Arka Przymierza: etiopski ślad świętej relikwii
W 1974 roku został obalony Hajle Syllasje I – ostatni cesarz Etiopii i bohater beletryzowanego reportażu Ryszarda Kapuścińskiego („Cesarz”, 1978 rok). Zgodnie z zapisem ogłoszonej w latach 30. XX wieku konstytucji: „godność cesarska miała pozostać na zawsze związana z dynastią Hajle Syllasje I, potomka nygusa Sahle Syllasje, który wywodzi się w prostej linii z dynastii Menelika I, syna królowej Etiopii Saby i króla Salomona”. Blisko pół wieku po upadku cesarstwa, w jednym z największych afrykańskich krajów wciąż panuje przekonanie o biblijnym rodowodzie miejscowych monarchów oraz legendarnej, pokrytej złotem biblijnej skrzyni ukrytej w Kaplicy Tablic w Aksum (region Tigraj w północnej Etiopii). Czym była Arka Przymierza? W jakich okolicznościach mogła trafić do Abisynii?
Arka Przymierza w biblijnej tradycji
W Księdze Wyjścia została opisana jako pokryta szczerym złotem zamknięta skrzynia z drewna akacjowego o wymiarach około 140×80×80 cm. Jej wieko zdobiły dwa złote cherubiny zwrócone ku sobie. Ich szerokie skrzydła rozpościerały się ku górze, jednocześnie osłaniając świętą skrzynię:
w arce zaś złożysz Świadectwo, które dam tobie. Tam będę się spotykał z tobą i sponad przebłagalni i spośród cherubów, które są ponad Arką Świadectwa, będę z tobą rozmawiał o wszystkich nakazach, które dam za twoim pośrednictwem Izraelitom (Wj 25).
Zgodnie ze starotestamentową tradycją w Arce Przymierza przechowywano dwie kamienne tablice z tekstem Dekalogu, cudowną laskę brata Mojżesza Aarona oraz dzban z manną. Zanim Salomon wzniósł Pierwszą Świątynię Jerozolimską (X w. p.n.e.), relikwia była przewożona na specjalnym wozie i przechowywana w Namiocie Spotkania, czyli w tzw. Przybytku Mojżeszowym. Po ukończeniu budowy, tablice z przykazaniami zostały umieszczone w Najświętszym Miejscu przybytku, do którego dostęp posiadał wyłącznie najwyższy kapłan.
Wierzono, że armia dysponująca Arką Przymierza jest niezwyciężona w walce, stąd w czasie biblijnego oblężenia Jerycha obnoszono ją wokół murów atakowanego miasta. Obecność Arki nie zagwarantowała Izraelitom zwycięstwa w boju z Filistynami. Przyczyn porażki doszukiwano się w niegodnej postawie dwóch kapłanów. Według Księgi Samuela skrzynia została zdobyta przez Filistynów, ale plagi zesłane przez Boga wymusiły na zwycięzcach Izraelitów zwrot świętej relikwii.
Najczęściej wskazuje się, że Arka Przymierza zaginęła w trakcie najazdu babilońskiego pod wodzą Nabuchodonozora II w 586 roku p.n.e. Czy był to jednak oryginał czy tylko kopia wywiezionej wcześniej skrzyni? Istnieje wiele teorii na ten temat. Część badaczy twierdzi, że relikwia wciąż znajduje się pod jerozolimskim Wzgórzem Świątynnym, inni zaś uważają, iż została ukryta na górze Nebo w dzisiejszej Jordanii lub, w zależności od narracji, wywieziona: do Egiptu, Sudanu, Etiopii albo do jednego z państw Europy, czemu miał przysłużyć się zakon templariuszy.
Temat Arki Przymierza do dziś budzi wiele emocji i kontrowersji. Badacze w dalszym ciągu nie znaleźli odpowiedzi na część pytań dotyczących tablic Dekalogu przekazanych przez Stwórcę Mojżeszowi na górze Synaj. Nie potrafią również precyzyjnie określić ich losów po zburzeniu Pierwszej Świątyni. W biblijnej tradycji skrzynia opisywana jest w wielu księgach Starego Testamentu. Informacje są jednak zdawkowe i niespójne, stąd na podstawie Pisma Świętego nie sposób ustalić, gdzie dziś może znajdować się Arka Przymierza.
Legendy i tajemnice, które narosły wokół Arki Przymierza, sprawiły, iż znalazła ona swoje miejsce w kanonie kultury popularnej. Motyw największej biblijnej relikwii został kilkukrotnie wykorzystany w sztuce filmowej, m.in. w kultowej produkcji o przygodach Indiana Jonesa z 1981 roku (Poszukiwacze zaginionej Arki).
Arka Przymierza w tradycji etiopskiej
Etiopia jest jednym z najstarszych chrześcijańskich państw na świecie. Chrystianizacja potężnego królestwa Aksum miała miejsce już w IV wieku za panowania cesarza Ezany. Kilkaset lat później, w drugiej połowie XIII wieku, nastąpiła restauracja „dynastii salomońskiej”, co doprowadziło do zawarcia tzw. świętego przymierza pomiędzy tronem a ołtarzem. Na potrzeby uzasadnienia nowej władzy oraz polityczno-kościelnego sojuszu w XIV wieku powstała księga „Chwała królów” (Kebra Nagast). Dzieło oparte na przekazie biblijnym opisywało legendę o związku Makedy i króla Salomona. Makeda władała położonym na terytorium dzisiejszego Jemenu królestwem Saby. To właśnie osadnicy z południowej Arabii sprowadzili cywilizację do Abisynii i zasymilowali się z rdzenną ludnością, którą początkowo próbowali politycznie zdominować. Państwo aksumskie jednak zdołało się uwolnić z okowów arabskiej supremacji i usamodzielnić w I wieku n.e.
Etiopska opowieść posiada wiele wariantów i opiera się na kilku źródłach, w tym przekładach Starego i Nowego Testamentu, aramejskich wersjach ksiąg biblijnych, piśmiennictwie syryjskim, rabinicznych hagadach oraz arabskich i koptyjskich legendach. Nie sposób dziś ustalić autorów przekazu, nie można też wskazać dokładnej daty powstania księgi (XIII czy XIV wiek), ani odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu epos opiera się na historycznej prawdzie?
Jak podaje „Chwała królów”, Makeda, zafascynowana postacią słynącego z mądrości Salomona, wyruszyła na czele olbrzymiej karawany w podróż do Izraela, aby złożyć królowi hołd i okazać mu swój szacunek. Gdy dotarła do królestwa rządzonego przez syna Dawida, jej uroda i osobowość również wywarły na władcy ogromne wrażenie. Salomon nie tylko przekazał królowej Saby wiarę w jedynego Boga, ale również podstępnie ją uwiódł:
Odpowiedział i rzekł: - Przysięgam ci, że nie zadam ci gwałtu, ale ty przysięgnij mi, że nie zadasz gwałtu niczemu, co znajduje się w domu moim. […] A królowa spała krótko. Gdy się obudziła, miała usta suche z pragnienia, ponieważ w swej mądrości dał [król potrawy - przypis autora] sprawiające pragnienie. […] I zamierzała się napić wody, którą widziała; rzuciła okiem i spojrzała na króla Salomona i zdawało się jej, że śpi twardym snem. On zaś nie spał […]. I schwycił ją Salomon za rękę, zanim wypiła wodę, i powiedział do niej: - Dlaczego złamałaś przysięgę, którą mi złożyłaś, że nie zadasz gwałtu niczemu, co znajduje się domu moim? […] I dał jej napić się wody, a gdy się napiła, spełnił swą wolę i spali razem.
Makeda zaszła w ciążę i urodziła syna, któremu nadała imię Menelik. Młodzieniec, gdy tylko osiągnął dojrzałość, wyruszył na północ, aby poznać ojca. W Izraelu został namaszczony na króla Etiopii. Przed odesłaniem go do matki, Salomon wyznaczył grupę mędrców, którzy mieli udać się razem z nim. Ich zadaniem było stworzenie podwalin dla Felaszy, czyli czarnoskórych etiopskich Żydów.
Zgodnie z jedną z wersji przekazu, do Abisynii wraz z Menelikiem miała trafić posiadająca cudowne właściwości Arka Przymierza:
Dla całego ludu Izraela objawiał się znak: ilekroć modlili się kapłani, zanosząc prośby do wszechmocnego i klękali, Arka Przymierza unosiła się nad ziemią i przez to otrzymywali pewność, że przyjęte zostały ich modlitwy. Kiedy jednak po klęknięciu Arka się nie unosiła, mieli pewność, że została wyrządzona przez nich lub przez naród nieprawość, podtrzymywali modlitwę do Pana, szukali tego, który przewinił i czynili z nim według prawa. Kiedy się Arka unosiła poznawali, że Bóg odwrócił swój gniew od nich. […] [Menelik - przypis autora] Stanął przed Salomonem, królem Izraela, i powiedział: <Zaniosę Arkę Przymierza do mego kraju. Nie proszę ciebie o złoto ani o srebro. W moim kraju zbiera się złoto z ziemi. Nie proszę ciebie o nic innego, tylko o Arkę Przymierza, aby strzegła mnie w drodze i pomocą była dla kraju i królestwa mego, dla wojsk moich>.
Z jednej strony monarcha sprzeciwiał się żądaniom syna, ale ostatecznie Menelik uzyskał cichą akceptację ze strony ojca. Salomon postawił mu tylko jeden warunek. Zapowiedział synowi, że jeżeli ten zdecyduje się wyprowadzić Arkę Przymierza z Jerozolimy, ma nie informować go o tym i odejść bez pożegnania. Tak też uczynił. Młodzieniec wykonał kopię relikwii i odjechał ze skarbem, nie obawiając się pościgu. Uczynił to „z woli Boga” i „otoczony pomocą Boską”. Kiedy powrócił do Etiopii, matka oddała mu swoją koronę. Odtąd „Królestwo Abisynii należało do tronu Dawida na zawsze. Arka Przymierza Boga była u nich”. Czy zatem w stolicy Izraela od tej pory znajdowała się kopia wykonana przez sprytnego Etiopczyka?
Gdzie szukać etiopskiej Arki Przymierza?
Pismo Święte nie informuje o tym, co dokładnie stało się z Arką Przymierza. Etiopska hipoteza nie jest jedyna, ale wyróżnia się na tle pozostałych. Wśród kapłanów oraz wyznawców autokefalicznego Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego istnieje przekonanie, że święte tablice od wieków przechowywane są w Aksum. W każdym kościele w kraju znajduje się, ukryta w Najświętszym Miejscu, kopia relikwii zwana Tabot.
W 1655 roku w Aksum zbudowano kościół Matki Bożej Syjonu. Postawiono go w miejscu jednej z pierwszych chrześcijańskich świątyń w Afryce. Obok kościoła znajduje się Kaplica Tablic, gdzie relikwia trzech wielkich religii jest pilnowana przez strażnika Arki. Mnichowi, pełniącemu tą zaszczytną funkcję, nie wolno wyjść poza granice ogrodzenia. Jedzenie jest mu dostarczane z zewnątrz. Zgodnie z tradycją starotestamentowych arcykapłanów, nikt oprócz niego nie ma prawa wejść do środka i spojrzeć na święte tablice. W momencie śmierci, zakonnik wskazuje swojego następcę, który tak jak on poświęci życie w służbie Arce Przymierza.
Aksum stanowi kolebkę etiopskiej państwowości i jako miejsce przechowywania największej biblijnej relikwii jest szczególnie ważnym miastem zarówno dla Kościoła, jak i dla władz w Addis Abebie. Ten kontekst, obok wielowiekowej rywalizacji o władzę pomiędzy północą a centrum kraju, jest również istotny dla zrozumienia rozpoczętej w 2020 roku wojny domowej pomiędzy siłami rządowymi a władzami regionu Tigraj.
Bibliografia:
- Bartnicki Andrzej, Mantel-Niećko Joanna, Historia Etiopii, Ossolineum 1987.
- Grierson Roderick, Stuart Munro-Hay, Arka Przymierza. Prawdziwa historia największej biblijnej relikwii, Amber, Warszawa 2000.
- Kebra Nagast czyli Chwała Królów Abisynii, PWN, Warszawa 1956.
- Majka Jędrzej, W poszukiwaniu Arki Przymierza. Etiopia, Wydawnictwo AA, Kraków 2017.
- Pankhurst Sylvia, Z kraju królowej Saby, PIW, Warszawa 1977.
Redakcja: Natalia Stawarz
