Anna Jagiellonka: ostatnia z rodu Jagiellonów
W ostatnim rozdziale biografii Anny Jagiellonki Maria Bogucka podkreśliła, że młodsza siostra Zygmunta II Augusta była „niezbyt inteligentna, niezbyt ładna, małostkowa, czasem śmieszna, zawsze nieszczęśliwa. (…) Anna reprezentowała nijaką przeciętność. (…) Po prostu nie wiodło jej się w życiu, mimo iż urodziła się królewną: brak posagu, brak urody, późne i nieudane zamążpójście, samotność...”.
Jednocześnie żyła w niezwykle interesujących czasach, na pograniczu dwóch epok. Córka Bony, zdominowana przez matkę, obserwowała ostatnie lata rządów Jagiellonów i pierwsze wybory elekcyjne. Była osobą dumną i próżną, kosmopolitką przywiązaną raczej do dynastii, a nie do państwa polsko-litewskiego. Szlachtę traktowała nieufnie, nie potrafiła zbudować swojego stronnictwa. Mimo to 15 grudnia 1575 roku została w Warszawie okrzyknięta królem Polski. Rok później niedoszła żona Henryka Walezego i Ernesta Habsburga, poślubiła Stefana Batorego, a po jego śmierci w 1586 roku sprzeciwiła się kandydaturze habsburskiej i przyczyniła się do wyboru swojego siostrzeńca, Zygmunta III Wazy na króla.
Także beletrystyka przedstawiała ją jako postać mało ważną i raczej negatywną. Przykładowo Magdalena Niedźwiedzka, w biograficznej powieści „Anna Jagiellonka. Zmierzch Jagiellonów”, pisze o niej w następujący sposób:
(…) Panicznie lęka się porażki i upokorzenia, jest pewna, że podejmie złą decyzję, woli więc nie podejmować żadnej. Kim właściwie jest? Nikim, rusałką, którą zapomniano zabrać z tego świata. Czuje się jak południca, ustawicznie komuś zagraża, wywołuje u kogoś palpitacje serca, odbiera nadzieję, jest powodem śmierci. Liczyła, że Zofia pojawi się w Polsce, dzięki czemu nastanie dla Anny czas spokoju i szczęśliwości. Nie nastał. Umarł ojciec, brat i wszystkie jego żony, siostry i matka, wszyscy, których kochała, od których była zależna, którym była winna posłuszeństwo i miłość.
Anna Jagiellonka: dzieciństwo i droga do korony
Anna Jagiellonka urodziła 18 października 1523 r. w Krakowie na Wawelu jako czwarte dziecko Bony Sforzy i Zygmunta Starego. W tym samym miejscu, w wieku pięćdziesięciu trzech lat, została koronowana i poślubiona przez Stefana Batorego. Przeżyła wszystkich Jagiellonów. Zmarła bezdzietnie, 9 września 1596 r., w wieku niespełna siedemdziesięciu trzech lat. Została pochowana obok ojca i brata, ostatnich jagiellońskich monarchów, w kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Ówcześni uznawali ją za nieciekawą i pełną dewocji starą pannę, ale czy rzeczywiście taka była? Inną opinię zaprezentował choćby Paweł Jasienica, który dostrzegał jej talenty polityczne zwracając uwagę, że w 1573 roku, podczas pierwszego bezkrólewia: „królewna mogła się nareszcie odegrać za wszystkie poprzednie rozgoryczenia i zawody, za gnuśne bytowanie w cieniu”.
Dzieciństwo wraz z dwiema siostrami, starszą Zofią i młodszą Katarzyną, Anna spędziła pod opieką matki – Bony Sforzy. W latach 1542-1543 przebywała na Litwie. Otrzymała solidne wykształcenie, władała biegle językiem włoskim, znała łacinę. Po 1548 r. mieszkała głównie w Warszawie, Ujazdowie i Płocku. W tym samym czasie reszta Polski była miejscem gorącej dyskusji religijno-społecznych na tle reformacji i kontrreformacji. Wychowana w tradycji katolickiej Anna z niepokojem obserwowała zmiany i z trudem uczyła się samodzielnego życia, po odrzuceniu przez despotyczną matkę. Bona po konflikcie z synem Zygmuntem Augustem w latach 50. XVI wieku opuściła państwo polsko-litewskie. Wyjeżdżająca do Bari królowa matka uważała, że zaopatrzenie córek należy do jej syna. Pozostawiła dla nich, w piwnicach zamkowych, kosztowności i sprzęty, ale zostały zamknięte na klucz i przewidziane do wydania dopiero w momencie ślubu jako matczyny wkład do posagu.
Po kilku nieudanych próbach zamążpójścia wydawało się, że staropanieństwo Anny jest już przesądzone i że w bieżącej polityce nie odegra ona już żadnej roli. Śmierć Zygmunta Augusta w 1572 roku była jednak przełomowym momentem w życiu czterdziestodziewięcioletniej, schorowanej Jagiellonki. Szlachta zjechała na sejmiki, lecz Anna, która nie odziedziczyła po matce instynktu politycznego, znalazła się w sytuacji, która ją przerosła. Brakowało jej także odpowiednich doradców i stronników. Mimo iż była bardzo pobożna, nie potrafiła zaskarbić sobie stronników nawet wśród duchowieństwa. Annę interesowało jednak przede wszystkim objęcie majątku zmarłego króla, kierowała się zatem pobudkami osobistymi. M. Bogucka podkreśla, że: „nie myślała w kategoriach państwowych, a już w narodowych zupełnie nie”. Po elekcji Henryka Walezego oczekiwała na zepsutego młodzieńca, który zapewne nigdy na poważnie nie myślał o poślubieniu wiekowej Anny. Trudno rozstrzygnąć, czy Jagiellonka w pełni zdawała sobie sprawę z motywów, kierujących francuskim księciem. Rozumiała jednak, że nie jest w stanie wymusić na nim ochrony swych interesów.
Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”
Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!
Anna Jagiellonka: król Polski i nieudane małżeństwo
Wspomnienie upokorzenia i zawodu, jaki zgotował jej Walezy uciekając w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 r. do Francji, paraliżowało Jagiellonkę i utrudniało podjęcie jakiejkolwiek decyzji podczas kolejnej elekcji. Szlachta zadecydowała za nią. Po nieudanych próbach ożenku z cesarzem Maksymilianem Habsburgiem (lub raczej jego synem) i brakiem zgody na jego elekcję Anna Jagiellonka została okrzyknięta królem Polski, a na jej męża wybrano księcia Siedmiogrodu – Stefana Batorego. Pożycie pary trwało krótko. Batory unikał starszej o 10 lat żony, narzuconej mu jako warunek objęcia tronu. Sam okazał się jednym z najbardziej cenionych monarchów w dobie wolnych elekcji. Po raz kolejny okazało się jednak, że szczęście nie jest pisane czwartej córce Zygmunta Starego. Samotna i rozczarowana, odsunięta od spraw politycznych, poświęciła się modlitwie i działalności gospodarczej. Zarządzała znaczną częścią dóbr pojagiellońskich i czerpała z nich dochody.
Zatem jaka była Anna Jagiellonka? Wiadomo, że w dużym stopniu zajmowała ją modlitwa i działalność dobroczynna. Wspierała kontrreformację, sprowadziła na Mazowsze zakon jezuitów. Za sprawą jej działań przebudowano i wykończono Zamek Królewski w Warszawie – na jej koszt podwyższono całą budowlę o jedno piętro, zastąpiono część starych drewnianych ścian murowanymi i wzniesiono wieżę. Ukończyła budowę pierwszego stałego mostu na Wiśle, łączącego Warszawę z wsią Praga. 11 marca 1583 r. nadała mieszczanom warszawskim przywilej: prawo poboru cła wodnego. Dbała również o Wawel. Zleciła odnowienie dachu kaplicy Zygmuntowskiej i wystawienie nagrobka swemu bratu, Zygmuntowi Augustowi. W latach 1590-1595 ufundowała w kościele św. Mikołaja w Bari, piękny grobowiec swej zmarłej w 1557 r. matce. Akademii Krakowskiej ofiarowała natomiast w 1582 r. własnoręcznie wykonaną oprawę modlitewnika, który do dziś znajduje się w muzeum uniwersyteckim oraz złoty łańcuch, który w XVIII w. znalazł się w zbiorach puławskich rodziny Czartoryskich (na Uniwersytet powrócił w dwudziestoleciu międzywojennym).
Wydaje się, że słabość charakteru i brak zdolności współpracy z magnatami zgubiły ostatnią z rodu i sprawiły, że mimo potencjału do odegrania kluczowej roli na styku epoki jagiellońskiej i elekcyjnej, ostatecznie w przełomowych wydarzeniach XVI wieku oddała pole innym. Nie odziedziczyła talentów po Bonie, którą M. Bogucka opisuje jako: „kobietę obdarzoną niezwykłą, wyrazistą indywidualnością i nietuzinkowym talentem politycznym”.
Należy przy tym podkreślić, że o ile zachowanie Anny Jagiellonki przy pierwszym bezkrólewiu jest oceniane negatywnie (wpłynęła na wybór Walezego), to już przy kolejnych elekcjach przyczyniła się do korzystnych wyborów (zarówno Batorego, jak i Zygmunta Wazy). Pamiętać jednak należy, że nie kierowała się wówczas dobrem państwa, a raczej interesem własnym i swojego rodu.
Ostatnie lata życia spędziła w Warszawie. Zmarła w towarzystwie swojego siostrzeńca, króla Zygmunta. Rok przed śmiercią została matką chrzestną późniejszego króla Władysława IV Wazy. Na jej pogrzebie mowę wygłosił Piotr Skarga mówiąc, że „dała piękny koniec i zamknięcie domowi Jagiellońskiemu”.
Chcesz zawsze wiedzieć: co, gdzie, kiedy, jak i dlaczego w historii? Polecamy nasz newsletter – raz w tygodniu otrzymasz na swoją skrzynkę mailową podsumowanie artykułów, newsów i materiałów o książkach historycznych. Zapisz się za darmo!
Bibliografia
Maria Bogucka, Anna Jagiellonka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2009.
Paweł Jasienica, Polska Jagiellonów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
Paweł Jasienica, Ostatnia z rodu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2009.
Mirosław Maciorowski, Beata Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Agora, Warszawa 2018.
Magdalena Niedźwiedzka, Anna Jagiellonka, Prószyński i S-ka, Warszawa 2019.
Piotr Wierzbicki, Anna Jagiellonka, [w:] Słownik Władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003.
redakcja: Jakub Jagodziński
