uczęszczał jednak na jej spotkania.  

Benedykt XVI – z wojska do kapłaństwa

W 1943 r., mając 16 lat, razem z kolegami został wcielony do wojska, gdzie służył m.in. jako wartownik i telefonista. Chociaż jego klasa została w następnym roku zwolniona z korpusu, wkrótce otrzymał nowe powołanie – do Reichsarbeitsdienst (Służby Pracy Rzeszy) i został oddelegowany do węgierskiego obszaru przy granicy z Austrią, gdzie przebywał do zajęcia Węgier przez Armię Czerwoną. Później pracował przy umocnieniach przeciwpancernych przygotowywanych na jej ofensywę, będąc świadkiem wysyłania Żydów do obozów zagłady. Pod koniec listopada 1944 r. ponownie został zwolniony, by już po trzech tygodniach otrzymać nowe wezwanie – do koszar Wehrmachtu w mieście Traunstein. Nie służył jednak długo.

Na przełomie kwietnia i maja zdezerterował. Chociaż w ostatnich dniach wojny było to dość powszechne zjawisko, niezmiennie groziła za nie kara śmierci. Ratzinger zdołał jednak ujść cało – mimo że po drodze spotkał dwóch żołnierzy Wehrmachtu. Po przybyciu do jego miejscowości wojsk amerykańskich był na krótki czas internowany w obozie jenieckim w Ulm. 19 czerwca 1945 r. został jednak wypuszczony i jeszcze w tym samym roku wraz z bratem wstąpił do seminarium duchownego oraz podjął studia na Uniwersytecie w Monachium z zakresu filozofii i teologii.

29 czerwca 1951 r. wraz z bratem otrzymał święcenia kapłańskie, dwa lata później zdobył stopień doktora, broniąc pracy o św. Augustynie, który towarzyszył mu zresztą przez cały okres służby kapłańskiej. W 1957 r. zdobył habilitację pracą, rok później został zaś profesorem kolegium w Freisingu, rok później – na uniwersytecie w Bonn. Tym samym zaczął się czas jego kariery naukowej.

Benedykt XVI: awanse w hierarchii kościelnej

Ratzinger służył jako wikariusz i katecheta w Monachium. Jego przełożeni szybko dostrzegli w nim jednak predyspozycje do pracy intelektualnej. Zaangażował się w pracę na uczelni, wykładając teologię i dogmatykę na kilku uniwersytetach i zyskując miano jednego z wybitniejszych teologów. Ratzinger uczestniczył we wszystkich sesjach Soboru Watykańskiego II, będąc głównym doradcą teologicznym arcybiskupa Kolonii Josepha Fringsa.

Uważany był wtedy za zdecydowanego reformatora, głosząc poglądy o konieczności rozwinięcia dialogu ekumenicznego, ale i zmian w samym Kościele katolickim. W swojej książce „Wprowadzenie do chrześcijaństwa” z 1968 r. zwracał m.in. uwagę na konieczność słuchania różnych głosów przy podejmowaniu decyzji, pisząc o tym, że Kościół od wieków był scentralizowany i nadmiernie kontrolowany przez Rzym. Przez długi czas publikował też teksty na łamach pisma „Concilium” o reformistycznym charakterze – chociaż z czasem jego zapał do reform nieco osłabł.

Ratzinger piął się jednak coraz wyżej po szczeblach kościelnej hierarchii. W 1977 r. papież Paweł VI powołał go na arcybiskupa Monachium i Freisingu, w następnym miesiącu został zaś kardynałem. Swoją dewizą uczynił słowa Cooperatores veritatis – „współpracownicy prawdy” – zaczerpnięte z Trzeciego Listu św. Jana Apostoła. Tak właśnie rozumiał swoją posługę – pomagać tym, którzy głoszą na świecie imię Chrystusa.

Polecamy e-book: Paweł Rzewuski – „Wielcy zapomniani dwudziestolecia”

Benedykt XVI: w drodze do Watykanu

Kolejna nominacja pojawiła się cztery lata później – w 1981 r. papież Jan Paweł II mianował go prefektem Kongregacji Nauki Wiary oraz przewodniczącym Komisji Biblijnej i Papieskiej Międzynarodowej Komisji Teologicznej. W następnym roku zrzekł się więc arcybiskupa w Monachium i przeniósł się do Watykanu. Tam po kilku latach objął nową funkcję – wicedziekana, a później dziekana Kolegium Kardynalskiego. Włożył również nieoceniony wkład w opracowanie nowego Katechizmu Kościoła Katolickiego, co Jan Paweł II nazwał jednym z najważniejszych wydarzeń w najnowszej historii Kościoła.

W 2005 r., po śmierci Jana Pawła II, przewodniczył mszy żałobnej odprawianej w jego intencji. Wkrótce okazało się, że przyjdzie mu zająć miejsce papieża z Polski. Dla wielu Joseph Ratzinger był pierwszy kandydatem w konklawe – magazyn „Time” przedstawiał go jako potencjalnego kolejnego papieża jeszcze w ostatnich miesiącach życia Jana Pawła II. Po jego śmierci wiele światowych mediów uznawało jego wybór za najbardziej prawdopodobną decyzję Kolegium Kardynałów – choć niektórzy uważali, że jest to zbyt prawdopodobny scenariusz, by się ziścił. Wybór poprzednich papieży – Jana Pawła II i Jana Pawła I – był bowiem dość niespodziewany. W tym przypadku stało się jednak inaczej.

Benedykt XVI: wybór na papieża

19 kwietnia 2005 r., w drugim dniu konklawe, kardynał Ratzinger został wybrany nowym papieżem. Co ciekawe, sam nieszczególnie oczekiwał takiego scenariusza. Jako prefekt Kongregacji Nauki Wiary mówił nie raz, że chciałby wrócić na wieś do Bawarii i zająć się pisaniem książek. Przed spotkaniem kardynałów w celu wybrania nowego papieża powiedział zaś:

Podczas konklawe modliłem się do Boga, żeby mnie nie wybrano. Tym razem jednak Bóg wyraźnie mnie nie posłuchał.

Przyjął jednak decyzję kardynałów. O godzinie 18:44 na balkonie bazyliki św. Piotra pojawił się kardynał Jorge Arturo Medina Estévez, który obwieścił zgromadzonym uroczyste: „Habemus papam”. Następnie nowo wybrany papież zwróciła się do wiernych w następujących słowach:

Umiłowani bracia i siostry. Po wielkim papieżu Janie Pawle II kardynałowie wybrali mnie – prostego, skromnego pracownika winnicy Pana. Pocieszam się faktem, że Pan potrafi się posługiwać niedoskonałymi narzędziami i działać przy ich pomocy, a przede wszystkim zawierzam się waszym modlitwom. W radości Pana zmartwychwstałego, ufni w Jego stałą pomoc, idziemy przed siebie. Pan nam pomoże, a Maryja, Jego Najświętsza Matka, stoi u naszego boku. Dziękuję.

Tymi słowami, jak i błogosławieństwem, rozpoczął swój pontyfikat.

Benedykt XVI – krótki, acz intensywny pontyfikat

24 kwietnia 2005 r. Joseph Ratzinger odprawił mszę inaugurującą swój pontyfikat. Przybrał imię Benedykt XVI, nawiązując tym wyborem do Benedykta XV, w szczególności doceniając jego dążenie do pokoju w czasach I wojny światowej, jak również do św. Benedykta – za jego wkład w budowę chrześcijańskiej tożsamości Europy.

Z jednej strony pontyfikat Benedykta XVI był kontynuacją linii Jana Pawła II. Z drugiej jednak, zdaniem wielu komentatorów, utwardzał stanowisko Kościoła w sprawach obyczajów i moralności – takich jak aborcja, komunia święta dla rozwodników czy rola kobiet w Kościele. 

Otrzymał przydomek „pancernego kardynała”, ze względu na obronę tradycyjnych wartości i niechęć do reform – choć paradoksalnie we wczesnych latach posługi kapłańskiej zasilał szeregi reformatorów w Kościele. Sam jednak nie zmienił swoich poglądów, zmieniało się za to środowisko i czasy, w których pełnił swoją posługę, a z tym wzrastała presja ze strony wiernych i społeczeństw na przeprowadzenie radykalnych reform w Kościele.

Benedykt XVI: dorobek

Benedykt XVI napisał blisko 60 książek i kilkaset artykułów z zakresu teologii, dogmatyki, ekumenizmu czy liturgiki. Jedną z jego najbardziej znanych książek jest trzytomowa publikacja „Jezus z Nazaretu”, w której przybliżył najważniejsze wydarzenia z życia Chrystusa. Chociaż wiele rozpraw teologicznych papieża miało naukowy charakter, poruszały one problemy bliskie rzeczywistości. Będąc jeszcze biskupem i kardynałem przewidział nadchodzący kryzys Kościoła, choć uważał, że może on pomóc mu w ewangelizacji.

Dużą wagę przywiązywał też do dialogu ekumenicznego. W 2006 r. Benedykt XVI udał się do Turcji, gdzie spotkał się z prawosławnym patriarchą Konstantynopola Bartłomiejem I i podpisał z nim wspólną deklarację na temat kontynuacji dialogu katolicko–prawosławnego.  W październiku 2011 r. odbyło się Zgromadzenie Specjalne Synodu Biskupów dla Bliskiego Wschodu, w którym uczestniczyli przedstawiciele tak Kościoła katolickiego, jak i judaizmu oraz islamu. W następstwie tego wydarzenia papież udał się do Libanu, gdzie – mimo trudnej sytuacji politycznej i religijnej w tym regionie – został przyjęty przez muzułmanów zdecydowanie pozytywnie.

Benedykt XVI – pielgrzymki i wizyta w Polsce

W czasie swojego pontyfikatu Benedykt XVI odbył 24 podróże zagraniczne. W dniach 25–28 maja 2006 r. odwiedził Polskę – była to jego druga, po Niemczech, zagraniczna podróż apostolska. Będąc w Polsce udał się m.in. do byłego niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz–Birkenau, gdzie spotkał się z grupą byłych więźniów, zamieniając z każdym kilka słów. Odwiedził również celę śmierci św. Maksymiliana Marii Kolbego.

Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:

Dostępna jest także druga część e-booka!

Wizyta w tym miejscu, ze względu na jego historię i pochodzenie, miała dla niego szczególne znaczenie, czemu też kilkukrotnie dał wyraz w swoich wypowiedziach. „Przybywam, aby o łaskę pojednania prosić Boga, ale i ludzi, którzy tu cierpieli” – powiedział, dodając, że zabierać głos „jest rzeczą prawie niemożliwą, a szczególnie trudną i przygnębiającą dla chrześcijanina, dla papieża, który pochodzi z Niemiec”.

Oprócz tego Benedykt XVI odwiedził również Warszawę, Częstochowę, Kraków, Wadowice, Kalwarię Zebrzydowską i Łagiewniki, podążając szlakiem Jana Pawła II.

Benedykt XVI – problemy i skandale

Cieniem na pontyfikacie Benedykta XVI położył się niewątpliwie skandal Vatileaks z 2012 r. – włoski dziennikarz Gianluigi Nuzzi ujawnił wówczas poufne listy pisane przez kościelnych hierarchów do papieża. Wśród nich szczególne poruszenie wywołał list arcybiskupa Carlo Marii Vigano, byłego sekretarza generalnego Państwa Watykańskiego, w którym informował Benedykta XVI o licznych przypadkach korupcji i innych finansowych nieprawidłowości, do jakich miało dochodzić za Spiżową Bramą.

W innych wiadomościach mowa była również o konfliktach wśród watykańskich hierarchów. Jak się okazało, tajne informacje przekazał dziennikarzowi jeden z najbliższych współpracowników Benedykta XVI Paolo Gabriele, za co trafił do więzienia pod zarzutem kradzieży tajnych dokumentów. Wkrótce został jednak ułaskawiony przez papieża.

Oprócz tego niemieckiemu papieżowi zarzucano również tuszowanie pedofilii w Kościele. Szczególnie wiele emocji wzbudziła sprawa Marciala Maciela Degollado – meksykańskiego duchownego i założyciela Legionu Chrystusa, który nie tylko miał własne potomstwo, ale przez wiele lat wykorzystywał seksualnie dzieci i seminarzystów. Przez długi czas, ze względu na znajomość z wysoko postawionymi hierarchami, cieszył się poważaniem w Kurii Rzymskiej – w 2004 r. w Watykanie świętowano nawet 60. rocznicę jego święceń kapłańskich. Ratzinger nie wziął udziału w uroczystościach, robiąc wszystko, by przyspieszyć dochodzenie w tej sprawie. Ostatecznie nakazał mu zrezygnować z funkcji publicznych i spędzić resztę życia w klasztorze.

Po tej głośnej sprawie Benedykt XVI zmodyfikował dokument „De delictis gravioribus” (O najpoważniejszych przestępstwach) wydany jeszcze w 2001 r. i zalecający informowanie Watykanu o najpoważniejszych skandalach przy jednoczesnym zachowaniu poufności. Umożliwił pociągnięcie kardynałów do odpowiedzialności, zobowiązał też episkopaty do ustanowienia wytycznych w sprawie sposobów współpracy z lokalnymi wymiarami sprawiedliwości w przypadkach przestępstw seksualnych.

W 2010 r. ogłoszono też w Watykanie treść jego listu do katolików Irlandii w związku z przypadkami nadużyć seksualnych, jakich w ciągu minionych dziesięcioleci dopuszczali się tamtejsi duchowni wobec nieletnich. Jako pierwszy papież spotkał się także z nimi osobiście, podobnie jak z ofiarami nadużyć z innych krajów.

Benedykt XVI: rezygnacja z funkcji

Papież Benedykt XVI próbował dokonać zmian w Kurii Rzymskiej – w szczególności chodziło o zmniejszenie panującej w niej biurokracji. Nie spotkał się jednak z poparciem hierarchów i z czasem stracił siły na walkę z problemami, które dostrzegał i na przewodzenie Kościołowi. 11 lutego 2013 r. podjął trudną decyzję – w obecności 70 kardynałów ogłosił, że z dniem 28 lutego 2013 r. zrezygnuje z posługi biskupa Rzymu, co wywołało duży szok zgromadzonych, ale i wiernych na całym świecie – jako pierwszy papież od czasów Grzegorza XII ustąpił z urzędu.

Jego następcą został argentyński kardynał Jorge Mario Bergoglio. Emerytowany papież przez jakiś czas przebywał w letniej rezydencji w Castel Gandolfo, następnie zaś przeniósł się do klauzurowego zakonu Matter Ecclesiae. Od czasu rezygnacji raczej unikał wystąpień publicznych, pojawiając się jedynie czasem na różnych wydarzeniach na zaproszenie papieża Franciszka. Swoją ostatnią podróż zagraniczną odbył do Niemiec w 2020 r., gdzie pojechał na pięć dni, by spotkać się z umierającym bratem i udać się na grób siostry oraz rodziców.

To właśnie wtedy światowe media zwróciły uwagę na pogarszający się stan zdrowia papieża emeryta, poruszającego się już wówczas na wózku. Chorował na stwardnienie zanikowe boczne, od 2020 r. miał również problemy z mową, a w ostatnich dniach życia z oddychaniem. 28 grudnia 2022 r. papież Franciszek poprosił o modlitwę za Benedykta XVI, ze względu na jego ciężki stan zdrowia. Tego dnia odwiedził też swojego poprzednika i udzielił mu namaszczenia chorych.

Zmarł 31 grudnia 2022 r., mając 95 lat – stał się tym samym najdłużej żyjącym papieżem w historii. Jego pogrzeb odbył się 5 stycznia 2023 r. na placu św. Piotra pod przewodnictwem dziekana Kolegium Kardynalskiego Giovanni Battista Re, homilię wygłosił zaś papież Franciszek. Zgodnie z wolą Benedykta XVI, jego ciało pochowano w Grotach Watykańskich.

Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!

Bibliografia

• Centrum Studiów Ratzingera, Życiorys, [dostęp: 15.01.2023 r.]
• Cieniek R., Życie Benedykta XVI. Wstrzemięźliwy naukowiec, który dokonał przełomu [dostęp: 15.01.2023 r.]

• Seewald P., Benedykt XVI. Życie, Wydawnictwo Znak, 2021. 
• Sparks J., Follain J., Morgan C., Papal hopeful is a former Hitler Youth,  [dostęp: 15.01.2023 r.]

• Szymik J., Teologia według J. Ratzingera/Benedykta XVI, „Studia Nauk Teologicznych PAN”, 12, 2017, [dostęp: 15.01.2023 r.]

• Warzeszak J., Polifonia nauk w ujęciu Benedykta XVI, „Studia Bobolanum”, 31(1), 2021, [dostęp: 15.01.2023 r.]