Żuławska mała ojczyzna (cz. II): cmentarze menonitów

Przeczytaj pierwszą część cyklu, wyjaśniającą, kim byli menonici i skąd pochodzili.

Menonicka symbolika sepulkralna jest niezwykle bogata. Choć spotykane na niej wyobrażenia mają często uniwersalne znaczenia, to jednak nie występują one zbyt często na innych grobach. Do dziś zachowały się liczne menonickie cmentarze, ale w przypadku dużej ich części nie da się już, niestety, odtworzyć ich dawnego układu przestrzennego, a wiele z nich jest zaniedbanych i zarośniętych. Nad ich stanem czuwają miłośnicy Żuław oraz pasjonaci historii lokalnej.

Stogi, groby rodziny Claassen (fot. Pieter Joost Lemmens, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported )

Stogi, grób 19-letniej Helene Pauls z domu Glau (fot. Polimerek , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported )

Na Żuławach cmentarze menonickie znajdowały się między innymi w Cisach, Cyganku, Dzierzgonce, Jeziorze, Kępinach Małych, Kępniewie, Kraśniewie, Krzewsku, Lichnowach Małych, Lipince, Markusach, Żuławkach-Niedźwiedzicy, Orłowskim Polu, Pogorzałej Wsi, Pordenowie, Rozgarcie, Różewie, Stogach Malborskich, Szaleńcu, Wikrowie, Złotnicy czy też Żelichowie. Najbardziej okazały i najlepiej zachowany jest cmentarz w Stogach Malborskich. Zajmuje on powierzchnię ponad dwóch i pół hektara i spotkać na nim można, jak to ujął Roman Klim, „plejadę menonickich nazwisk”: Klassen, Loewen, Wiebe, Harder, Fast, Dyck, Penner, Duerk czy też Wiens.

Menonickie nekropolie zakładane były na regularnych, prostokątnych lub kwadratowych parcelach. Posiadały bramę zbudowaną z ceglanych bądź betonowych słupków, ich granice obsadzane były szpalerem drzew, a wewnętrzne aleje dzieliły je na kwatery w liczbie dwóch, czterech lub sześciu. Architektura cmentarna to także kaplice, do dziś spotykane w niektórych miejscowościach, jak na przykład w Rozgarcie czy Jeziorze.

Dużą wagę przywiązywano do roślinności: cmentarze menonickie przybierały nierzadko formę parków i po dziś dzień porastają je na ogół kępy drzew. Do najczęściej spotykanych na żuławskich cmentarzach drzew należały lipy, jesiony, żywotniki, dęby i kasztanowce, zdarzały się także przypadki sadzenia świerków i daglezji.

Charakteryzując formy nagrobków występujące na Żuławach, Jerzy Domino pisał następująco:

Na cmentarzach przeważały żeliwne i kamienne krzyże, często zmarłych upamiętniano klasycystycznymi formami steli, cippusów, obelisków, kolumn. [...] Prezentują one zarówno formy rokokowe, jak klasycystyczne lub eklektyczne, zawierają nie tylko inskrypcje, w których daty życia podawane bywają z dokładnością, co do dnia, informują także o funkcji zmarłej osoby w gminie, liczbę dzieci, a na drugiej stronie cytat z Pisma Świętego, albo indywidualny tekst epitafijny.

Stogi, nagrobek z makówkami w górnej części (fot. Ludwig Schneider , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported )

Steblewo, nagrobek z nietypowym zdobieniem w formie twarzy, z której ust wychodzą liście dębu (fot. Polimerek , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported )

Za przykład niech posłuży kilka inskrypcji nagrobnych:

Tu spoczywa w Bogu pan Hermann Penner pochodzący z sąsiedztwa wsi Szaleniec, urodzony dnia 5 marca 1773 roku, zmarł dnia 16 listopada 1806 roku. Przeżył 33 lata, 8 miesięcy i 11 dni.

Miejsce spoczynku czcigodnego właściciela folwarku pana Franza Cornelsena z Szaleńca. Urodzony 28 listopada 1772 roku, zmarł 16 maja 1848 roku, osiągnął wiek 75 lat 6 miesięcy i 12 dni, w drugim małżeństwie żył 18 lat, 9 dni i jest ojcem 6 dzieci. Pokój jego duszy.

Tu spoczywa moja droga żona Maria Dyck z domu Sukkau z Marynowów z syneczkiem Corenliusem, urodzona 9 września 1834 roku, zawarła związek małżeński 15 marca 1855 roku, zmarła 16 lutego 1866 roku. Także siedem dzieci jest w wieczności.

Na Żuławach najczęściej spotykane są nagrobki w formie stelli, wykonane z piaskowca, dochodzące niekiedy do dwóch i pół metra wysokości. Stelle wykańczane były u góry tympanonami, na których znajdowało się przedstawienie symboliczne. Roman Klim, badacz menonickich cmentarzy, pisze:

motywy ikonograficzne występujące na cmentarzach mennonickich zostały zaczerpnięte ze sztuki chrześcijańskiej. Jednakże ze względu na nieco inne założenia dogmatyczne religii mennonitów nabierają one specyficznego sensu. Znajdują w nich odbicie kanony mennonitów, a więc moralność życia jednostki, podnoszenie takich cnót jak bogobojność, pokora, skromność, miłość bliźniego i miłosierdzie.

Steblewo, korona jako symbol wstąpienia do Królestwa Niebieskiego (fot. Polimerek , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported )

Steblewo, groby Alberta Steinberga i Michaela Klinge. W dolnej części lewej płyty widnieje czaszka – symbol śmierci i znak tego, co pozostanie po człowieku (fot. Polimerek , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported )

Aby wyrazić taki przekaz, stosowano inskrypcje nagrobne oraz liczne symbole:

• Gołąb z gałązką w dziobie – symbol nadziei, ocalenia i pokoju. W sztuce sepulkralnej gołębia utożsamia się najczęściej z duszą ludzką.
• Winorośl lub bluszcz – z racji swoich wiecznie zielonych liści stanowi symbol nieśmiertelności. Ponieważ zauważono, że roślina ta pnie się nawet po martwych drzewach, stała się ona symbolem duszy żyjącej po śmierci.
• Girlandy, wieńce laurowe – wieczny spoczynek, sława i chwała.
• Skrzyżowane gałązki palmy – symbol zwycięstwa nad śmiercią i zapowiedź życia wiecznego.
• Pęk makówek – symbol wiecznego snu.
• Róża – wieczne szczęście, błogosławieństwo, także symbol kobiecej miłości w nawiązaniu do Matki Boskiej.
• Motyl – znak ulotności i przemijania, skrzydła motyla utożsamiano nieraz z anielskimi. Symbolizował także zmartwychwstanie i odrodzenie się.
• Klepsydra – symbol cykliczność, przypomina żywym o śmierci i przemijaniu. Gdy jest to klepsydra skrzydlata, oznacza ona miłość unoszącą duszę ku niebu.

Steblewo, klepsydra w dolnej części nagrobka jako symbol przemijania i śmierci (fot. Polimerek , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported )

Symbole z różnych menonickich nagrobków (fot. Alicja Młyńska)

• Czaszka, często ze skrzyżowanymi piszczelami – jednoznaczny symbol śmierci, ale z drugiej strony także ostatni ślad zmarłego. Symbol czaszki najczęściej interpretuje się jako znak marności życia na ziemi, wyraża także ascezę i pokutę.
• Serce – uniwersalny symbol miłości i wierności (pojawia się też np. też na przykład na cmentarzu żydowskim na gdańskim Chełmie).
• Oko Opatrzności – symbolizuje Boga. Często przedstawiane w połączeniu z kotwicą i krzyżem, oznacza wówczas łaskę bożą. Z samym krzyżem symbolizowałoby Trójcę Świętą.
• Korona – symbol wstąpienia do Królestwa Niebieskiego i zwycięstwa nad śmiercią. Także symbol władzy, mocy i tryumfu.
• Gwiazda – symbol duszy. Zachodzące słońce oznacza śmierć, pojawiające się na niebie gwiazdy są odbiciem duszy.
• Kotwica, zawsze przedstawiana z krzyżem – symbol stałości, pewności i silnej wiary w Jezusa Chrystusa oraz nadziei na zmartwychwstanie.
• Pochodnia – źródło światła i ognia jest symbolem życia. W sztuce nagrobnej, przedstawiana w postaci zgaszonej i skierowanej w dół, symbolizuje gasnące życie.

Bibliografia

• Jerzy Domino, Zbory mennonickie, cmentarze, [w:] „Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Żuławach”, [dostęp: 10 listopada 2011], <[http://holland.org.pl/art.php?kat=art&dzial=zul&id=9#1]>.
• Dorothea Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Pax, Warszawa 1990.
• Peter James Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, wyd. uzupełnione, Abora, Warszawa 2002.
• Roman Klim, Cmentarze mennenitów, „Krajobrazy dziedzictwa kulturowego”, r. 2000, nr 4.
• Tenże, Cmentarze mennonickie na Żuławach Wiślanych, Wydawnictwo Pomorskie RPK PTTK, Gdańsk 1993.
• Tenże, Śladami mennonitów na Żuławach Wiślanych, Wydawnictwo Pomorskie RPK PTTK, Gdańsk 1994.

Zobacz też

• Brama Straceń – cmentarz-mauzoleum z epoki zaborów;
• Cmentarz Obrońców Wybrzeża w Gdyni;
• Ogromny park pochował umarłych... Cmentarz Centralny w Szczecinie;
• Ocalić od zapomnienia - fotoreportaż z cmentarzy wojennych bitwy łódzkiej (1914).
• Cmentarz żydowski na gdańskim Chełmie;
• Żydów teraz nie ma. Zostały nam tylko cmentarze;
• Barwy kirkutów – polichromie na cmentarzu żydowskim w Pabianicach;
• Symbolika żydowskich nagrobków w świetle kultury chrześcijańskiej.

Redakcja: Roman Sidorski