Aleksander Puszkin: artysta vs władza
Aleksander Puszkin, portret z 1827 roku (aut. Orest Kipreński, domena publiczna). Urodzony 6 czerwca 1799 roku w Moskwie Aleksander Siergiejewicz Puszkin to najwybitniejszy przedstawiciel romantyzmu rosyjskiego. Ten prozaik, dramaturg i poeta, zafascynowany poezją Byrona, nie tylko zreformował swój rodzimy język literacki, lecz także stawiał artystyczny opór władzy, przez co podobne jak Mickiewicz, z którym nota bene prowadził korespondencję, stał się wieszczem swojego narodu.
Aleksander Puszkin: Dzieciństwo i wczesna młodość
Szlachecki tytuł i ciemną karnację Aleksander Puszkin odziedziczył po swoim abisyńskim pradziadku ze strony matki – Abramie Hannibalu – który początkowo był niewolnikiem cara Piotra I, ale dzięki męstwu został jego inżynierem wojennym i generałem.
Początkowo nauczany przez guwernerów z Francji Aleksander w 1811 roku rozpoczął naukę w liceum w Carskim Siole. Młodzieńczy okres panicza był czasem poszerzania zainteresowań literackich, eksperymentów i intensywnego rozwoju talentu pod widocznym wpływem twórczości Batiuszkowa i Żukowskiego. W tematyce dominowała wojna z Napoleonem w 1812 roku. Był to też czas pierwszego zainteresowania się sprawami obywatelskimi. Ówczesne idee Puszkina znalazły odzwierciedlenie m.in. w liście poetyckim Do Licyniusza.
Aleksander Puszkin: Okres petersburski i zesłanie
Skończywszy liceum w 1817 roku, Puszkin został skierowany do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Petersburgu. Wtedy to rozpoczęła się radykalizacja poglądów młodego pisarza, w wyniku której powstał szereg politycznych i satyrycznych utworów, wytykających przywary cara Aleksandra. W tematyce twórczości Puszkina tego okresu dominowała walka o wolność i idee społeczne. List poetycki Do Czadajewa, będący apelem do młodzieży o zachowanie ideałów i obalenie caratu, wciągnął go w konflikt z władzą, która chciała ukarać go zesłaniem na Syberię. Jednak za wstawiennictwem literatów Żukowskiego i Karamzina oddelegowano go tylko na służbę w Jekaterynosławiu, a następnie na zesłanie południowe.
Lata zesłania to dla Puszkina przede wszystkim fascynacja twórczością Byrona, dzięki której zaczął identyfikować los poety z losem współczesnego mu pokolenia. Bohater utworów Aleksandra powstałych w tym okresie to zbuntowany przeciw społeczeństwu rówieśnik pisarza, który szuka ukojenia w naturze, a także prorok, który przy pomocy poezji ma skłaniać ludzi do refleksji. Można powiedzieć, że Puszkin zrealizował poetycką funkcję, gdyż dekabryści po upadku swojego powstania z grudnia 1825 roku przyznawali, że jego twórczość miała na nich bardzo duży wpływ.
Pożegnanie Puszkina z morzem , 1877 rok (aut. Iwan Ajwazowski i Ilia Repin, domena publiczna). Często pojawiającym się motywem w tym okresie twórczości Puszkina były miłość i niewola, które można dostrzec w takich jego utworach jak Jeniec Kaukazu czy Bracia Rozbójnicy. Będąc zwolennikiem rewolucji, Puszkin propagował zwalczanie niepodzielnej władzy, czego wyrazem jest m.in. wiersz pt. Sztylet, w którym poeta przedstawił tytułową broń białą jako instrument do walki z tyranem.
W późniejszych latach na zesłaniu, w czasie przymusowego pobytu pod nadzorem policyjnym w Guberni Pskowskiej w posiadłości rodziców, poeta zaczął izolować się od społeczeństwa. W tym czasie zaczął odchodzić od romantyzmu i pochylił się nad nowymi tematami – postaciami historycznymi i codziennością. Zainspirowany Historią Państwa Rosyjskiego Mikołaja Karamzina napisał dramat pt. Borys Godunow, traktujący o walce tytułowego bohatera z Dymitrem Samozwańcem. Utwór powstał pod wpływem refleksji poety nad wcześniejszą i obecną sytuacją polityczną Rosji oraz stosunkami między głową państwa a narodem. Na ich podstawie Puszkin doszedł do wniosku, że ostatecznym podmiotem decyzyjnym w sprawach państwowych jest lud, jednakże brakuje mu zorganizowania, przez co łatwo go wykorzystać w walce o władzę.
Aleksander Puszkin: Kaukaz i nowy car
Pod wpływem silnych emocji po stłumieniu insurekcji wspieranych przez Puszkina dekabrystów, poeta napisał m.in. wiersze Arion oraz W głębinie syberyjskich rud. W późniejszych latach poświęcił kilka utworów Piotrowi I, m.in. powieść historyczną Murzyn Piotra Wielkiego i poemat historyczny pt. Połtawa.
Po śmierci Aleksandra I i upadku powstania poeta został wezwany na audiencję u nowego koronowanego – Mikołaja I. Car, którego planami reformatorskimi poeta początkowo był zachwycony, został jego osobistym cenzorem. Pisarz miał obowiązek wysyłać swoje utwory do III Oddziału Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości lub bezpośrednio do głowy państwa. Mikołaj I nie zgodził się na publikację Borysa Godunowa, ponadto Puszkin został objęty zakazem opuszczania Moskwy bez zgody władz, który to własnowolnie złamał udając się na Kaukaz.
Kaukaskie utwory poety to przede wszystkim dzieła utrzymane w pesymistycznym tonie, uwypuklające bezbronność jednostki i kryzys duchowy. W tym okresie napisał też wiersz poświęcony poznanej w Kijowie funkcjonariuszce carskiej policji Karolinie Sobańskiej pt. Kochałem Panią.
Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”
Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3
W Bołdinowie i ponownie w Petersburgu
Natalia Gonczarowa (aut. Alexander Brullov, domena publiczna). Po powrocie z Kaukazu Puszkin przeniósł się do majątku rodzinnego we wsi Bołdino koło Moskwy. W tym okresie twórczym, zwanym „jesienią bołdinowską”, Puszkin zakończył prace nad Eugeniuszem Onieginem. Rok później ożenił się z Natalią Gonczarową i przeniósł się na stałe do Petersburga. Drugi okres petersburski był czasem problemów materialnych i małżeńskich, jednocześnie zaś rozwijały się historyczne zainteresowania Aleksandra. Puszkin wrócił do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, co dało mu dostęp do archiwów państwowych sięgających czasów Piotra I.
Zamiłowanie do historii zaowocowało poematem historiozoficznym pt. Jeździec Miedziany. Dzieło to było odpowiedzią na negatywną wizję Petersburga w Dziadach Adama Mickiewicza. Warto w tym miejscu wspomnieć, że zapoznani w Moskwie pisarze doceniali wzajemnie swoje talenty, jednak gdy polski artysta stał się poetą bardziej cenionym w Rosji niż Puszkin, Aleksander zaczął zazdrościć koledze po fachu. Gdy Mickiewicz zapragnął wrócić do ojczyzny, by wziąć udział w powstaniu listopadowym, rosyjski poeta wystosował pismo do władz o umożliwienie Polakowi opuszczenia kraju nad Wołgą. Sam jednak niepochlebnie wyrażał się o polskiej insurekcji i domagał się jak najszybszego stłumienia powstania, czym zasłużył sobie w oczach Mickiewicza na miano zdrajcy. Negatywny stosunek do Polski zawarł w takich wierszach, jak Oszczercom Rosji czy Rocznica Borodina.
Intryga
Otrzymanie najniższego tytułu na carskim dworze (kamer-junkier), niedocenienie jego twórczości oraz plotka o związku Natalii Gonczarowej z Mikołajem I sprawiły, że ostatnie lata życia poety były dla niego bardzo przytłaczające. Dodatkowo w 1836 roku znajomych Puszkina obiegł list oskarżający Natalię Gonczarową o romans z francuskim porucznikiem Georgesem d’Anthès. O autorstwo tej potwarzy poeta podejrzewał ojczyma Francuza – barona von Heeckerena. W obawie o własną reputację i życie przybranego syna arystokrata wmówił Puszkinowi, że George jest tak naprawdę zakochany w siostrze Natalii, Katarzynie, i doprowadził do ich ślubu, co nie stłumiło jednak petersburskich plotek.
Pojedynek Puszkina i d'Anthèsa, 1869 (aut. Adrian Wołkow, domena publiczna). W wyższych sferach zaczęto mawiać, że d’Anthès poślubił Katarzynę, by bronić dobrego imienia jej siostry, a gdy Puszkin zerwał kontakt z Georgesem podejrzewano, że tak naprawdę zazdrosny jest o swoją szwagierkę Aleksandrę, będącą jego kochanką i jednocześnie podkochującą się w poruczniku. Odpowiedzią na plotki była obraźliwa korespondencja Puszkina i Heeckerena, która zmusiła porucznika d’Anthèsa do wyzwania pisarza na pojedynek w imieniu barona, który poeta przegrał. Aleksander zmarł w wyniku ran postrzałowych 10 lutego 1837 roku. Do jego śmierci doprowadziła intryga dworska. Czytając utwory Puszkina można dojść do wniosku, że wykonał on w pełni proroczy obowiązek poety, gdyż zginął w podobny sposób jak wykreowany przez niego Leński z Eugeniusza Oniegina.
Bibliografia
- Jakóbiec Marian, Stosunki literackie polsko-rosyjskie w latach 1826-1842 [w:] Historia literatury rosyjskiej. Wydanie drugie, zmienione. Tom I, pod red. Mariana Jakóbca, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.
- Kucharzewski Jan, Od białego caratu do czerwonego. Tom 1. Epoka mikołajowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
- Łużny Ryszard, Aleksander Puszkin [w:] Historia literatury rosyjskiej. Wydanie drugie, zmienione. Tom I, pod red. Mariana Jakóbca, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976.
- Puszkin Aleksander, Eugeniusz Oniegin, przekład Adam Ważyk, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1994.
