Andrzej Nadolski (1921–1993)

Andrzej Nadolski urodził się 26 listopada 1921 roku jako jedyny syn Jerzego i Marii. Dzieciństwo spędził w Krakowie. Jego ojciec posiadał wykształcenie medyczne i jako lekarz batalionowy służył w Legionach Polskich, a po 1921 roku był szefem sanitarnym Korpusów VIII i I. W 1936 roku został dyrektorem Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie, dokąd przeniósł się wraz z rodziną. W roku 1939 był w rezerwie Departamentu Zdrowia Ministerstwa Spraw Wojskowych. Został zmobilizowany przed wybuchem wojny, a we wrześniu 1939 roku aresztowano go i uwięziono w Starobielsku. Wiosną 1940 roku Jerzego Nadolskiego rozstrzelano i pochowano w zbiorowym grobie pod Charkowem. Tego samego roku zmarła również Maria Nadolska.

Andrzej zdał maturę w 1939 roku w Gimnazjum im. Księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie. W czasie II wojny światowej był żołnierzem Armii Krajowej, służył w obwodzie grójeckim „Głuszec”, w 18 pułku piechoty AK. Po zakończeniu wojny rozpoczął studia historyczne i archeologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po pierwszym trymestrze przeniósł się do Łodzi, gdzie kontynuował edukację pod kierunkiem prof. Konrada Jażdżewskiego w organizującym się wówczas Uniwersytecie Łódzkim. W mieście tym Andrzej Nadolski dał się wpierw poznać jako Jerzy Nowak, pod takim bowiem pseudonimem wyszedł z konspiracyjnego podziemia. Do własnego nazwiska powrócił w kwietniu 1947 roku. Jako student udzielał się w kole Miłośników Prehistorii, dla którego udało mu się zdobyć z demobilu wojskowego półciężarówkę marki Fordson, nazwaną później pieszczotliwie „Mamutem”.

W rodzącym się ośrodku akademickim i odbudowującym się mieście, którego tradycje archeologiczne sięgały zaledwie dwudziestolecia międzywojennego, brakowało odpowiedniej kadry naukowej. To powodowało, że prof. K. Jażdżewski, twórca łódzkiej archeologii uniwersyteckiej, Muzeum Prehistorycznego (obecnie Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi), a w późniejszym czasie także współpracownik Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, zatrudniał wszystkich swoich uczniów w instytucjach, którymi kierował. Andrzej pracę na uczelni rozpoczął już w 1946 roku jako asystent wolontariusz.

Stopień magistra filozofii w zakresie prehistorii uzyskał w 1949 roku, a już w 1951 roku obronił rozprawę doktorską noszącą tytuł: Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, która ukazała się drukiem trzy lata później. Wówczas również otrzymał Nadolski tytuł docenta. W 1962 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a osiem lat później profesora zwyczajnego.

Wykładowca i popularyzator

Andrzej Nadolski pełnił również ważne funkcje w strukturze łódzkiej uczelni. Przejściowo kierował Katedrą Archeologii UŁ. W latach 1965–1968 był prorektorem Uniwersytetu Łódzkiego, a następnie w 1968/1969 jego rektorem. We wspomnieniach przyjaciół pojawia się jako znakomity wykładowca i gawędziarz:

Wykładowcą był bardzo dobrym, umiejącym zainteresować tematem, był też pełnym humoru urodzonym gawędziarzem, skupiającym na sobie uwagę każdego towarzystwa. Umiejętność ta dobrze Mu służyła w Jego pracach popularyzatorskich, o których ważności był głęboko przekonany. Sądził, iż jest obowiązkiem pracownika naukowego komunikowanie się ze społeczeństwem, które jest sponsorem i któremu należy się sprawozdanie, ale i możliwość kształcenia się.

Jego praca dydaktyczna nie ograniczała się jedynie do Uniwersytetu Łódzkiego, okresowo prowadził też bowiem zajęcia w: Państwowej Wyższej Szkole Plastycznej w Łodzi, Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz jako professeur associé w École des Hautes Études en Sciennes Sociales w Paryżu.

Podkreślić należy również działalność A. Nadolskiego jako popularyzatora, który zawsze chętnie opowiadał przybyłym na miejsce badań terenowych o wynikach swoich poszukiwań i wydobytych zabytkach. W 1965 roku na łamach pisma „Odgłosy” publikowano cykl felietonów jego autorstwa pod tytułem „Zwierzenia archeologa”. Profesor udzielał również wywiadów w radiu i telewizji. Piotr Słowikowski w ten sposób wspomina współpracę z A. Nadolskim:

Niedościgłym ideałem w popularyzowaniu nauki był dla mnie archeolog i znawca broni, profesor Andrzej Nadolski. Jego książka była podstawą scenariusza serialu dokumentalnego pt. Biała broń. Serialu pod szczęśliwą gwiazdą, bo mimo zlecenia na trzy odcinki, ostatecznie TVP zakupiła ich dziewięć. Brał w nim udział sam profesor, pojedynkowali się: mistrz Wojciech Zabłocki i jego syn Michał, występowali znani wówczas aktorzy i wielu statystów. Zdarzyło się raz, że zdjęcia do jednego z odcinków mogliśmy dokończyć dopiero po północy. Przywieziony na plan profesor Nadolski – ogolony, odświeżony – poderwał wszystkich, bardzo zmęczonych do roboty. Takich mistrzów już nie ma….

W świetle powyższych informacji nie może dziwić, że A. Nadolski zaangażował się w działalność Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, pełniąc w latach 1968–1981 funkcję prezesa Łódzkiego Oddziału TWP, a przez pewien czas również wiceprzewodniczącego Zarządu Głównego.

Archeolog, historyk wojskowości

W czasie gdy A. Nadolski finalizował studia magisterskie, rozpoczęto intensywne badania związane z obchodami tysiąclecia państwa polskiego, prowadzone z ramienia Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, które w 1954 roku przekształcono w Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. A. Nadolski pracował tam od tego czasu, z niewielką przerwą, aż do przejścia na emeryturę w grudniu 1991 roku. W ramach tych instytucji uczony wpierw jako zastępca, a potem już samodzielnie kierował badaniami w Tumie pod Łęczycą. Kolejne prace terenowe w ramach obchodów millenium prowadzono z ramienia łódzkiego ośrodka archeologicznego w Lutomiersku i jego okolicy, w Spicymierzu oraz Czermnie nad Huczwą.

Materiały uzyskane w wyniku badań prowadzonych w podłęczyckim Tumie były różnorodne i stanowiły punkt wyjścia do wieloaspektowych studiów. Szczególnie bliskie stały się wówczas A. Nadolskiemu zagadania związane z bronią i wojną. Choć zapewne nie bez znaczenia były tu także tradycje rodzinne i doświadczenia z czasów wojny.

Od połowy lat 60. XX stulecia w zainteresowaniach Profesora zaczyna dominować tematyka bronioznawcza, czego jednym ze skutków było powstanie Pracowni Historii Dawnego Uzbrojenia w ramach Zakładu Archeologii Polski Środkowej (będącego jednostką IHKM PAN). Profesor zorganizował kilkuosobową grupę. Zajmowała się ona średniowiecznymi militariami.

Jednym z zagadnień, którym A. Nadolski również poświęcił wiele uwagi, były pola bitew, a szczególnie znane stały się jego prace poświęcone Grunwaldowi (bibliografia publikacji związanych z tym tematem liczy około dwudziestu pozycji). Należy również wspomnieć między innymi o badaniach przeprowadzonych pod kierownictwem Profesora pod Świecinem, gdzie w 1462 roku spotkały się armie polska i krzyżacka, oraz pod Raszynem, gdzie w 1809 roku naprzeciw siebie stanęły armia Księstwa Warszawskiego i korpus główny wojsk austriackich. Uczony miał także okazję przyjrzeć się bliżej również okolicom bitwy pod Lubieszowem (dawniej Lubiszewem) z 1577 roku, kiedy to Rzeczpospolita podjęła działania zbrojne przeciwko zbuntowanemu Gdańskowi.

W ostatnich latach życia A. Nadolski skupił na tematach związanych z Armią Krajową oraz archeologicznych aspektach ekshumacji polskich oficerów w Miednoje i Charkowie, szczególnie że sam stracił ojca na terenach ZSRR. Pierwsze prace przeprowadzono w 1991 roku, trzy lata później planowano kontynuować badania w Charkowie, jednakże śmierć Profesora zniweczyła te zamierzenia.

***

Na koniec wypada wspomnieć o licznych wyróżnieniach i nagrodach, jakie otrzymał Profesor w ciągu swojego życia. Spośród nich należy wymienić zwłaszcza: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, Złoty Krzyż Zasługi, Krzyż Partyzancki, Medal Komisji Edukacji Narodowej, Zasłużony Działacz Kultury, Złoty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej. A. Nadolski Był również członkiem wielu komitetów i rad naukowych, między innymi: Komitetu Nauk Historycznych i Komitetu Nauk Pre- i Protohistorycznych Polskiej Akademii Nauk, członkiem Rad Naukowych Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (a po reorganizacji Instytutu Archeologii i Etnografii PAN), Wojskowego Instytutu Historycznego. Oprócz tego zaangażował się w działalność wielu towarzystw naukowych funkcjonujących w różnych miastach: Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego (później Polskiego Towarzystwa Archeologicznego), Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizmatycznego (obecnie Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich), Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Naukowego Płockiego – Oddziału w Łęczycy, Towarzystwa Miłośników Ziemi Łęczyckiej, Stowarzyszenia Dawnej Barwy i Broni.

Profesor zmarł nagle 24 grudnia 1993 roku.

Zobacz też:

• Wanda Wolska-Conus (21 listopada 1919–25 kwietnia 2012) – nestor polskich bizantynologów;
• Waldemar Ceran. Pro Memoria;
• „Zawsze uważałem studentów za swoich młodszych kolegów”. Profesor Gerard Labuda – wspomnienie.

Redakcja: Roman Sidorski