Robert Spałek – „Komuniści przeciwko komunistom” - recenzja i ocena
Objętość książki jest zaiste imponująca. Ale już na wstępie należy podkreślić, że przejrzysta, logiczna konstrukcja i klarowny wywód umożliwiają sprawną lekturę tak grubej książki. Podziw budzi również bogaty zasób źródeł i liczba wykorzystanych opracowań. Pozytywnie zaskakuje uwzględnienie w bibliografii historiograficznego dorobku sprzed 1989 roku. Wymaga on podejścia bardzo ostrożnego, jednak poważnym uchybieniem (a niestety nierzadko spotykanym w najnowszym dziejopisarstwie) byłoby jego zignorowanie.
W ciągu ostatnich 25 lat przeprowadzonych zostało wiele badań dotyczących okresu stalinowskiego w Polsce, zwieńczonych przez ciekawe monografie i opracowania źródłowe. Można jednak odnieść wrażenie, że tematyka prezentowanej książki była obszarem unikanym przez historyków. Z gruntu bowiem budzi ona ogromne kontrowersje. Jakby nie patrzeć, włączenie do ofiar komunistycznego terroru także działaczy partii komunistycznej może się spotkać z ostrym protestem. Autor zdaje się, że obawiał się takiej reakcji, stąd pierwsze zdanie książki brzmi: „Moją intencją przy pisaniu tej monografii nie było stworzenie martyrologium komunistów” (s. 17). Czy wbrew tej deklaracji nie może jednak tak zostać potraktowana? To już należy do czytelnika. Siłą rzeczy, opowieści mówiące o łamaniu charakterów, o brutalnych torturach, mogą wywołać empatię. Z punktu widzenia pewnej „poprawności historycznej”, a także głównych tendencji we współczesnych interpretacjach dziejów PRL, książka może więc wydać się kontrowersyjna. To jednak nie wstępne zastrzeżenia autora chronią ją przed ewentualnymi zarzutami o relatywizowanie stalinizmu, lecz rzeczowość i styl w jakim poprowadzona została narracja. Praca Roberta Spałka wypełnia ogromną lukę, która długo czekała na – podkreślmy - odważnego historyka.
Historia przedstawiona w pracy jest wielowymiarowa. Punktem wyjścia, a zarazem metą są wydarzenia, które rozegrały się między 1948 a 1956 rokiem. Klucze do ich zrozumienia zakorzenione są w przeszłości wcześniejszej i rozległej tak szeroko jak działał ruch komunistyczny w Polsce. A więc clou problemu są zdarzenia z historii Komunistycznej Partii Polski i Polskiej Partii Robotniczej. Czystki w aparacie władzy stalinowskiego państwa ukazane zostały też na tle innych krajów demokracji ludowej. To z kolei pozwala nam zrozumieć specyfikę polskiego stalinizmu. Czystki były elementem charakteryzującym umacniający się system komunistyczny i ugruntowującą się władzę. Były wręcz formą rytuału, ale Robert Spałek ukazuje casus polski, W którym terror był relatywnie najlżejszy, a w każdym razie inny (brak pokazowych procesów, wyroków śmierci – co nie znaczy, że ofiar śmiertelnych nie było).
Spoglądając na tę pracę z zupełnie innego punktu widzenia, można ją potraktować jako szalenie ważny wkład do nienapisanej dotąd w pełni naukowej biografii Władysława Gomułki. Robert Spałek w swojej pracy zawarł jeden z najciekawszych, a zarazem kontrowersyjnych epizodów życia późniejszego pierwszego sekretarza PZPR. Wszak uwięzienie „Wiesława” było jednym z najważniejszych czynników, które utorowały mu drogę do władzy w październiku 1956.
Obok pierwszoligowych postaci polskiej powojennej historii takich jak wspomniany Gomułka czy z drugiej strony Jakub Berman, Hilary Minc czy Bolesław Bierut, w omawianej książce znajdziemy więcej bohaterów. Wymiar międzynarodowy omawianej historii nadaje przebadana przez autora bardzo skrupulatnie i szczegółowo opisana sprawa braci Noela i Hermanna Fieldów, zresztą po raz pierwszy w tak szeroki sposób. Wśród ofiar czystek występuje szereg czołowych później polityków, a i wcześniej znaczących działaczy: Marian Spychalski, Zenon Kliszko, Alfred Jaroszewicz, Grzegorz Korczyński, Włodzimierz Lechowicz i Michał Rola-Żymierski. Po drugiej stronie znajdziemy nie mniej znane nazwiska Romana Romkowskiego, Józefa Różańskiego, Franciszka Jóźwiaka i Anatola Fejgina. Na uwagę czytelników zasługują też postaci z dalszych szeregów, których nazwiska nierzadko mówią dziś nam niewiele. Wśród ofiar czystek znalazł się m.in. Szczęsny Dobrowolski znany skądinąd dziennikarz, Hedda Bartoszek znana później z opracowań relacji działaczy ZWM, Aleksander Kowalski, który przyczynił się do udziału Armii Ludowej w Powstaniu Warszawskim i sądzę że mamy prawo uważać go za śmiertelną ofiarę czystki, czy Wanda Podgórska, sekretarka Gomułki, która po latach publikowała na łamach podziemnej „Krytyki” pod pseudonimem Wera Wąsowicz.
W badanym przez Roberta Spałka okresie, czasach stalinizmu, możemy dostrzec największy wpływ Sowietów na krajową politykę w powojennych dziejach Polski. Wówczas ta zależność była najsilniejsza. Z pewnością uzyskanie dostępu do archiwów rosyjskich zmieniło by naszą optykę postrzegania wielu zdarzeń opisanych na kartach omawianej pracy. Należy więc życzyć autorowi by miał kiedyś okazję spojrzeć na wyniki swoich badań przez pryzmat materiałów wytworzonych w Związku Radzieckim.
Nie oszukujmy się: praca licząca 1133 strony budzi podziw, ale nie zachęca do pełnej lektury strona po stronie. Można byłoby uczynić autorowi zarzut, że napisał za dużo. Mógł być może inaczej skonceptualizować wybrany temat, np. opisując typowe elementy charakteryzujące polską odmianę stalinowskiej czystki, typowe mechanizmy, posiłkując się jedynie przykładami, zamiast opisywać wszystkie kolejne procesy. Jednak zamiłowanie autora do szczegółu, zmieszczenie w jednej wielkiej opowieści kilkadziesiąt historii dużych i małych w połączeniu ze starannością i rzetelnością, czyni z tej pracy jednym z podstawowych kompendiów wiedzy do dziejów pierwszej dekady powojennej Polski. Historyk dziejów najnowszych pracę Roberta Spałka absolutnie powinien mieć w podręcznym księgozbiorze.
