Arabowie przed islamem

Arabowie przed islamem opierali się między innymi wpływom rzymskim. Dowiedz się więcej o antycznym królestwie Nabatejczyków

Obszar Bliskiego Wschodu zamieszkany przez plemiona arabskie średniowieczni uczeni muzułmańscy nazywali Bilad al-Arab lub Dijar al-Arab. Najczęściej można się jednak spotkać z określeniem Dżazirat al-Arab, czyli „Wyspa Arabów”, choć faktem jest, że w większości przypadków sformułowanie to nie odnosiło się do całego Bliskiego Wschodu, ale jedynie do Półwyspu Arabskiego. „Wyspa Arabów” jest pojęciem metaforycznym, wskazującym na odizolowanie półwyspu: od południa, wschodu i zachodu przez morza, od północy zaś – przez piaski pustyni.

Słynny podróżnik i geograf z X w. Ibn Haukal w swoim dziele Surat al-ard ([Obraz Ziemi]) tak opisuje arabskie obszary (u niego: [Dijar al-Arab]): „Ziemie Arabów to Al-Hidżaz, obejmujący Mekkę, Medynę, Al-Jamamę i ziemie sąsiednie. Nadżd Hidżazyjski łączy Al-Hidżaz z Al-Bahrajnem, pustynią Iraku oraz pustynią Al-Dżaziry i Pustynią Syryjską. Jemen obejmuje Tihamę, Nadżd Jemeński, Oman i Mahrę, włączając w to Sanę, Aden i inne terytoria jemeńskie”. Termin „Ziemie Arabów” odnosi się więc według niego do krain znanych w starożytności jako Arabia Felix, Arabia Deserta i Arabia Petraea, a także do obecnego pogranicza iracko-syryjskiego.

Najstarsze ślady obecności człowieka na Półwyspie Arabskim datuje się na VII tysiąclecie p.n.e. Z tego okresu pochodzą naskalne rysunki przedstawiające m.in. słonie, nosorożce i antylopy. Około VI tysiąclecia p.n.e. rozpoczęły się zmiany klimatyczne, które doprowadziły do pustynnienia omawianego regionu. Owe przemiany odzwierciedlają pośrednio obrazy naskalne, z których znikają powoli słonie i zwierzęta leśne, a pojawia się bydło rogate.

Mapa świata stworzona przez Ibn Haukala (Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

W IV–III tysiącleciu p.n.e. wyobrażane są już stworzenia pustynne i półpustynne – strusie i wielbłądy. W II tysiącleciu p.n.e. mieszkańcy Półwyspu Arabskiego oswoili wielbłąda jednogarbnego (dromadera) – prawdopodobnie dokonało się to na terenie dzisiejszego Omanu. Rysunki naskalne odzwierciedlają także zmiany trybu życia mieszkańców i utrwalenie się koczownictwa. Procesy społeczne doprowadziły do sytuacji, w której klimat przestał odgrywać decydującą rolę w życiu ludności, zyskała zaś na znaczeniu aktywność człowieka. Wśród tych działań ważne było wprowadzenie pod koniec I tysiąclecia p.n.e. siodła nowej konstrukcji, umożliwiającego wykorzystanie wielbłądów w szerszym zakresie niż dotąd. Koczownicy-pasterze przekształcali się szybko w wojowników.

Warto podkreślić, że Półwysep Arabski jest kolebką ludów semickich. Z tego obszaru rozpraszały się one po terenach Bliskiego Wschodu w powtarzających się mniej więcej co tysiąc lat falach (mezopotamsko-egipskiej ok. 3500 r. p.n.e., syryjsko-amoryckiej ok. 2500 r. p.n.e. i aramejskej ok. 1550–1200 r. p.n.e.), tworząc odrębne centra cywilizacyjne starożytnego Bliskiego Wschodu. Należy stwierdzić, że wraz z ostatnią falą migracji zakończyła się prehistoria Półwyspu Arabskiego, a plemiona, które na nim pozostały, mimo wszelkich różnic między nimi (np. podziału na ludy północne i południowe), można już nazywać Arabami.

Arabia Południowa

W połowie II tysiąclecia p.n.e. ukształtowało się w Arabii Felix kilka silnych, pierwszych w dziejach Arabów organizmów państwowych: Mina, Saba, Hadramaut, Kataban i Himjar. Państwo sabejskie, początkowo ze stolicą w Sirwahu (40 km na zachód od Maribu), później zaś w Maribie, istniało od 950 r. p.n.e. do 115 r. n.e. (niektórzy historycy datują jednak jego początek na XIII w. p.n.e.). Na czele Saby stał do V w. p.n.e. król-kapłan zwany mukarribem. Epoka ta określana jest więc okresem mukarribów. Następnie władzę w państwie przejęli władcy nieduchowni – powstała monarchia o charakterze świeckim. Sabejczycy odgrywali ważną rolę w handlu między Azją Południowo-Wschodnią, Etiopią a Europą. W czasach królów Saby porty Arabii stały się punktami tranzytowymi na tzw. szlaku wonności, prowadzącym z Indii nad Morze Śródziemne.

W drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. istniały również państwa: Kataban, ze stolicą w Timnie (na wschód od Maribu), oraz Hadramaut, którego głównym ośrodkiem była Szabwa. Do naszych dni zachowało się niewiele przekazów historycznych na ich temat. Wiemy tylko, że czasowo organizmy te znajdowały się pod panowaniem sąsiednich królestw: Saby i Miny (arab. [Ma’in]). Najwięcej informacji można zaczerpnąć z miejscowych inskrypcji i z wykopalisk archeologicznych. Kataban, leżący na wschód od dzisiejszego Adenu, nazywany jest niekiedy średnim państwem południowoarabskim. Początki państwowości katabańskiej sięgają prawdopodobnie VII w. p.n.e., choć najczęściej datuje się je na 450 lub 400 r. p.n.e. Okres rozkwitu Katabanu przypada na 350–250 r. p.n.e. Jego wpływy obejmowały wtedy część wybrzeża – od Cieśniny Adeńskiej po tereny znajdujące się na wschód od dzisiejszego Adenu. Inskrypcje z tego czasu wskazują, że Kataban podporządkował sobie Minę i Sabę. Katabańczycy zajmowali się głównie handlem, wykorzystując korzystne położenie geograficzne nad Bab al-Mandab. W II w. p.n.e. potędze omawianego państwa zagrozili Himjaryci. W 25 r. p.n.e. ośrodek znalazł się pod kontrolą państwa Hadramautu i rok ten uznawany jest za koniec państwa katabańskiego.

Arabia Felix (kolor żółty) na francuskiej mapie z 1654 r. (domena publiczna)

Królestwo Hadramautu istniało od połowy V w. p.n.e. do ok. IV w. n.e. Miał w nim swój początek „szlak wonności” biegnący do Maribu lub Karnawu (główne miasto w państwie Miny, obecnie Sada, Jemen). Było ono współczesne państwom Minejczyków, Katabańczyków i Sabejczyków, ale prawdopodobnie nigdy nie zostało im podporządkowane. Dane historyczne na temat Hadramautu są bardzo niepewne. Królestwo powstało najprawdopodobniej ok. V w. p.n.e. Rządzone było początkowo przez królów-kapłanów, natomiast od ok. 400 r. p.n.e. przez świeckich władców (z tytułem [malik]). Głównym portem Hadramautu była Kana (ob. Al-Mukalla, Jemen). Za podstawę gospodarki tego ośrodka uznać można – podobnie jak w przypadku pozostałych państw południowoarabskich – handel. Hadramaut był najbardziej zróżnicowanym i najbogatszym centrum kulturowym południowej Arabii, ale jego rozwój został przerwany przez władców sąsiednich państw, którym – po kilku nieudanych atakach – udało się w końcu pokonać to królestwo około połowy IV w. n.e..

Ostatnim ośrodkiem przedmuzułmańskiej Arabii Felix był Himjar, istniejący od 115 r. p.n.e. do ok. 525 r. n.e. Państwo Himjarytów obejmowało zarówno terytorium dzisiejszego Jemenu, jak i część Omanu i Arabii Saudyjskiej. Stolicą królestwa był początkowo Marib (dziś pod tą samą nazwą w Jemenie), a później, jako drugi ośrodek stołeczny – Zafar (także w Jemenie). Gospodarczą podstawą funkcjonowania królestwa Himjarytów była – podobnie jak w przypadku pozostałych państw regionu – tranzytowa rola w handlu. Około IV w. n.e. w Himjarze rozpowszechniło się chrześcijaństwo, którego centrum stało się miasto Nadżran (dziś w Arabii Saudyjskiej). W V w. założono w nim biskupstwo monofizyckie. W okresie późniejszym w omawianym ośrodku pojawił się judaizm. Doprowadziło to do konfliktu między przeważnie chrześcijańską ludnością a władcami, którzy przyjęli nową religię. Najsłynniejszym żydowskim królem Himjaru był panujący w pierwszej połowie VI w. Dhu Nuwas, który rozpoczął prześladowania wyznawców chrześcijaństwa. Sprowokowały one interwencję zbrojną Etiopii i podporządkowanie państwa Himjarytów negusowi tego państwa. W 575 r. ziemie te zostały zajęte przez Persów i pozostały pod ich wpływami aż do nadejścia islamu. W historiografii arabskiej omawiane królestwo znane jest jako państwo tubbów – od określenia jego władców ([tubba]).

System religijny Arabii Południowej nie był jednolity, ponieważ w każdym z państw tego obszaru najwyższe miejsce w panteonie zajmowały inne bóstwa, uważane za przodków i opiekunów mieszkańców danego kraju. W różnych panteonach pojawiały się jednak często postacie tych samych bogów. Można także mówić o analogicznej strukturze kultu, skierowanego głównie ku ciałom niebieskim i reprezentującym je bytom. Na czele panteonu stał zazwyczaj męski bóg lunarny, duże znaczenie miały również bóstwa Słońca i planety Wenus, w królestwie sabejskim tworzące nawet rodzaj „triady”. Nadzór nad kultem sprawował najczęściej mukarrib. Charakterystycznym elementem obrzędowości religijnej na tym obszarze były procesje wokół świętych kamieni.

Znanych jest przynajmniej kilkanaście bóstw Arabii Felix. Najważniejszy z nich był Astar, czczony we wszystkich państwach regionu, bóg wojny, płodności i deszczu. Opiekował się domami i grobami. Amm (arab. dosł. „stryj” lub „mały”) to bóstwo księżycowe, uważane za przodka Katabańczyków, będące jednocześnie opiekunem rolnictwa. Ilmukah lub Almakah był bogiem księżyca, deszczu, urodzaju i wojny. Czczono go głównie w Sabie (jako naczelne bóstwo państwowe), ale po zdominowaniu przez Sabejczyków innych ośrodków jego kult upowszechnił się w całej Arabii Południowej. Wadd (arab. „miłość”) czczony był we wszystkich państwach regionu. Minejczycy uznawali go za boga-przodka i opiekuna swego kraju. Znany był także w Arabii Środkowej i Północnej.

Południowi Arabowie mieli swój własny język, zwany obecnie staroarabskim językiem epigraficznym, do którego zapisu stosowali alfabet odmienny od standardowego arabskiego. Obecnie nie jest on już używany na tym obszarze, został natomiast przejęty przez języki etiopskie.

Tekst jest fragmentem książki „Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji VI-VIII wiek” pod red. Teresy Wolińskiej i Pawła Filipczaka:

W Jemenie kontakty ze światem zewnętrznym kwitły na płaszczyźnie handlowej, w niewielkim zaś stopniu – w sferze politycznej. Ważnym wydarzeniem w historii tego ośrodka była podjęta przez Rzymian w I w. n.e. próba zajęcia interesującego nas tu terytorium, podyktowana chęcią czerpania korzyści płynących z tutejszego handlu. Jednak wyprawa, dowodzona przez Eliusza Gallusa, zakończyła się klęską. Próba podboju Jemenu nigdy już nie została przez Rzymian powtórzona.

Nabatejczycy

Na północnym skraju Al-Hidżazu, na wschód i południowy zachód od Morza Martwego, przez kilka wieków istniało królestwo założone przez Nabatejczyków (arab. [Al-Anbat]) ze stolicą w Petrze.

Najwcześniejsza historia Nabatei tonie w mroku dziejów. Wiadomo, że ok. VI w. p.n.e. Nabatejczycy przybyli na tereny na południe od Moabu, najprawdopodobniej z północno-zachodniej części Półwyspu Arabskiego, po czym odegrali istotną rolę w życiu politycznym i gospodarczym Palestyny oraz sąsiadujących z nią terenów. Zaczęli prowadzić zręczną politykę zagraniczną, lawirując między ówczesnymi bliskowschodnimi potęgami: monarchiami Seleucydów i Ptolemeuszy (schyłek IV–I w p.n.e.). Znacznie rozszerzyli granice swego państwa, które ostatecznie sięgało aż po Damaszek, a jego wpływy rozciągały się na Al-Hidżaz i Egipt. Kupcy nabatejscy podróżowali po całym basenie Morza Śródziemnego, docierając nawet do Italii.

Stolicą Nabatei była Petra (z greckiego „skała”), ośrodek znany od IV w. p.n.e. Rzeczywiście był on położony wśród skał i otoczony ze wszystkich stron stromymi urwiskami. Dostęp do niego umożliwiał tylko jeden wąski i kręty wąwóz. Położenie geograficzne sprawiało zatem, że Petra była miastem bardzo trudnym do zdobycia. Zarazem warunki naturalne, w tym obecność całorocznych strumieni, zapewniały mu dostateczną ilość wody do normalnego funkcjonowania, co nie było przecież regułą w tym pustynnym regionie.

Petra (fot. David Bjorgen; Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Pod koniec IV w. p.n.e. stanowiła już ważny węzeł komunikacyjny na karawanowym szlaku z Arabii Południowej nad Morze Śródziemne. Pośrednictwo w handlu przyprawami i wonnościami było podstawą funkcjonowania Petry i całej Nabatei. Szczyt rozwoju miasta przypada na okres między III w. p.n.e. a I w. n.e., szczególnie zaś na panowanie króla Aretasa III Filohellena (84–60 p.n.e.). O splendorze tej epoki po dziś dzień świadczą monumentalne pozostałości stolicy. W późniejszym okresie w wyniku przesunięcia głównych szlaków karawanowych bardziej na północ Petra zaczęła jednak tracić na znaczeniu na rzecz sąsiedniej Palmyry. W 105 r. n.e. nastąpił upadek państwa nabatejskiego, a w rok później Arabia Skalista ([Arabia Petrea]) została włączona do Cesarstwa Rzymskiego jako Provincia Arabia. Do unicestwienia tego wspaniałego miasta przyczyniły się trzęsienia ziemi, m.in. w 110, 303 i 555 r. W późniejszych wiekach ośrodek ten stał się na krótko twierdzą krzyżowców, ale szybko popadł w zapomnienie. Odkrycie Petry nastąpiło dopiero w XIX w., a poważniejsze prace wykopaliskowe prowadzone są na jej terenie od 1965 r.

Choć Nabatejczycy mieli własny język, dość szybko przejęli ówczesny lingua franca, czyli aramejski. Językiem mówionym był jednak arabski (nabatejski). Do jego zapisu stosowano wersję alfabetu aramejskiego zwanego pismem nabatejskim. Zaczęło ono ulegać stopniowym przekształceniom, osiągając ostatecznie formę współczesnego pisma arabskiego.

Nabatejczycy wiedli początkowo wyłącznie koczowniczy tryb życia, zajmując się głównie pasterstwem. Z czasem część z nich osiadła w miastach, nierzadko przekształcanych w twierdze, mające stanowić ochronę dla szlaków karawanowych, i zajęła się handlem. Czynnikiem przyciągającym ludność do osiedli typu miejskiego było funkcjonowanie w nich urządzeń do gromadzenia wody oraz rozbudowanych systemów irygacyjnych, umożliwiających uprawę ziemi. Przetrwały one do inwazji muzułmańskiej w VII w. Na czele państwa nabatejskiego stał król, niekiedy uznawany nawet za boga. Żony władców były nazywane ich siostrami, urzędników królewskich tytułowano zaś braćmi.

Interesującym zjawiskiem była religia Nabatejczyków, stanowiąca efekt wymieszania się wierzeń lokalnych z wyobrażeniami aramejskimi i grecko-rzymskimi. Najważniejszym bóstwem panteonu nabatejskiego był Duszara. Jego główne sanktuarium znajdowało się w Petrze. Nabatejczycy uważali go za bóstwo państwowe i czcili pod postacią nieobrobionego, czworokątnego, czarnego kamienia wysokości czterech i szerokości dwóch stóp. Składano mu ofiary ze zwierząt. Żeńską boginią, której kult był rozpowszechniony w Nabatei, była Al-Lat, znana na całym obszarze zamieszkanym przez Arabów. Uważano ją za „matkę bogów”. W epoce rzymskiej została utożsamiona z Ateną-Minerwą. Czynności kultowe sprawowano początkowo na naturalnych wzniesieniach, w okresie późniejszym zaczęto także budować świątynie. Najsłynniejsze z nich to tzw. Zamek Faraona w Petrze oraz świątynia w Chirbat at-Tannur (ok. 70 km na północ od Petry).

Palmyra (Tadmur)

Jednym z najsłynniejszych miast arabskich przedmuzułmańskiej Syrii była bez wątpienia Palmyra (arab. Tadmur), oaza leżąca na Pustyni Syryjskiej, na północny wschód od Damaszku. Najwcześniejsza wzmianka o niej pochodzi z XI w. p.n.e. Tadmur to określenie semickie, Palmyra jest zaś nazwą późniejszą, o korzeniach helleńskich. Początki ośrodka nie są znane. W I w. n.e. Tadmur stał się stolicą państwa-miasta i od tego momentu można mówić o jego właściwej historii. Jako faktycznie niezależne państwo istniał do schyłku III w. n.e.

Najpóźniej od początku naszej ery dostrzec można rzymskie zainteresowanie oazą. Zachowując autonomię, Palmyra w I w. n.e. uznała zwierzchnictwo rzymskie. Odgrywała rolę gospodarczą oraz militarną w walkach Rzymu z Persją. Okres największego rozwoju przeżywała za panowania Odenata II (zm. ok. 268), który był sojusznikiem Rzymu. Po jego śmierci władzę przejęła wdowa Zenobia (arab. Zajnab) i jej syn Waballat (arab. Wahb al-Lat). Choć panowanie Zenobii obfituje we wspaniałe sukcesy – przede wszystkim udało jej się zdobyć Egipt – jednak ostatecznie została pokonana przez cesarza Aureliana w 272 r. w bitwie pod Emesą. Po zwycięstwie imperator przewiózł Zenobię do Rzymu, w którym miała żyć do końca swoich dni. Jej dalsze losy są w zasadzie nieznane. Palmyra, zdobyta ostatecznie w 273 r. i zniszczona przez Rzymian, mimo że wkrótce została odbudowana, szybko chyliła się ku upadkowi, płacąc słoną cenę za próbę uniezależnienia się od imperium.

Moneta Kawada II (Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Kultura Tadmuru rozkwitała od I w. n.e. Wynikało to m.in. z jego położenia geograficznego. Ponieważ znajdował się na skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych i miał kontakty z wieloma ośrodkami także spoza Bliskiego Wschodu, sprowadzano do niego wyroby z różnych stron świata. Kultura palmyreńska była mieszanką elementów syryjskich, hellenistycznych i perskich. Jednak pod względem architektonicznym i urbanistycznym Palmyra bardzo przypominała miasta rzymskie i posiadała wiele typowych dla nich budowli.

Czczono tu bóstwa znane także w innych regionach Syro-Palestyny. Kult miejscowy, podobnie jak cała palmyreńska kultura, miał charakter synkretyczny. Najważniejszym bóstwem był Szamasz, bóg Słońca. Miał on swoją odrębną świątynię, a jego posąg został w 273 r. n.e. wywieziony do Rzymu, w którym cesarz Aurelian chciał zaszczepić kult Słońca. Czczono także mezopotamskiego Baala (Bela) i fenickiego Baalszamina. Kolejne bóstwo to Alalat (Al-Lat), odpowiadająca wyobrażeniami i funkcjami greckiej Atenie.

Lachmidzi

Pod koniec V w. na obszarze między Półwyspem Arabskim a Mezopotamią zakończył się proces formowania arabskiego państwa Lachmidów (arab. [Banu Lachm]) ze stolicą w Hirze, w okolicach późniejszej Al-Kufy i dzisiejszego Nadżafu w Iraku. Nie istnieją jednak żadne przekazy historyczne, które mogłyby rzucić światło na powstanie samej Hiry. Najstarszy dokument, w którym wymieniona jest jej nazwa, pochodzi ze 132 r. n.e. Początki królestwa Lachmidów datuje się na III w. n.e. i wiąże z przybyciem na te tereny konfederacji plemion tanukidzkich z Półwyspu Arabskiego. W tym samym stuleciu Tanukidzi wyruszyli w kierunku północno-wschodnim i osiedlili się w okolicach dzisiejszego Bahrajnu. Z czasem między tymi plemionami zaczęły powstawać konflikty, które doprowadziły do migracji niektórych z nich w kierunku Międzyrzecza.

Tekst jest fragmentem książki „Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji VI-VIII wiek” pod red. Teresy Wolińskiej i Pawła Filipczaka:

Według tradycji dynastię lachmidzką zapoczątkował Malik ibn Fahm al-Azdi. To buforowe państewko było wasalem sasanidzkiej Persji. Część plemienia Lachmidów wyznawała nestorianizm, przejęty od miejscowej ludności. Biskupstwo znajdowało się w Hirze. Choć znaczna liczba mieszkańców państwa lachmidzkiego była chrześcijanami, jednak rządzący nimi Nasrydzi długo pozostawali wierni kultom pogańskim. Na przyjęcie chrześcijaństwa zdecydował się dopiero ostatni władca z tego rodu An-Numan III Abu Kabus (ok. 580–602). Według niektórych przekazów to właśnie z Hiry chrześcijaństwo dotarło do Nadżranu na południu Półwyspu Arabskiego. Omawiane królestwo było jednak zdecydowanie wieloreligijne, można w nim było spotkać – oprócz dużej grupy chrześcijan – także politeistów, zaratusztrian i wyznawców judaizmu. Za najsłynniejszego władcę lachmidzkiego można uznać Imru al-Kajsa (zm. 328), który pozostawił po sobie słynne epitafium zwane inskrypcją z Namary.

Szczególny wzrost potęgi państwa Lachmidów nastąpił za panowania Al-Munzira III (ok. 503 lub 505–554). W piśmiennictwie bizantyńskim władca ten znany jest jako Alamundar. Jak twierdzą historycy arabscy, po kilkunastu latach sprawowania rządów został on pozbawiony tronu przez króla sasanidzkiego Kawada II (498–531), ponieważ odmówił przyjęcia perskiej religii, mazdaizmu. Kiedy władzę w Persji objął Chosroes I Anuszirwan (531–579), Al-Munzir odzyskał tron. Był jednym z najbardziej wojowniczych władców Hiry. Najazdy Lachmidów dowodzonych przez Al-Munzira na terytoria bizantyńskie zakończyły się wraz z klęską poniesioną przez Arabów w bitwie zwanej Dniem Halimy (chodzi tu najpewniej o starcie pod Kinnasrin) w 554 r. Ostatnim przedstawicielem dynastii lachmidzkiej był wspomniany już An-Numan ibn al-Munzir, stracony przez Persów w Ktezyfonie w roku 602. Lachmidzi utracili wówczas autonomię i aż do najazdu arabsko-muzułmańskiego w 633 r. władzę w królestwie sprawował delegowany przez Persów namiestnik.

Szlaki handlowe Nabatejczyków (fot. Like tears in rain; Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Warto także dodać, że według przekazów średniowiecznych Al-Hira była ważnym centrum edukacji i nauki, także chrześcijańskiej. Znajdujący się tu dwór królewski stanowił istotny ośrodek arabskiej kultury przedmuzułmańskiej, przede wszystkim poezji.

Ghassanidzi

Ghassanidzi (arab. [Al-Ghasasina]) pochodzili z południowej Arabii. Na teren Syrii przybyli w III w. n.e. Trzy stulecia później byli już chrześcijanami w wersji monofizyckiej i założyli pod opieką Bizancjum państewko ze stolicą w Al-Dżabii. Bizantyńczycy wykorzystywali Ghassanidów do walki z Sasanidami, którzy, jak wspomniałem, byli wspierani przez Lachmidów. Największy rozkwit państwa ghassanidzkiego nastąpił w połowie VI w., za panowania Aretasa II (zm. 569). Pod koniec życia otrzymał on od cesarza Justyniana I tytuł fylarchy i patrycjusza. W okresie tym Ghassanidzi poszerzyli znacznie obszar swojego państwa i rozpoczęli walkę z Lachmidami, wasalami Persji. Okazali się bardzo skuteczni jako sojusznicy Bizancjum, dwukrotnie zdobywając stolicę państwa Lachmidów Al-Hirę. Po raz pierwszy dokonał tego już Aretas, a później jego syn i następca Munzir (569– 581). Oskarżony o zdradę Bizancjum, został następnie zesłany na Sycylię, podobnie jak jego syn An-Numan. Po śmierci tego ostatniego królestwo się rozpadło. Późniejsze próby restytuowania dynastii, podejmowane przez cesarza Herakliusza, spełzły na niczym. Ostateczny cios zadali państwu muzułmanie, pokonując Ghassanidów w bitwie nad Jarmukiem w 636 r. Choć plemię to znalazło się pod panowaniem arabskim, nie przyjęło nowej religii. Niektóre rody chrześcijańskie na Bliskim Wschodzie do dziś powołują się na powiązania z Ghassanidami.

Dwór w Dżabii był ważnym centrum kultury i literatury staroarabskiej, rywalizującym z Al-Hirą. Cywilizacja ghassanidzka ulegała wpływom zarówno bizantyńskim, jak i perskim. Wczesnośredniowieczni i nieco późniejsi dziejopisarze arabscy zachwycali się tą kulturą; dziś nie możemy ocenić słuszności ich opinii, gdyż prawie nic nie pozostało po splendorze czasów ghassanidzkich. Niektórzy badacze są jednak zdania, że cywilizacja arabska w epoce wczesnych Umajjadów czerpała z ghassanidzkiej, a zatem wiele zabytków z tego okresu w rzeczywistości mogło być wytworem Ghassanidów. Wiadomo, że przyczynili się oni w znacznym stopniu do urbanizacji zajmowanych przez siebie terytoriów. Jako chrześcijanie szczególnie chętnie wspierali inwestycje o charakterze sakralnym.

Arabia środkowa (Al-Hidżaz)

Dla dziejów Arabii środkowej duże znaczenie ma okres nazywany przez historiografów dżahilijją. Ten arabski termin, oznaczający niewiedzę i ignorancję, bywa rozmaicie tłumaczony: niekiedy określa się nim wprost głupotę, przy innej okazji zaś odnosi się go do czasów, w których Arabowie nie znali idei Jedynego Boga (choć w rzeczywistości na interesującym nas terenie istniały już od I w. n.e. ośrodki judaistyczne, a nieco później także chrześcijańskie). Dżahilijja obejmuje okres od ok. 500 r. n.e. do wyemigrowania Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r. W epoce tej nie funkcjonowały w Arabii środkowej żadne bardziej rozwinięte formy państwowości. Tworem przypominającym państwo było istniejące w pierwszej połowie VI w. „królestwo” plemienia Kinda (którego szajch nosił tytuł malik, czyli „król”), stanowiące w rzeczywistości konfederację plemion. Użycie tytułu malik jest dość zaskakujące, gdyż mianem tym Arabowie określali zazwyczaj tylko obcych władców. Jak pisze Philip Hitti: „Wzrost znaczenia szczepu Kinda jest interesujący jako pierwsza próba mająca na celu zjednoczenie pewnych szczepów wokół centralnej władzy jednego wodza w Arabii wewnętrznej. Eksperyment ten stał się wzorem dla Al-Hidżazu i Muḥammada”.

Mahomet powraca do Mekki – miniatura z Siyer-i Nebi (domena publiczna)

W centralnej Arabii panował ustrój oparty na więzach krwi i poczuciu solidarności plemiennej zwanej asabijja . Główną rolę w społeczności staroarabskiej odgrywali przywódcy plemion ([szajchowie]) oraz współdziałający z nimi poeci plemienni ([sza’irowie]) i słudzy kultu ([kahinowie] i [sadinowie]). Rytm dziejów przedmuzułmańskiej Arabii wyznaczały nieustanne wojny i bitwy prowadzone między plemionami i klanami. Pamięć o nich przetrwała w zapisanych znacznie później przekazach zwanych ajjam Al-Arab („dni Arabów”). Najsłynniejsze z tych wydarzeń to wojna Al-Basus oraz wojna o Dahisę i Ghabrę. Wspomniane opowieści przekazują pewną prawdę historyczną przemieszaną z legendą, a zatem tylko w ograniczonym zakresie stanowić mogą podstawę rekonstrukcji autentycznego przebiegu wypadków. Są jednak z pewnością odzwierciedleniem sposobu funkcjonowania społeczności plemiennych Al-Hidżazu i sąsiednich ziem. Jedną z osi konfliktów międzyplemiennych była rywalizacja między beduinami ([badu]) a ludnością osiadłą ([hadari]). W Arabii centralnej istniało już w tym okresie kilka sporych ośrodków miejskich – obok Mekki był nim oczywiście Jasrib, a także Chajbar, Tajma czy Ta’izz. Polityczny charakter miast-państw na półwyspie (bo chyba to pojęcie najtrafniej oddaje ich istotę), jak i funkcjonowanie całego Bilad al-Arab były naznaczone trybalizmem – w poszczególnych ośrodkach prym wiodły rozmaite plemiona. W Mekce byli to Kurajszyci, w Medynie zaś władza została rozproszona między rody żydowskie oraz dwa arabskie szczepy: Aus i Chazradż. Powodowało to od czasu do czasu rozmaite konflikty. Już w tym okresie Mekka stała się głównym na półwyspie ośrodkiem politeistycznej religii staroarabskiej; była w niej również świątynia Al-Kaba, która została później uznana za duchowe centrum islamu. Mekka stanowiła ważny ośrodek handlowy (czasem nazywana jest przez orientalistów „republiką kupców”) i religijny dla wszystkich plemion zamieszkujących „Wyspę Arabów”.

Przedmuzułmańscy mieszkańcy środkowej Arabii byli głównie wyznaw- cami kultów politeistycznych. Za najważniejsze bóstwa można uznać czczonego w Mekce Hubala oraz trzy boginie: Al-Lat, Manat i Al-Uzzę. Centrum religijnym i pielgrzymkowym półwyspu była Mekka, w której zgromadzone zostały posążki bóstw, uznawanych przez beduinów ze wszystkich części Dżazirat al-Arab .

W I i II w. n.e. przybyli na Półwysep Arabski pierwsi wyznawcy religii mojżeszowej. Dotarli tu w dwóch falach migracyjnych: po zburzeniu świątyni Salomona w 70 r. n.e. i po powstaniu Bar Kochby w 132 r. n.e. Najważniejszym centrum judaizmu w Arabii był Jasrib; duże skupiska znajdowały się również w Tajmie i Chajbarze. Żydzi stanowili społeczności typowo miejskie, nie spotykało się ich wśród ludności koczowniczej. Sposobem życia nie różnili się od Arabów, a na co dzień posługiwali się językiem arabskim.

Tekst jest fragmentem książki „Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji VI-VIII wiek” pod red. Teresy Wolińskiej i Pawła Filipczaka:

Nieco później przybyli na półwysep, uciekając przed prześladowaniami, chrześcijanie (arab. [an-nasara]). Byli to głównie monofizyci, którzy opuścili cesarstwo po potępieniu Eutychesa na soborze efeskim w 431 r. Chrześcijaństwo wyznawane było przede wszystkim przez ludność koczowniczą, a rozpowszechniali je m.in. wędrowni mnisi, wygłaszający swoje kazania na regularnie odbywających się targach, które były nie tylko elementem życia gospodarczego, lecz także kulturalnego i religijnego. Wspomniane migracje, zarówno żydów, jak i chrześcijan, związane były ze wzmiankowaną izolacją pustynno-stepowego wnętrza Półwyspu Arabskiego. Stanowiła ona dla uciekinierów gwarancję względnego bezpieczeństwa. Co więcej, spotykali się oni tutaj z pełną tolerancją wobec wyznawanych przez siebie religii. Istniała także grupa monoteistów zwanych hanifami, którzy nie identyfikowali się ani z judaizmem, ani z chrześcijaństwem. Ich doktryna znana jest tylko w ogólnych zarysach.

Ludność centralnej Arabii z okresu przedmuzułmańskiego nie pozostawiła po sobie bogatych zabytków kultury materialnej, ale jej osiągnięcia w sferze duchowej stały się w niektórych aspektach wzorem dla późniejszej cywilizacji arabsko-muzułmańskiej. Przykładem może być chociażby poezja staroarabska. To właśnie za jej pośrednictwem ukształtował się klasyczny język arabski ([arabijja]), język Koranu i całego dawnego piśmiennictwa muzułmańskiego.

Koran w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku (domena publiczna)

Sposób funkcjonowania plemiennej społeczności centralnej Arabii, jej zwyczaje prawne i wierzenia wywarły bez wątpienia znaczący wpływ na ukształtowanie się islamu jako religii i systemu społeczno-prawnego. Wpływ ten był bez porównania większy niż oddziaływanie kultur Arabii południowej i północnej, które zawsze pozostawały na marginesie dziejów świata arabskiego.

Spośród wydarzeń politycznych w Al-Hidżazie w VI w. wspomnieć należy przede wszystkim tzw. rok słonia – 570 lub 571 r. n.e. Rządzący Jemenem Abraha, uznający zwierzchność Aksum (Etiopii), wysłał wówczas przeciwko Medynie ekspedycję karną, w której brały udział słonie. Wyprawa zakończyła się zwycięstwem medyńczyków, o którym wspomina później Koran, święta księga islamu. Najeźdźców miały obrzucić kamieniami tajemnicze ptaki zwane ababil. W „roku słonia” narodził się też Mahomet (Muhammad ibn Abd Allah), przyszły prorok religii muzułmańskiej. Symbolicznym końcem czasów pogańskich jest emigracja Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r. W tym okresie Arabowie otwarcie i zdecydowanie włączyli się w tok dziejów powszechnych, by współtworzyć wspaniałą cywilizację, która wywarła ogromny wpływ na kształt współczesnego świata.

Mahomet i narodziny islamu

Muhammad Ibn Abd Allah, w Europie znany jako Mahomet, urodził się w Mekce ok. 570 r. w tzw. roku słonia. Około 610 r. doznał pierwszego objawienia Koranu. Początkowo nie traktował swych wizji jako źródła nowej religii, lecz jako zaczyn reformy chrześcijaństwa i judaizmu. Dopiero z czasem, kiedy się okazało, że wyznawcy obu tych systemów nie akceptują proponowanych przez niego zmian (w początkowym okresie dochodziło przede wszystkim do konfliktów z żydami), zaczęła się w Proroku kształtować koncepcja nowej religii – islamu. Znalazł on niewielu wyznawców wśród mieszkańców Mekki. Jego głównymi przeciwnikami byli przedstawiciele arystokracji mekkańskiej, z której zresztą sam się wywodził. Nowa, monoteistyczna wiara zagrażała bezpośrednio interesom Kurajszytów, najważniejszego plemienia w mieście, czerpiącego ogromne zyski z obsługi ruchu pielgrzymkowego do Al-Kaby. Innym groźnym elementem mogły być egalitarystyczne idee zawarte w muzułmańskim objawieniu. Zwolennicy Mahometa byli prześladowani i izolowani od życia społecznego i gospodarczego, a główny trzon młodej wspólnoty stanowili najubożsi. Trudne położenie skłoniło muzułmanów do emigracji do Abisynii (616 r., tzw. mała hidżra).

Około 620 r., po bezskutecznym poszukiwaniu sprzymierzeńców w rozmaitych miastach Al-Hidżazu, Mahometowi udało się wreszcie zawrzeć porozumienie z mieszkańcami Jasribu, późniejszej Medyny, w której istniała duża kolonia żydowska (plemiona Kajnuka, An-Nadir i Kurajza). Do wspomnianego ośrodka Mahomet udał się w 622 r. wraz z grupą swoich zwolenników – była to tzw. hidżra, czyli „emigracja, wywędrowanie” (termin ten nigdy nie oznaczał ucieczki). Rok ten stał się później początkiem ery muzułmańskiej. Na ten rok datuje się także pierwszy polityczny dokument islamu, tzw. Konstytucję medyńską , regulującą zasady współżycia przedstawicieli rozmaitych wspólnot religijnych zamieszkujących jedno miasto-państwo.

W Mekce Mahomet był przede wszystkim natchnionym prorokiem: pierwsze objawienia, jakich doznawał, dotyczyły głównie spraw eschatologicznych i moralnych. W Medynie sytuacja uległa zasadniczej zmianie. Miasto stało się stolicą, w której zorganizował pod swoim przywództwem gminę, a później państwo oparte na doktrynie islamu. Władzę sprawował w nim Bóg, a Mahomet był jedynie przekazicielem Jego woli.

Al-Kaba w Mekce (CC BY 2.0)

Okres medyński to czas walki z Mekką. Prorokowi zależało na pokonaniu rodzinnego miasta i powrocie do niego, tym bardziej że zostało ono ustanowione duchowym centrum jego religii. Pierwsza zwycięska bitwa muzułmanów z mekkańczykami została stoczona pod Badrem w 624 r. Do kolejnego, tym razem przegranego starcia doszło rok później pod Uhudem. Jednocześnie narastał konflikt między Mahometem a Żydami z Jasribu, w efekcie którego wygnano z Medyny żydowskie plemię Banu an-Nadir. W 627 r. muzułmanie wytępili szczep Banu Kurajza, podejrzany o zdradę podczas oblężenia Medyny przez mekkańczyków. Wydarzenie to nazwano Bitwą Rowu. W 628 r. Mahomet odbył pierwszą pielgrzymkę do Mekki, a po drodze podpisał z jej mieszkańcami w miejscowości Hudajbijja traktat, na mocy którego muzułmanie uzyskali swobodę pielgrzymowania do Al-Kaby. W 630 r. Prorok powtórnie wyruszył do Mekki i zniszczył znajdujące się w niej posągi przedmuzułmańskich bóstw. Było to jego ostateczne zwycięstwo nad Kurajszytami. W efekcie tych działań pod koniec życia Mahometa (zm. 632) cały Półwysep Arabski był już zjednoczony pod sztandarem nowej religii.

Zjednoczenie to nie oznaczało jednak faktycznej islamizacji półwyspu i jego mieszkańców. Do sytuacji w tamtym okresie odnieść można znaną w Europie zasadę cuius regio eius religio. Mahometowi składali przysięgę wierności (arab. [baja]) przywódcy plemion, a wraz z nimi wszyscy członkowie ich szczepów, przyjmując nową religię. W ten sposób powstał quasi-państwowy twór, po śmierci Proroka nazwany kalifatem (arab. [chilafa]), którego stolicą do 661 r. była Medyna. Jednak proces właściwej islamizacji dopiero się zaczynał i miał potrwać jeszcze kilka wieków. W podobny sposób przebiegało jednoczenie plemion, które przyjęły islam i uznały zwierzchnictwo Mahometa. Jedność opierała się na charyzmie Proroka. Przekonali się o tym pierwsi jego następcy, którzy przede wszystkim musieli zmagać się z rozmaitymi plemiennymi ruchami odśrodkowymi, a siła „państwa” zależała od indywidualnego autorytetu każdego z kolejnych kalifów. Islam miał na celu unicestwienie świadomości plemiennej, jednak w rzeczywistości idea muzułmańska jedynie powierzchownie przykryła partykularyzmy, które po dziś dzień odgrywają w świecie arabskim niepoślednią rolę.

Po śmierci Proroka rozpoczął się proces szybkiej ekspansji islamu, w której równoważne role odgrywały, jak się wydaje, czynniki religijne i ekonomiczne. Istotny jest tu termin podboje, oddawany w historiografii muzułmańskiej za pomocą słowa futuh. Analizowałem je w innej pracy następująco:

Termin ten tłumaczony jest najczęściej właśnie jako „podboje”, co jednakże od razu narzuca naszą interpretację tych wydarzeń. Słowo fath (pl. [futuh]) w języku arabskim nie ma nic wspólnego z naszym źródłosłowem, w którym od razu dostrzegamy „bój”. Fath w dosłownym tłumaczeniu znaczy „otwarcie”. Sam termin wskazuje na całą filozofię rozprzestrzeniania się islamu, język bowiem jest przecież odzwierciedleniem myśli i intencji, które według nas wysuwają się na czele w takim czy innym przypadku. Określenie fath to skrót myślowy od określenia iftitah dar al-harb, czyli „otwieranie [bram] domu wojny” i wiąże się ściśle z wprowadzonym przez prawo muzułmańskie podziałem świata na dar al-islam i dar al-harb. Inne znaczenie słowa fatih to „zwycięstwo” ([nasr]) oraz „rozsądzenie pomiędzy przeciwnikami”. Od tego samego rdzenia przybrała nazwę również pierwsza sura Koranu Otwierająca ([Al-Fatiha]). A zatem skojarzenia są tu całkiem inne niż przy słowie „podbój”. Bernard Lewis wyjaśniając termin futuh twierdzi, że nie były one postrzegane jako podbój w zwykłym sensie zdobyczy terytorialnych, ale jako obalenie niewiernych reżimów i niemających legitymacji hierarchii. Było to „otwieranie” ludzi na nowe objawienie. Jak podkreśla Lewis, nie miało to sensu analogicznego do dzisiejszego „wyzwolenia”. Czasem we wczesnych pracach muzułmańskich pojawia się też określenie ghalaba – dosłownie „pokonać”, w którym zawiera się bezpośrednio element przemocy, ale dotyczy on tylko poszczególnych starć bitewnych.

Futuh były oczywiście jednym z aspektów dżihadu, którego skomplikowane konotacje ulegały wielu zmianom w zależności od sytuacji politycznej i poglądów religijnych prawnika czy teologa, który na ten temat się wypowiadał.

W okresie, któremu poświęcona jest ta książka, prawo muzułmańskie ([szaria]) wprawdzie dopiero zaczynało się kształtować, niemniej jednak stopienie kwestii religijnych ze społecznymi, ekonomicznymi i politycznymi od początku stanowiło cechę charakterystyczną islamu, choćby przez postać samego Mahometa. Spory historyków dotyczące problemu, który z tych czynników był ważniejszy w procesie kształtowania się kalifatu, prawdopodobnie nigdy nie przyniosą jednoznacznej odpowiedzi. Kwestie historii gospodarczej nie interesowały klasycznych historyków i kronikarzy arabskich, podobnie jak np. życie codzienne niższych warstw – zagadnienia tego rodzaju muszą więc być odtwarzane głównie metodą dedukcji. Z tego też względu poruszać się tu musimy raczej w kręgu hipotez niż niezbitych faktów. Pisarze muzułmańscy, których dzieła historyczne miały w znacznym stopniu charakter apologetyczny wobec ummy, czyli wspólnoty muzułmańskiej, podkreślają religijne aspekty ekspansji. Wiele faktów wskazuje jednak na ekonomiczne przyczyny podboju. W przypadku podbitych ludów konwersja na islam nie zawsze okazywała się koniecznością. Co więcej, przyjęcie islamu przez chrześcijan czy żydów oznaczało spadek dochodów państwa – dżizja (pogłówne) była wyższa niż muzułmański zakat. Ludy Księgi należało też traktować tolerancyjnie, tym bardziej że w kontekście prawa muzułmańskiego tolerancja ta jednoznacznie łączyła się z podporządkowaniem.

Tekst jest fragmentem książki „Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji VI-VIII wiek” pod red. Teresy Wolińskiej i Pawła Filipczaka: