Anita Prażmowska – „Władysław Gomułka” – recenzja i ocena
Autorką książki jest Anita Prażmowska, brytyjska historyk polskiego pochodzenia, profesor London School of Economics. Do tej pory dała się poznać przede wszystkim jako autorka książek poświęconych dziejom Polski w czasie II światowej, ze szczególnym uwzględnieniem stosunków polsko-brytyjskich. Tym razem stawia ona sobie za cel odnalezienie nowego klucza interpretacyjnego do losów Władysława Gomułki.
Autorka deklaruje się jako reprezentantka „podejścia humanizującego Gomułkę”. Można sądzić, że idzie tu o wyraźniejsze podkreślenie motywacji kierujących jego wyborami politycznymi, a także o wykazanie się większą empatią wobec bohatera biografii. Prażmowska prezentuje go przede wszystkim jako architekta „polskiej drogi do socjalizmu” po roku 1956, a jedno z kluczowych pytań jakie przed sobą stawia brzmi: czy Gomułka świadomie próbował definiować tę politykę? Ostateczna odpowiedź jest zresztą według Prażmowskiej negatywna. Nie zmienia to jednak faktu, że autorka wystawia głównemu bohaterowi ocenę znacznie łagodniejszą niż większość współczesnych badaczy.
Postać Władysława Gomułki niewątpliwie zasługuje na biografię. Do tej pory poświęcone mu książki opublikowali jego dawni towarzysze Andrzej Werblan i Jan Ptasiński, a także historyk Paweł Machcewicz. Wciąż jednak nie dysponujemy całościową biografią, pokazującą drogę Gomułki z podkarpackiego zagłębia naftowego, do najwyższych stanowisk w komunistycznej Polsce. Z tym większym zainteresowaniem przystąpiłem do lektury.
Co zaskakujące, autorka stwierdza, że do częściowej biografii Gomułki napisanej przez Andrzeja Werblana ([Władysław Gomułka. Sekretarz Generalny PPR], Warszawa 1988), nie potrafi dodać żadnych nowych faktów (s. 52). Co gorsza jednak, w jej książce brakuje nie tylko nowych faktów, ale również – zapowiadanych przecież – nowych interpretacji. Autorka chętnie wspiera się natomiast pozycjami opisującymi dzieje polskiego ruchu komunistycznego powstałymi przed 1989 r., i nader często oddaje głos samemu Gomułce i jego „Pamiętnikom”. Stwierdza ona bowiem, że Jego postawę życiową cechowała prostota. Nie był hipokrytą i postępował szczerze. (s. 11). Prowadzi to do sytuacji, w której partia komunistyczna w II RP przedstawiona jest jako nieledwie normalne ugrupowanie – nieodległe ideowo choćby od Polskiej Partii Socjalistycznej. Jest to jednak spojrzenie nieuczciwe, bowiem polscy komuniści pozostawali w pełni dyspozycyjni wobec woli Kominternu, a co za tym idzie – Stalina.
Rozdziały poświęcone II RP stanowią blisko 1/3 zasadniczej treści książki. To zaskakuje i jednocześnie stanowi problem ponieważ Gomułka był wówczas tylko szeregowym działaczem, którego losy można zrekonstruować jedynie częściowo. W efekcie czytelnik utrzymuje wiele informacji luźno związanych z bohaterem biografii, które bardzo niewiele mówią o jego drodze życiowej.
Opisując wojenne losy Gomułki, autorka skupia się przede wszystkim na rekonstrukcji ideowego oblicza PPR. Ignoruje tym samym ustalenia historyków wskazujących na to, że deklaracje polskich komunistów z lat 1942-1944 miały znaczenie czysto taktyczne. Zdumiewa tu zwłaszcza zignorowanie przez autorkę pionierskiej pracy Piotra Gontarczyka ([Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944], Warszawa 2003). Wśród szczegółowej faktografii prezentowanej przez Prażmowską nie brakuje też kłopotliwych błędów, jak np. wtedy gdy pisze o tym, że KRN [tzn. Krajowa Rada Narodowa] oficjalnie przekształciła się w Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (s. 121). Tymczasem było zupełnie inaczej: KRN pozostawał fasadowym komunistycznym quasi-sejmem, a PKWN – komunistycznym quasi-rządem.
W kolejnej części książki, poświęconej latom 1944-1948, gdy Gomułka stał na czele polskich komunistów, zdumiewająco mało jest znów samego głównego bohatera. Otrzymujemy sporo informacji na temat kształtowania się ośrodka kierowniczego PPR oraz rywalizacji pomiędzy Gomułką a Bierutem. Brakuje natomiast choćby próby odpowiedzi na pytanie o rolę Gomułki w fałszowaniu wyników referendum z czerwca 1946 r. oraz wyborów do Sejmu ze stycznia 1947 r. Podobnie, autorka niemal zupełnie ignoruje problem istnienia w Polsce antykomunistycznej opozycji. Wspomina jedynie o Polskim Stronnictwie Ludowym, ale ani słowa nie poświęca zróżnicowanej palecie polskiego podziemia niepodległościowego: począwszy od ugrupowań narodowych, a skończywszy na piłsudczykowskich. Nawet jeśli uznać pracę Prażmowskiej za studium raczej politologiczne niż historyczne, nie da się uzasadnić pominięcia tej problematyki zupełnym milczeniem.
Lata 1948-1956, kiedy Gomułka został odsunięty za tzw. „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne” przedstawione są ponownie w zdumiewająco powierzchowny sposób. Czytelnik może odnieść wrażenie, że terror stalinowski był na dobrą sprawę dintojrą, w której ofiarą jednych komunistów, padli inni komuniści. Jednak i to zostało przedstawione w sposób dalece niedoskonały. Dowodem na to może być choćby pominięcie przez autorkę niedawnej książki Roberta Spałka ([Komuniści przeciwko komunistom], Warszawa 2014), skrupulatnie analizującej m.in. śledztwo przeciwko Gomułce. W toku wywodów Prażmowska wśród działaczy domagających się wyjaśnienia tego czy Gomułka był „agentem imperialistycznym” czy też nie, wymienia Wiktora Kłosiewicza (s. 168). Jednocześnie ignoruje zupełnie fakt, że był on członkiem najwyższych władz partyjnych i ponosił dużą część odpowiedzialność za uwięzienie „Wiesława”. Po raz kolejny stawia to rzetelność Prażmowskiej pod dużym znakiem zapytania.
Gdy w końcu czytelnik dotrze do okresu 1956-1970, a więc czasów gdy Gomułka piastował funkcję I sekretarza KC PZPR, ze zdumieniem stwierdzi, że część poświęcona temu okresowi liczy zaledwie 50 stron, a zatem 1/5 zasadniczej treści książki. Tymczasem był to niewątpliwie najważniejszy moment w politycznej karierze „Wiesława”. Trudno zrozumieć dlaczego Prażmowska zdecydowała się tak skrupulatnie przedstawić kontekst działalności swojego bohatera w latach trzydziestych, jeśli w efekcie zabrakło miejsca na znacznie ważniejsze jego działania na szczytach władzy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Niczego nowego nie dowiemy się na temat stosunków Gomułka–Moczar czy Gomułka–Wyszyński, nie wspominając już o relacjach I sekretarza z kierownictwem sowieckim. Faktografia jest tu niezrozumiale uboga. Dojmująca jest – ponownie – indolencja autorki w formułowaniu nowych interpretacji dotyczących Gomułki.
Książka Anity Prażmowskiej przyniesie czytelnikowi ogromne rozczarowanie. Autorka próbuje na 300 stronach (licząc razem z treścią zasadniczą oraz przypisami, indeksami i bibliografią) ująć życiorys polityka, którego działalność odcisnęła ogromne piętno na dziejach Polski. Próbuje jednocześnie pokazać nową, autorską interpretację jego działalności. Ponosi jednak całkowitą porażkę. To, że Gomułka realizował polski interes narodowy w 1956 r. gdy bronił Polski przed inwazją sowiecką czy w 1970 r., gdy podpisywał traktat z Niemcami jest bowiem faktem dobrze znanym. Autorka nie potrafi natomiast przedstawić innego, własnego klucza do jego działalności.
Recenzowana praca – w zamierzeniu – niewątpliwie miała być pozycją naukową. Jednak autorka oparła swoje rozważania na niezwykle skromnej kwerendzie. Archiwa które odwiedziła, kryją w sobie znacznie więcej informacji niż potrafiła ona uzyskać. Niezmiernie długa jest też lista instytucji, których autorka w ogóle nie odwiedziła (jak choćby Archiwum Dokumentacji Historycznej PRL). Pragnę też podkreślić, ze niezrozumiałe są dla mnie zarzuty stawiane przez nią Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej ([procedury IPN są zbyt skomplikowane dla przeciętnego historyka]). Jest na rynku wiele pozycji, które stanowią zaprzeczenie tej tezy. Ba, ze zbiorów tych korzystają również dziennikarze, dla których dotarcie i zinterpretowanie takich źródeł powinno być większym problemem, niż dla zawodowego historyka.
Ogromną słabością publikacji jest w końcu lista fundamentalnych opracowań, których istnienie autorka zignorowała. Oprócz tych już wspomnianych brakuje m.in. książek Jerzego Eislera ([Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje], wyd. 2, Warszawa 2012), Andrzeja Friszke, ([Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi], Warszawa 2010), Andrzeja Paczkowskiego ([Trzy twarze Józefa Światły], Warszawa 2009) czy Mirosława Szumiły ([Roman Zambrowski 1909-1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce], Warszawa 2014). To tylko najgłośniejsze pominięte pozycje – lista jest niestety o wiele dłuższa. Nieznajomość nowszej krajowej historiografii ostatecznie dyskwalifikuje książkę Prażmowskiej.
Książka Anity Prażmowskiej pierwotnie ukazała się w 2015 r. na rynku brytyjskim. Być może część mankamentów książki można uzasadnić tym właśnie, że była ona kierowana do czytelnika anglosaskiego. Nie zmienia to jednak faktu, że w wydanie polskie obnażyło słabe strony tej pozycji, Co gorsza, tak tłumaczenie, jak i redakcję naukową pracy trzeba ocenić nisko. Przykładem niezręczności wydawniczej niech będzie choćby regularne pisanie o „partii chłopskiej”, zamiast Stronnictwa Ludowego (w oryginale Peasant Party).
W efekcie, na polskim rynku ukazała się praca bardzo słaba – tak jeśli idzie o przedstawione w niej interpretacje, jak i z punktu widzenia przedstawionej w niej faktografii. Władysław Gomułka wciąż czeka na rzetelnego biografa.
