Akademicki Związek Sportowy (cz. IV) – powstanie „Zrzeszenia”

Ławrentij Beria, szef NKWD, trzymający na kolanach córkę Stalina, Swietłanę. W tle Józef Stalin. (autor nieznany, domena publiczna)

Druga połowa lat czterdziestych była okresem budowania podstaw władzy ludowej w Polsce. To w tym czasie komuniści osiągnęli przewagę polityczną oraz rozpoczęli eliminację opozycji. W ciągu zaledwie kilku lat okazało się, że Polska została sprawnie podporządkowana politykom ściśle powiązanym z moskiewskim ośrodkiem władzy, wokół którego powstał blok państw satelickich o ograniczonej suwerenności.

Prace zmierzające do tego celu rozpoczęły się jeszcze w trakcie działań wojennych. Obok wyzwoleńczej Armii Czerwonej, do Polski wkroczyły oddziały Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD), stanowiące policję polityczną eliminującą jakiekolwiek środowiska zagrażające przygotowywanym do przejęcia władzy komunistom. Zwalczano wszystkie formy konspiracji. Z czasem w oparciu o nową władzę wykształcił się rozbudowany aparat bezpieczeństwa z Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) na czele.

Nie bez znaczenia była rola propagandy, za pomocą której zdobywano sympatię obywateli. Służyła ona przede wszystkim walce z opozycją polityczną oraz podziemiem zbrojnym. Zgodnie z ustaleniami mocarstw na terenie państwa polskiego, jak najszybciej miały odbyć się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Władza ludowa chciała jednak uniknąć porażki podobnej do klęski węgierskich komunistów, którzy w wolnych wyborach w listopadzie 1945 roku uzyskali zaledwie 20% poparcia.

Zdecydowano się zorganizować w pierwszej kolejności referendum składające się z trzech tendencyjnych pytań dotyczących likwidacji senatu oraz poparcia dla reform społeczno-gospodarczych i zachodniej granicy państwa na rzekach Odrze i Nysie Łużyckiej. Władza nawoływała do głosowania 3 razy TAK. Wyniki miały ukazać rzeczywiste poparcie społeczne dla PPR oraz ewentualne ośrodki wspierające główną siłę opozycyjną – Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) – opowiadającą się w referendum przeciw likwidacji senatu.

Sfałszowanie wyników referendum, dywersyjne działania Urzędu Bezpieczeństwa przeciw PSL i jej wyborcom, a przede wszystkim użycie środków represji i próba sterowania wyborcami pogrzebały szanse wpływu na kształt państwa jakichkolwiek sił nie mających wsparcia Moskwy. Nie miało już znaczenia, że oficjalne wyniki wyborów także zostały spreparowane. Na drodze do pełnej władzy Polskiej Partii Robotniczej stał już tylko jej oficjalny partner – Polska Partia Socjalistyczna.

Monopolizacja władzy miała przebiegać przez zjednoczenie partii robotniczych PPR i PPS. Uznano za konieczne wyeliminowanie działaczy niezbyt skorych do podporządkowania się ZSRR. Zjazd zjednoczeniowy odbył się w Warszawie od 15 do 21 grudnia 1948 roku. Oficjalne połączenie było de facto podporządkowaniem PPS komunistom. Wcześniej – 21 lipca – doszło pod wpływem PPR, do połączenia organizacji młodzieżowych w jedną – Związek Młodzieży Polskiej (ZMP) – wchłaniającą m. in. Organizację Młodzieżową Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OM TUR), Związek Młodzieży Demokratycznej (ZMD), Związek Młodzieży Wiejskiej (ZMW) i Związek Walki Młodych (ZMW).

W efekcie nic już nie przeszkadzało Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w realizacji ustalonego modelu socjalistycznego opartego na nacjonalizacji przemysłu, reformie rolnej i gospodarce centralnie planowanej. Pamiętać należy, że w rękach komunistów znajdował się aparat przymusu jak i środki ideowego oddziaływania.

Niezwykle ważne było zyskanie szerszego poparcie dla nowego ustroju wśród społeczeństwa. Okazało się, że nie tylko robotnicy, czy chłopi, ale także inteligencja w pewnym stopniu poparła zachodzące zmiany, co dało podstawy do sterowania życiem kulturalnym budowanego na nowo państwa. Realizacja komunistycznej inżynierii dusz mogła zostać rozpoczęta.

Przemiany w sporcie polskim

Edward Osóbka-Morawski, jeden z przywódców PPS (autor nieznany, domena publiczna)

Początkowo sport nie należał do najważniejszych dziedzin, w których należało wprowadzać nowe porządki. Dlatego okres do roku 1948 uznaje się za kontynuację tradycji międzywojennych. Wśród kadry szkoleniowej i działaczy dominowały osoby doświadczone, związane ze szkoleniem, czy zarządzaniem sportem jeszcze w czasach II Rzeczpospolitej. Często byli oni bliżsi ideowo Polskiej Partii Socjalistycznej, bardziej zaangażowanej w problemy sportu i kultury fizycznej.

Oparcie się na tych osobach dawało PPS przewagę w środowisku sportowym. Dążeniem tej partii było rozbudowanie sportu robotniczego kosztem sportu wyczynowego. Okazało się, że dla PPR szansą na wygranie tej walki będzie stanięcie wbrew własnej ideologii, łącząc rozwój upowszechniania sportu z wzmocnieniem sportu wyczynowego, jako możliwego narzędzia propagandy w przyszłości.

Problem sportu do wyborów 1947 roku nie był zagadnieniem pierwszoplanowym. W tym okresie zainteresowanie jego organizacją przejawiały wąskie grupy polityków. Stanowił on raczej dodatek do kwestii ruchu młodzieżowego, czy przysposobienia wojskowego. Trudno uwierzyć, aby w pełni dostrzegano potencjał propagandowy wydarzeń i wyczynów sportowych.

Warto zadać sobie w tym miejscu pytanie, jak wyglądał sowiecki model kultury fizycznej, który ZSRR eksportował do państw satelickich? Jego kluczowym elementem było połączenie aktywności fizycznej i zdrowego trybu życia z ideologicznym wychowaniem młodzieży i budową państwa socjalistycznego – przede wszystkim pod względem obronności kraju. Upowszechnianiu sportu sprzyjały sprawności m. in. Gotów do Pracy i Obrony (GTO). Co więcej sportowcy radzieccy prezentowali wysoki poziom sportowy w rywalizacji z najlepszymi państwami w tej dziedzinie.

System ten ulegał jednak licznym modyfikacją na terenie państw podległych ZSRR w zależności od warunków wewnętrznych, tradycji, możliwości oraz ośrodków przeprowadzających reformy. W Polsce wyeliminowanie opozycji i stworzenie monopolistycznego ośrodka władzy – PZPR – pozwoliło na swobodę działań w dziedzinie sportu. Pozostała tylko kwestia sposobu adaptacji wzorów radzieckich.

Kierowniczą rolę w sporcie przejęła Naczelna Rada dla Spraw Młodzieży i Kultury Fizycznej (NRdSMiKF) z podległymi organizacjami. Najpierw był to Główny Urząd Kultury Fizycznej (GUKF), a zgodnie z ustawą z 30 grudnia 1949 roku Główny Komitet Kultury Fizycznej (GKKF) umocowany obok Prezesa Rady Ministrów – oba przejmowały miejsce nawiązującego do przedwojennej tradycji i funkcjonującego od 16 stycznia 1946 roku Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWFiPW). Ponadto zlikwidowano Związek Polskich Związków Sportowych, jako pozostałość struktur przedwojennych.

Przemiany sięgnęły bardzo głęboko, ponieważ przestały istnieć związki sportowe zrzeszające kluby w danej dyscyplinie sportu, a ich kompetencje scedowano na sekcje przy GKKF i Wojewódzkich Komitetach Wychowania Fizycznego (WKKF). W nowym systemie górę brała propaganda poprzez sport, który przestawał być schronieniem dla reakcji. Wprowadzenie odznak Bądź Sprawny do Pracy i Obrony (BSPO) dla młodzieży i Sprawny do Pracy i Obrony (SPO) dla osób dorosłych przenosiły idee radzieckie in extenso na polskie realia. Identyczna sytuacja dotyczyła wprowadzonego na wzór ZSRR systemu zrzeszeń sportowych, który obejmował dziewięć wzorcowych: Kolejarz, Związkowiec, Górnik, Chemik, Metalowiec, Włókniarz, Samorządowiec, Spółdzielca, Budowlani.

Wraz z powstaniem ZMP rola NRdSMiKF – zrzeszającej członków wielu organizacji młodzieżowych wcielonych do ZMP – niepomiernie zmalała, a kontynuacją reformy kultury fizycznej zajął się Zarząd Główny ZMP. Konsekwentnie odsuwano od stanowisk doświadczonych działaczy okresu międzywojnia, a na ich miejsce powoływano osoby sprawdzone ideologicznie. W ten sposób miało się dokonać upaństwowienie sportu przy jednoczesnym zerwaniu z tradycją narodową. Towarzyszyło temu stwarzanie dobrej koniunktury dla sportu wyczynowego, co stanowiło szansę dla szerszej akceptacji nowego modelu. Wszystko zależało jednak od środowiska, w którym zachodziły przemiany.

Akademickie Zrzeszenie Sportowe

Stadion RKS Skra, stan współczesny (fot. Jolanta Dyr, udostępniono na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Środowisko akademickie do roku 1948 funkcjonowało na podobnych zasadach, jak przed rokiem 1939 i było jednym z silniejszych reprezentantów tradycji dwudziestolecia międzywojennego w sporcie polskim. Niestety zainteresowanie nim władzy ludowej pojawiło się bardzo szybko, a wiązało się to z zaangażowaniem w ideologizację nauki i szkolnictwa wyższego – silnej broni, która powinna znaleźć się w rękach władzy.

Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 roku komuniści podjęli pierwsze otwarte działania. W następnym miesiącu zawiązano Krajowy Komitet Koordynacyjny Polskich Organizacji Studenckich (KKK POS) reprezentujący całość ruchu akademickiego z przedstawicielami Bratniej Pomocy, Akademickiego Związku Walki Młodych Życie, Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, Związku Młodzieży Wiejskiej Wici, Związku Młodzieży Demokratycznej, Centrali AZS, Sekcji Akademickiej Związku byłych Więźniów Politycznych.

Natomiast 28 października 1947 roku wydano dekret Rady Ministrów o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego. Doprowadził on do zniesienia szerokiej autonomii szkół wyższych sięgającej początków ich istnienia. Kolejnym krokiem okazało się być powołanie Federacji Polskich Organizacji Studenckich podczas plenum KKK POS trwającym od 31 stycznia do 1 lutego 1948 roku. Przed Federacją mającą reprezentować ruch studencki jasno postawiono oczekiwania wychowywania studentów w czynnej postawie wobec wszystkich problemów politycznych i gospodarczych Polski Ludowej oraz zerwania z pokutującą jeszcze w szeregach studenckich izolacją studentów od młodych robotników i chłopów.

Z racji na szeroki zasięg działań FPOS – organizacja nauki, sprawy bytowe, wychowanie fizyczne, opieka zdrowotna, czy wakacje - utworzono Komitety Środowiskowe w miastach akademickich. Nadal jednak nie stworzono jednolitej organizacji studenckiej, a jedynie nadbudowę, która nie miała jeszcze pełnej kontroli nad organizacjami podległymi. Stało się to dopiero 17 lipca 1948 roku we Wrocławiu. Z połączonych Akademickiego Związku Walki Młodych Życie, Związku Młodzieży Wiejskiej Wici, Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej oraz Związku Młodzieży Demokratycznej powstał Związek Akademicki Młodzieży Polskiej (ZAMP).

Zdaniem Jerzego Chełmeckiego zaabsorbowanie problemami politycznymi spowodowało, że początkowo kwestie kultury fizycznej ZAMP scedowało zupełnie na AZS, jedynie ograniczając się do zarzutów niestosowania się do realiów politycznych Polski powojennej. Jego zdaniem ugruntował się wówczas pogląd, iż w AZS nie zmieniło się nic z dawnej przedwojennej treści, że wprost stał się on bazą elementów reakcyjnych i nie jest w stanie sprostać zadaniu upowszechniania wychowania fizycznego i sportu w środowisku akademickim.

AZS był niewygodnym graczem, którego nie tyle należało wyeliminować, co bardziej podporządkować i sprawić, aby nie mógł on w żaden sposób pozwolić sobie na samodzielną działalność. Praktyka okazała się jednak bardziej skomplikowana. Pomysłem władzy na AZS było stworzenie jednolitej struktury – czyli zaprzeczenie istnienia autonomicznych ośrodków pozostających w luźnym związku pod postacią Centrali AZS. Taki też pomysł został zrealizowany na konstytucyjnym Zjeździe Akademickiego Zrzeszenia Sportowego („AZS”) odbytym 3 kwietnia 1949 roku w Warszawie i poprzedzonym zjazdami AZS i Akademickiego Związku Morskiego (AZM), rozwiązującymi te organizacje. Odchodzące władze Akademickiego Związku Sportowego miały zostać ocenione negatywnie przez Komisję Rewizyjną, lecz nie podporządkowała się ona zaleceniom ZAMP.

Zapowiedź tej reorganizacji pojawiła się już w styczniu 1949 roku na łamach czasopisma studenckiego „Po Prostu”. Niezmiennie formułowane zarzuty dotyczące faworyzowania dyscyplin elitarnych oraz osób zamożnych, braku działań nastawionych na umasowienie sportu, czy małą aktywność społeczną członków. Statut nowej organizacji miał opracować Zarząd Centrali AZS razem z FPOS, a w roli nadzorców wymieniono GUKF i ZAMP.

Zasady federacyjne miały zostać zastąpione przez centralizm demokratyczny, co w innych słowach oznaczało zastąpienie autonomii i różnorodności, podległością i wymuszoną jednolitością. Istotnym zdaniem było ostrzeżenie przed tendencjami całkowitej likwidacji sportu wyczynowego z racji na to, że sport wyczynowy jest jednym z poważnych czynników propagandy masowego wychowania fizycznego. Taka obietnica była realizacją rzeczywistego planu reorganizacji sportu – obok umasawiania kultury fizycznej starano się zachować wysoki poziom sportowy.

Nowa organizacja została umocowana przede wszystkim na strukturach AZS wchłaniając AZM i sekcje sportowe Bratniej Pomocy. Centralę AZS – przeniesioną już wcześniej do Warszawy – zamieniono na Zarząd Główny „AZS”. Miejsce dotychczas istniejących klubów środowiskowych zajęły koła wydziałowe i koła uczelniane kierowane przez zarządy środowiskowe, a sposób zrzeszania członków został uproszczony, dzieląc członków na zwyczajnych i nadzwyczajnych w miejsce zwykłych, wspierających, honorowych, czy seniorów. Na czele „AZS” stanął Jerzy Strzałkowski, a jego zastępcami zostali Zdzisław Straszak, Bogdan Russin i Zbigniew Nowakowski. Stanowisko sekretarza powierzono Zbigniewowi Dąbrowieckiemu, natomiast Władysławowi Twardo przekazano funkcję skarbnika. Ponadto członkiem prezydium został Tadeusz Matliński.

Zdaniem Ryszarda Wryka symboliczny koniec funkcjonowania AZS i AZM w 1949 roku przypada na 22 października, ponieważ w tym dniu ostatecznie upłynął okres ważności legitymacji wydawanych członkom tych organizacji. Musieli oni na nowo przedstawić na piśmie chęć przynależności do nowoutworzonego Akademickiego Zrzeszenia Sportowego, stąd data ta przyjęta dla AZS Poznań wyznacza de facto początek działania tej organizacji. Choć istniała ona de iure już od 3 kwietnia 1949 roku.

Bardzo ważnym aspektem powstania „AZS” była nazwa nowej organizacji. Idąc w pełni za wzorami radzieckimi proponowano przyjąć ją w brzmieniu „Akademik”, albo „Burewiestnik”. Negocjacje toczyły się na najwyższym szczeblu władz sportowych i zostały zakończone powodzeniem obrońców tradycji AZS i jego trzyliterowego symbolu. Zgodnie z relacjami Antoni Miller zaproponował, aby w starej nazwie zamienić określenie związek na zrzeszenie i dzięki akceptacji tego pomysłu utrzymano ten sam skrót nazwy. AZS pozostał AZS-em, a to mogło mieć istotny wpływ na jego ciągłość organizacyjną, jako Akademickiego Zrzeszenia Sportowego. Należałoby sobie jednak zadać pytanie czy ciągłość ta wynikała także z działalności „AZS”?

redakcja: Przemysław Mrówka