Béla I na wygnaniu w Polsce: Pojedynki, intrygi, tajemnice.

Béla I

Powiedzenie „Polak, Węgier – dwa bratanki” nie wzięło się znikąd. Od początku istnienia obu państw istniały między nimi ścisłe kontakty. Jednym z epizodów, który w znacznym stopniu się do tego przyczynił, była obecność w Polsce Béli, węgierskiego księcia-wygnańca.

Pojedynek Beli z Pomorzaninem. Ilustracja z XIV-wiecznej kroniki (domena publiczna)

Béla I [czyt. Byjlo] - książę, a od 1060 r. król węgierski jest postacią stosunkowo dobrze znaną wśród badaczy zajmujących się dziejami wczesnośredniowiecznej Europy Środkowej. Interesowali się nim także historycy polscy, piszący o piastowskich władcach z połowy XI w., a więc o Mieszku II, Kazimierzu Odnowicielu i Bolesławie II Szczodrym (Śmiałym). Wynika to z faktu, że Bela jest postacią silnie związaną z Polską. Ponadto ustalenie podstawowych faktów z jego życiorysu wywołuje spore kontrowersje. Warto opisać Bélę nieco szerzej, ze względu na jego konotacje z Polską i stosunkowo duży wpływ na dzieje Europy Środkowej na początku lat 60. XI w. Skupię się jednak na początkowym okresie jego życia do 1046 r., ponieważ późniejszy czas stanowi całkowicie odrębny epizod.

Młodszy brat Gézy Michał i jego potomkowie

Béla pochodził z bocznej linii Arpadów, którą Stefan I Święty odsunął od władzy i następstwa tronu. Być może powodem tego był fakt, że zarówno dziadek Michał, jak i ojciec Vazul [Bazyli] związani byli z chrześcijaństwem obrządku wschodniego. Co prawda zgodnie z przekazem źródeł Vazul i jego synowie byli poganami, niemniej jednak ich imiona wyraźnie wskazują na powiązania z Konstantynopolem, lub Presławiem (ówczesną stolicą Bułgarii). Poza tym już w latach 40-tych XI w. któryś z przedstawicieli dynastii Arpadów przyjął chrzest w obrządku wschodnim i dopiero Géza zwrócił się na Zachód, zatem tradycja kościelnych kontaktów węgiersko-bizantyńskich była wówczas jeszcze silna. Ku temu skłania się także część współczesnych historyków węgierskich.

Kwestia religii i wyznania jest jednak drugorzędna. Zdecydowanie ważniejszy jest zasygnalizowany wątek pozbawienia Vazula i jego synów wpływów na władzę. Vazul był bratem stryjecznym króla Stefana. Ojciec jego, Michał, był bratem wielkiego księcia Gézy. Natomiast Stefan miał syna Emeryka, który był jedynym jego męskim potomkiem. Został on jednak rozszarpany przez dzika w trakcie polowania w 1031 r., w związku z czym Węgry stanęły przed problemem braku następcy tronu.

Przeczytaj także:

• Relacje polsko-węgierskie czyli krótkie spojrzenie na dziesięć wieków sąsiedztwa
• Czy Mieszko I miał brata Prokuja?

Jedynymi legalnymi w świetle prawa następcami byli przedstawiciele dynastii Arpadów, a więc w pierwszej kolejności kuzyn króla Vazul, a w dalszej kolejności jego synowie Andrzej [węg. András (czyt. Ondrasz), Endre], Béla i Levente, którzy byli już wówczas pełnoletni. Według XIV-wiecznej kompilacji kronikarskiej Vazul targnął się na życie króla, ponieważ ten wyznaczył na następcę nie jego, lecz swojego zięcia Piotra, syna doży weneckiego Ottona Orseolo. Było to jawne pogwałcenie węgierskiego prawa rodowego i wywołało sprzeciw odsuniętego Arpadowicza. Dokonał on nieudanego zamachu na życie Stefana, za co został oślepiony, a jego synowie natychmiast uciekli z Węgier i schronili się w Czechach u księcia Brzetysława, skąd wkrótce udali się do Polski.

Właściwe datowanie tych wydarzeń przysparza badaczom sporych trudności. Z pewnością miało to miejsce po śmierci Emeryka (1031), a przed śmiercią Stefana (1038). Póki co pozostańmy przy tym bardzo ogólnym stwierdzeniu. Do kwestii tej jeszcze powrócę, gdyż późniejsze wydarzenia z życia Béli są pomocne w ustaleniu właściwej chronologii.

Książę Béla i jego ucieczka do Polski

Wróćmy jednak tymczasem do Béli. Był on środkowym synem Vazula. Miał starszego brata Andrzeja i młodszego Levente. Nie wiadomo dokładnie kiedy się urodził. W chwili ucieczki z kraju był już dorosły, ale nie miał jeszcze żony, co świadczy o tym, że nie ukończył więcej niż dwudziestu lat. Urodził się zatem między 1010 a 1020 r., bliżej jednak 1015 aniżeli 1020 roku. Wraz z braćmi szukał schronienia w Czechach. Pobyt w tym kraju także stanowi wielką zagadkę, ponieważ wiadomo o nim tylko tyle, że… miał miejsce. Zdaniem części historyków zakończył się on dopiero po śmierci Stefana, niemniej jednak nie wydaje się to prawdopodobne. Z Czech w bliżej nieznanym momencie bracia udali się do Polski.

Oślepienie Vazula, ojca Beli (domena publiczna)

W Polsce tylko Béla zabawił dłuższy czas. Jego dwaj bracia wkrótce udali się jeszcze bardziej na wschód, na Ruś. Powód tych podróży jest oczywisty: szukali oni wsparcia przeciwko Stefanowi, następnie zaś jego następcy Piotrowi. Jednakże prawdopodobnie nie byli brani pod uwagę jako legalni następcy tronu, o czym świadczy fakt, że po wygnaniu Piotra władzę przejął Aba Samuel, który był mężem lub synem jednej z córek Stefana i przewodniczył buntowi. Nie wezwano wówczas najstarszego spośród braci, Andrzeja, będącego formalnie najstarszym przedstawicielem dynastii.

Rewolta przeciwko Piotrowi wybuchła w 1041 r. Króla – poza żoną – nie łączyło z Węgrami zupełnie nic, w związku z czym władzę swoją opierał na obcokrajowcach (Włochach i Niemcach), co siłą rzeczy nie mogło podobać się arystokracji węgierskiej, odsuniętej od wpływów na władzę. Już kilka lat po objęciu przez Piotra władzy wybuchł bunt, w wyniku którego został on wygnany. Kilka lat później powrócił jednak na tron przy pomocy cesarskiej, jednak władza jego była bardzo krucha i nietrwała.

Szybko wybuchł kolejny bunt, tym razem połączony z rewoltą antyfeudalną i antychrześcijańską, nazwany od imienia przywódcy buntem Vaty. W walkach zginął Piotr, a tron przejął uzurpator, który usiłował zburzyć budujący się jeszcze wciąż chrześcijański porządek. Sytuację opanował dopiero książę Andrzej, który wkroczył do kraju na czele oddziałów otrzymanych od teścia Jarosława Mądrego (Andrzej ożenił się z jego córką Anastazją). Poskromił on Vatę i stłumił rewolucję pogańską. Koronował się na króla Węgier w 1046 r. i kilka lat później (1048) wezwał przebywającego w Polsce brata, ponieważ chciał mu wydzielić własną dzielnicę.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Pobyt Béli w Polsce – wydarzenia z tego okresu i ich chronologia

Od bliżej nieznanego momentu w połowie lat 30-tych aż do 1048 r. Béla przebywał w Polsce. Dlaczego akurat w Polsce i co takiego robił w naszym kraju? Odpowiedź na to pytanie dają nam niestety tylko źródła węgierskie. Polskie zapiski nie wspominają nic o księciu z Węgier i jedynie pośrednio potwierdzają jego pobyt w Polsce, o czym jeszcze wspomnę. XIV i XV-wieczne kroniki węgierskie podają informacje, jakoby Béla zaangażował się w walki prowadzone przez władcę polskiego na Pomorzu, a za męstwo okazane w walce otrzymać miał za żonę córkę Mieszka II. Dojść miało wówczas do pojedynku między księciem węgierskim, a przywódcą Pomorzan, w którym ten ostatni poległ, a Pomorzanie uznali wówczas zwierzchnictwo polskie.

Ceremonia koronacji Beli na króla Węgier (domena publiczna)

Tyle w zasadzie posiadamy informacji odnośnie pobytu Arpadowicza w Polsce. Rodzi się przy tym pytanie: kiedy mogło to mieć miejsce. Wielu badaczy próbowało ustalić choćby przybliżoną datę. Posiadamy dwie informacje, które mogą służyć za wskazówkę. Pierwsza to fakt, że żoną Węgra została córka Mieszka II, zatem musiało to mieć miejsce za jego rządów, lub w początkach panowania jego syna, Kazimierza Odnowiciela. Druga to fakt, że źródła odnotowały wojnę polsko-pomorską.

Szczególnie ta ostatnia informacja może być istotna. Źródła nie mówiły nic o walkach o Pomorze w czasach Mieszka II, zatem większość badaczy uznała, że opis ten dotyczy panowania Kazimierza. Z pewnością toczył on boje o Pomorze, a o pomorskiej pomocy udzielonej buntownikowi Miecławowi szeroko rozpisuje się Anonim zwany Gallem. Rzeczywiście skutkiem tych walk był hołd lenny i uzależnienie Pomorza Gdańskiego. Wydarzenia te datowane są na 1045-1046 r., zatem miałoby to miejsce tuż przez przejęciem przez Andrzeja władzy i wezwaniem brata na Węgry.

Kłóci się to jednak z informacjami na temat potomków Béli. Kroniki węgierskie wspominają, że synowie księcia, Géza i Władysław [węg. László], urodzili się w Polsce. Potwierdza to również Anonim zwany Gallem, który tak wypowiedział się o królu węgierskim Władysławie: Ten Władysław od dzieciństwa chowany był w Polsce i pod względem obyczajów i [sposobu] życia niejako stał się Polakiem. Świadczy to o tym, że Béla musiał przebywać w Polsce co najmniej kilka lat, ponieważ dzieci jego znały polską kulturę i obyczaje, a Władysław nazwany został nawet przez polskiego kronikarza Polakiem, co świadczy o spędzeniu znacznej części okresu dzieciństwa w naszym państwie. Gdyby zaś małżeństwo z córką Mieszka zawarte zostało w okolicach 1045 r., żadne z dzieci Béli nie urodziłoby się w Polsce.

Kiedy zatem książę przybył do Polski i o jakich walkach z Pomorzanami mogła być wtedy mowa? Wbrew temu, co pisze większość historyków, musiało to mieć miejsce w czasach Mieszka II, nie zaś Kazimierza Odnowiciela. Jeśli zaś Mieszka, to w grę wchodzą tylko lata 1032-1034, a więc po powrocie tego władcy na tron. Przekaz źródeł węgierskich jest prawdopodobnie reminiscencją walk, jakie toczył pozbawiony niedawno tytułu królewskiego Mieszko, o ponowne zjednoczenie ziem polskich, podzielonych na mocy decyzji cesarza Konrada na kilka księstw.

Bela I. Ilustracja z Chronica Hungarorum (1488) (domena publiczna)

Pomorze mogło przypaść jednemu z książąt, a więc Ottonowi lub Teodorykowi. Być może wcale nie odpadło ono od Polski jeszcze w czasach Bolesława Chrobrego, jak to przyjmują niektórzy. A jeśli nawet, nic nie stoi na przeszkodzie, aby wybuchły w tym czasie jakieś walki. Pomorzanie, widząc słabość Polski mogli z tej sytuacji skorzystać. Brak wyraźnego odzwierciedlenia tego w materiale źródłowym nie jest dowodem, że wydarzenia te nie miały miejsca.

Podsumowanie

W świetle powyższych informacji uznać należy, że rzeczywiście Béla przybył do Polski jeszcze w czasach Mieszka II, a więc z całą pewnością w latach 1032-1034, z akcentem na tę pierwszą datę. Zamach Vazula i ucieczka jego synów miałaby zatem miejsce w tym samym roku, w którym zginął Emeryk, natomiast już w kolejnym bracia trafili do Polski. W Polsce zatem przebywałby ponad 10 lat. Walki nad Bałtykiem to jedyny wątek, który znany jest z tego okresu. Prawdopodobnie książę przebywał cały czas u boku polskiego monarchy.

Przeczytaj także:

• Relacje polsko-węgierskie czyli krótkie spojrzenie na dziesięć wieków sąsiedztwa
• Czy Mieszko I miał brata Prokuja?

Kilku historyków doszło do wniosku, że księcia węgierskiego utożsamić można z tajemniczym Bolesławem Zapomnianym, który miał przejąć władzę w Polsce po śmierci Mieszka II i ucieczce Kazimierza Odnowiciela. O Bolesławie wzmiankuje jedynie Kronika Wielkopolska, a więc dzieło późne, które nie przekazuje zbyt wiarygodnych informacji dla XI w. Koncepcja bardzo ciekawa, ale wymaga dalszej analizy i szczegółowych badań. Tyle w zasadzie wiadomo o księciu Béli i jego losach w początkowym okresie jego życia. Nadanie mu własnego księstwa i współrządy z bratem to już zupełnie inny rozdział, aczkolwiek również zasługuje on na uwagę, ponieważ także w dużym stopniu wiąże się z Polską.

--Artykuł ten stanowi popularnonaukową wersję tekstu opublikowanego w Kurierze Instytutu Historii UŁ (nr 4-5, 2017, s. 7-11).--

Bibliografia:

Źródła:

• Anonima zwanego Gallem Kronika Polska, przeł. R. Grodecki, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982
• Chronici Hungarici Compositio Saeculi XIV., ed. A. Domanovszky, [in] Scriptores Rerum Hungariracum Tempore Ducum Regumque Stirpis Arpadianae Gestarum, vol. 1, Budapestini 1937
• Simonis de Keza Gesta Hungarorum, ed. A. Domanovszky, [in] Scriptores Rerum Hungariracum Tempore Ducum Regumque Stirpis Arpadianae Gestarum, vol. 1, Budapestini 1937

Opracowania:

• Balzer Oswald, Genealogia Piastów, Kraków 2005
• Dowiat Jerzy, Bela I węgierski w Polsce (1031/32-1048), „Przegląd Historyczny”, t. 56, 1965, s. 1-23
• Dróżdż Klaudia, Kazimierz Odnowiciel. Polska w okresie upadku i odbudowy, Wodzisław Śląski 2009
• Grzesik Ryszard, Polska Piastów i Węgry Arpadów we wzajemnej opinii (do 1320 roku), Poznań 2003
• Hóman Balint, A szent László-kori Gesta Ungarorum és XII-XIII. századi leszármazói [Gesta Ungarorum z czasów św. Władysława i jej XII-XIII-wieczne przeróbki], Budapest 1925
• Kętrzyński Stanisław, Kazimierz Odnowiciel (1034-1058), Kraków 2010
• Kosztolnyik Zoltan, F_ive Eleventh Century Hungarian Kings: Their Policies and Their Relations with Rome_, New York 1981
• Kristó Gyula, Die Arpadendynastie. Die Geschichte Ungarns von 895 bis 1301, übersetzt von I. Hansel, Budapest 1993
• Labuda Gerard, Mieszko II król Polski (1025-1034). Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Kraków 1992
• Lubocki Adam, Kim był książę węgierski Béla i jakie były jego związki z Polską, „Kurier Instytutu Historii UŁ”, R. 13, nr 4-5 (100-101), s. 7-11
• Macartney Carlile Aylmer, The Medieval Hungarian Historians. A Critical and Analytical, Cambrigde 1953

Magyarország története. Előzmények és magyar történet 1241-ig

• Historia Węgier. Poprzednicy i historia Węgrów do 1241 r., t. 2, ed. Gy. Székely, A. Bartha, Budapest 1984
• Sroka Stanisław Andrzej., Węgry [seria: Początki Państw], Poznań 2015
• Tihanyi István, Magyar királyok és uralkodók: I. András és I. Béla [Węgierscy królowie i władcy: Andrzej I i Béla I], Budapest [b.r.w.]

Redakcja: Antoni Olbrychski

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!