V. Fułat-Światowska, „Dynastia julijsko-klaudyjska” – recenzja i ocena
Wzorem Swetoniusza, autorka poświęca osobne rozdziały Augustowi i każdemu z jego następców, których szereg kończy Neron, obalony w 68 roku po Chr. Plusem pracy jest bez wątpienia to, że na cezarach nie poprzestano, opisując intrygi, spiski i zbrodnie, a także upadek najważniejszych w rodzie julijsko-klaudyjskim kobiet, wywierających przemożny wpływ na sferę polityki. Autorka nie zapomniała o tak istotnych członkach wywyższonej familii, jak chociażby syn Druzusa Starszego, ojciec Kaliguli i brat cesarza Klaudiusza, Germanik. Czytelnik znajdzie zwięzłe portrety wszystkich najważniejszych osób, tworzących pierwszą w Rzymie dynastię cesarską.
Dzieje potomstwa Oktawiana Augusta i Liwii (wraz z jej synami z pierwszego małżeństwa) należą do najbardziej frapujących zagadnień dziejów starożytnego Rzymu. Prace Swetoniusza i Tacyta stanowią nieprzebrane źródło anegdot z życia władców, ich krewnych, przyjaciół i wpływowych wyzwoleńców. Wiele z tych relacji opiera się na zaginionych źródłach, pochodzących bezpośrednio od uczestników wydarzeń. Należą do nich np. pamiętniki Agryppiny Młodszej, matki cesarza Nerona, z których korzystał Tacyt.
Przystępując do lektury, liczyłem na analizę obrazu dynastii julijsko-klaudyjskiej u antycznych autorów, zarazem zaś – próbę odtworzenia mechanizmów dynastycznych, które przesądziły o ścieżce ewolucji pryncypatu we wczesnym stadium jego rozwoju. Niestety, autorka sama sobie odebrała sposobność analizy i prezentacji wyników badań. Pięć rozdziałów, poświęconych kolejno: Augustowi, Tyberiuszowi, Kaliguli, Klaudiuszowi i Neronowi w ok. 80% składa się z cytatów z dzieł Swetoniusza, Tacyta i – okazjonalnie – Wellejusza Paterkulusa. Autorka zamieszcza obszerne fragmenty źródeł, często w ogóle ich nie komentując. Bywa, że nie kończąc jednego cytatu, rozpoczyna kolejny. W ten sposób niektóre strony to w całości Tacyt i Swetoniusz, nie zaś – jak być powinno – własne rozważania autorki. Począwszy od rozdziału poświęconego Agryppinie Starszej i Germanikowi, proporcja ulega wyraźnej poprawie, nadal jednak ok. 40-50% tekstu to autorzy „Dziejów”, „Roczników” i „Żywotów cezarów”. A trzeba tu odnotować, że książka liczy łącznie 158 stron.
Niestety, niewiele jest własnych wniosków autorki, a gdy się pojawiają – z reguły mają dość powierzchowny charakter. Kończąc rozdział o Tyberiuszu, autorka pisze: „Sądzę, że na osobowość cesarza Tyberiusza, jako człowieka i jako panującego, bardzo mocny wpływ miały jego koleje życia” (s. 52). Dalej wspomina o sile, odwadze i srogości następcy Augusta. W taki sposób, w kilku zdaniach podsumowany został rozdział, który w 90 procentach składa się z fragmentów dzieł Tacyta i Swetoniusza. Z kolei, podsumowując rządy Nerona, autorka pisze: „Uważam, że postać Nerona nadal niepokoi umysły historyków, filozofów i artystów. Wszyscy bowiem zadają sobie pytanie, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Jakim był władcą? Dobrym czy może złym?” (s. 87). Zadaniem historyka byłoby w tym przypadku nie tyle popadanie w redukcjonizm według skali dobro-zło, ale raczej próba dania własnej odpowiedzi. Na rysujące się tu pytania: w jakim stopniu rządy Nerona były wypaczeniem idei pryncypatu, a w jakim stopniu były jego istotą i nieuchronną konsekwencją ustrojowej schizofrenii, usankcjonowanej przez Augusta?
Autorka nie ustrzegła się też niestety pomniejszych błędów. Pisze np., że Apollonia, w której studiował młody Gajusz Oktawiusz, była „miastem w południowej Italii, które za czasów rzymskich było dobrze prosperującym ośrodkiem artystycznym i naukowym” (s. 14), referując do Swetoniusza (II, 8). W rzeczywistości, Apollonia leżała na adriatyckim wybrzeżu Illirii i taka też informacja znajduje się w przypisie J. Niemirskiej-Pliszczyńskiej. Autorka nie zachowała konsekwencji w pisowni łacińskich imion i nazwisk. Kwinktyliusz Warus, który w Lesie Teutoburskim stracił trzy legiony, występuje jako Publius Quinctilius Varus (s. 17). Nieco poniżej mowa jest o Swetoniuszu, Warusie, Oktawianie Auguście i Antoniuszu w formie spolonizowanej. Cytując Swetoniusza według przekładu J. Niemirskiej-Pliszczyńskiej (VI, 34), autorka pisze o postępowaniu Nerona z własną matką: „Wkrótce pozbawił ją wszelkich odznak czci i władzy, odebrał gwardię przyboczną i oddział Germanów, wypędził ją od siebie i w ogóle z Palatynatu” (s. 82). Autorce książki o starożytnym Rzymie nie trzeba zapewne wyjaśniać, że Palatynat to nie to samo, co Palatyn. Poprzestańmy tu na dodaniu, że dość zdumiewających pomyłek podobnego rodzaju jest niestety więcej.
Nie imponuje także bibliografia. Autorka ograniczyła się do niespełna trzydziestu opracowań, wśród których dominują pozycje popularnonaukowe, uzupełnione o kilka podręczników i artykułów. Wśród tych ostatnich najświeższy, autorstwa prof. Marii Jaczynowskiej, pochodzi z 1966 roku.
Wypada więc stwierdzić, że „Dynastia julijsko-klaudyjska w świetle dzieł Tacyta i Swetoniusza” to pozycja dość przeciętna. Autorka nie podjęła próby zmierzenia się z tradycyjnymi poglądami historiografii. Książka niewątpliwie ma pewną wartość: spójnie przedstawia fakty z życia opisywanych postaci. Znacznie lepszym rozwiązaniem dla początkującego pasjonata dziejów imperium Romanum będzie jednak sięgnięcie po dzieła Tacyta i Swetoniusza w oryginalnych wydaniach.
