Zbigniew Anusik – „Gustaw II Adolf” – recenzja i ocena

Podczas organizacji jednej z konferencji studenckich wdałem się w rozmowę z kolegą, na temat plakatu promującego spotkanie poświęcone grom strategicznym. Zauważyłem, że centralnie umieszczono na nim reprodukcję portretu Gustawa II Adolfa w tzw. stroju polskim autorstwa Matthausa Meriana. W odpowiedzi na pytanie dlaczego wybrał akurat tę postać stwierdził, że był to największy w historii dyplomata i człowiek wojny.

Poza wspaniałą narracją, niezwykłym walorem recenzowanej przeze mnie książki jest już samo nazwisko autora, z jego imponującym dorobkiem naukowym. Profesor Zbigniew Anusik, obecny dziekan Wydziału Filozoficzno – Historycznego Uniwersytetu Łódzkiego i kierownik Katedry Historii Nowożytnej Polski i Krajów Nadbałtyckich jest bodaj jedynym w Polsce specjalistą od historii Szwecji okresu nowożytnego. Poświadczają to zresztą liczne inne publikacje autora z tego zakresu, jak: Misja polska w Sztokholmie w latach 1789-1795 (Łódź 1993), Dyplomacja szwedzka wobec kryzysu monarchii we Francji w latach 1787-1792 (Łódź 2000) czy biografia Karol XII, która – podobnie jak omawiana tutaj praca – również ukazała się nakładem Ossolineum, w 2006 roku. Jest on także autorem wielu pomniejszych prac, artykułów monograficznych i haseł do Polskiego Słownika Biograficznego. Kompetencje autora potwierdza też jego biegła znajomość szeregu języków, m.in. szwedzkiego i francuskiego. Zostało to zresztą ukazane w szerokiej bibliografii pracy, uwzględniającej pozycje i źródła, z jakich prof. Anusik korzystał podczas pisania książki.

Wyłącznie homo politicus czy człowiek z krwi i kości?

W biografii „Lwa Północy” zaprezentowane zostały zarówno wątki stricte biograficzne, jak i elementy szeroko pojętych stosunków międzynarodowych. Autor z wielką starannością postarał się najpierw przypomnieć, w jakich okolicznościach doszło do osadzenia młodszej gałęzi rodu Wazów na tronie szwedzkim. Zaprezentował tendencje odśrodkowe możnowładztwa szwedzkiego, walkę Karola IX, ojca Gustawa ze zdetronizowanym Zygmuntem III oraz całokształt położenia międzynarodowego Szwecji po tak zwanej „rewolucji dynastycznej”.

Jest to w zasadzie jedyny rozdział, w którym tak szeroko zostało ukazane środowisko, w jakim dorastał Gustaw II Adolf. Kolejne fragmenty wprawdzie uwzględniają tak zajmujące sprawy, jak relacje Gustawa z kobietami czy w końcowych rozdziałach jego charakter, zamiłowania i pasje, ale szczególnie te ostatnie stanowią szybkie wyliczenie, nie pozwalające moim zdaniem w pełni poznać króla jako człowieka z krwi i kości. Wielce ciekawym jest z kolei opis procesu edukacji, jaki przeszedł przyszły król Szwecji pod okiem znanego uczonego Johanna Skytte. Przejawiający zdolności oratorskie i poliglotyczne, był jednocześnie wychowywany religijnie, jako przyszły protektor luteranizmu.

Nie do końca zakorzeniona w umysłach europejskich dynastia, starająca się o legitymizację, stanęła w obliczu konfrontacji zarówno z Rzeczypospolitą, Moskwą, jak i Danią, a potem Cesarstwem i Bawarią. Szczególnie Dania – pragnącą konkurować o prymat w świecie protestanckim – była niebezpiecznym, raz to wrogiem, zrazu sojusznikiem.

Partnerzy i konkurenci. Walka o hegemonię

Moje osobiste zainteresowanie wzbudził opis nieszczególnie szeroko omawianych w literaturze stosunków szwedzko-moskiewskich, zarówno w czasie trwania Wielkiej Smuty jak i panowania Michaiła I Romanowa. W tym zakresie zostały ujęte takie sprawy, jak chociażby wystąpienie Szwecji u boku swego sąsiada podczas interwencji polskiej, wspólna walka z armią Żółkiewskiego, plany osadzenia na tronie brata Gustawa – Karola Filipa, droga do traktatu w Stołbowie, czy już o wiele późniejsze kontakty Gustawa z carem w kwestii zaciągu wojsk do walki w Rzeszy.

Autor, co warto podkreślić, obrazowo ukazuje czytelnikowi dystans, jaki przebyła Szwecja od państwa osaczonego przez wrogów do podmiotu międzynarodowego, pełniącego rolę hegemona strefy nadbałtyckiej. Najbardziej zastanawia ujęcie tego procesu w dwie drogi, jakimi cel został osiągnięty. Po pierwsze została ukazana cała polityka Szwecji względem wyżej wymienionych państw ze szczególnym uwzględnieniem Danii, jako rzeczywistego konkurenta, który zagrażał państwu Gustawa II Adolfa politycznie i handlowo. Kunszt prezentacji tych stosunków nie wyraża się w tym, że autor przedstawił relacje bilateralne, ale w fakcie, że z wielką starannością naszkicował całą sieć zależności europejskich w przededniu wybuchu wojny trzydziestoletniej. W efekcie, pozorna biografia, jakich wiele, zyskała rys ciekawego elementu dyskursu na temat europejskich stosunków międzynarodowych.

W tej mierze moją uwagę zwróciło szczególnie wartościowe omówienie dziejów dyplomacji po 1610 roku, kiedy to zawiązano obozy Unii Protestanckiej i Ligi Katolickiej. Bez tego niełatwo byłoby zrozumieć całość posunięć Gustawa Adolfa. Prezentacja „pajęczyny” powiązań i interesów politycznych pozwala wyznaczyć miejsce samej Szwecji. Walorem książki jest więc umiejętność przejścia od ogólnego spojrzenia na stosunki międzynarodowe do umiejscowienia w nich pojedynczego rozwijającego się państwa.

Drugą ze wspomnianych dróg wiodących ku potędze stanowiły reformy wewnętrzne i wzmocnienie dotąd osłabionej organizacji piechoty i floty morskiej. Zapatrzenie we wzorce autoramentu cudzoziemskiego zaważyło najsilniej na dokonanych zmianach. Także te procesy zostały omówione w recenzowanej pracy.

Gustaw II Adolf oczami Anusika

Inną zaletą książki jest sama prezentacja głównej postaci. Zbigniew Anusik wcale nie ukazuje nam „spiżowego” Gustawa II Adolfa, władcy-symbolu sprawy protestanckiej. Raczej przejawia on zdystansowane podejście do czynów króla Szwecji. Widać to szczególnie dobrze w ocenie decyzji militarnych króla podczas jego licznych wypraw w Inflantach, Prusach Książęcych czy Rzeszy. Autor wskazuje te decyzje, czy te wydarzenia, które można zaliczyć do niepowodzeń władcy i które świadczą o błędnej ocenie sytuacji.

Tak samo prof. Anusik odnosi się do posunięć monarchy na polu planowanych sojuszy. Chyba najlepszym tego dowodem są przekazane informacje o negocjacjach sojuszniczych z Francją czy państewkami Rzeszy podczas inwazji wojsk szwedzkich w latach 1630-1632. Ukazano perspektywę samego Gustawa Adolfa, ale też jego ewentualnych sprzymierzeńców. Poza tym zaznaczone zostały te momenty, kiedy król odnosił dotkliwe porażki na polu bitewnym i wcale nie przypominał wielkiego tryumfatora spod Breitenfeld czy rzeki Lech.

Odbrązowienie postaci królewskiej nie jest wszelako jakimś zabiegiem metodologicznym i dominantą tej biografii. Zostały też w sposób drobiazgowy wyliczone reformy przyjęte w Szwecji w czasach panowania Gustawa Adolfa. Czytelnik odnajdzie zarówno fragmenty poświęcone kształtowaniu się organów władzy politycznej, skarbowej, jak i militarnej. Chciałoby się tylko zapytać, czy zdaniem autora Szwecja już w tym okresie zaczęła wkraczać na drogę absolutyzmu i czy takie instytucje, jak Tajna Rada i podporządkowane władcy Kościół luterański oraz zreformowane na nowy, zagraniczny sposób wojsko wspierały jego dążenia do tej formy władzy. Do samodzielnych wniosków w tym zakresie można dojść w oparciu o następne rozdziały, w których został przedstawiony specyficzny światopogląd Gustawa II Adolfa (lokujący się w bardzo modnym wówczas prądzie gotyzmu), duch wojny sprawiedliwej toczonej w Rzeszy czy propagandowy obraz króla. Pomocny w tej mierze jest opis posunięć i faktów, na podstawie których autor stara się rozwikłać motywy i inspiracje Gustawa II Adolfa. Czy starał się on być przywódcą protestanckiego świata, czy zamierzał sięgnąć po koronę cesarską, a może interweniował tylko po to by oddalić od Szwecji zagrożenie ze strony Ferdynanda II, wojsk Wallensteina i „papistów”?

Do refleksji skłaniają nie tylko fragmenty poświęcone kwestiom międzynarodowym, ale także opis stosunków łączących władcę z jego współpracownikami. Czytając fragment rozdziału poświęconego reformie państwowej i roli, jaką odegrał w niej kanclerz Axel Oxenstierna, trudno nie pomyśleć – drogą porównania – o relacjach pomiędzy Zygmuntem III, również Wazą, a Janem Zamoyskim. Zadziwić może, że król i kanclerz w Szwecji żyli w jak najlepszych kontaktach, podczas gdy ich polscy odpowiednicy nie mieli dla siebie nawet ułamka tolerancji. To samo tyczy się stosunków władcy Szwecji z dowódcami, jak Bernard Sasko-Weimarski czy Lennart Torstensson, i z twórcą floty – Klasem Flemingiem.

Warto jeszcze wspomnieć szczegółowe nakreślenie kampanii wojennych. Wydaje mi się, że znajdzie ono uznanie w oczach miłośników historii wojskowości. Pewnym mankamentem, który chciałbym zaakcentować jest tu brak jakiegoś graficznego opracowania tras przemarszu wojsk czy po prostu mapy obrazującej kampanie. Ułatwiłaby ona zrozumienie tekstu i uporządkowanie w myślach faktów. In minus można zaliczyć jeszcze bardzo zdawkowe podejście do legendy, jaka ukształtował się po śmierci władcy na polach pod Lützen. Nie jest moim zdaniem jednoznacznie ukazane, nawet w epilogu, czy ta legenda w jakiś zasadniczy sposób różniła się od tej, którą władca był otoczony już za życia.

Uogólniając, praca wymaga niewątpliwie skoncentrowania i powolnej refleksji, ale nie oznacza to automatycznie zawężenia grupy odbiorców do wyrobionych historyków.

Co poza tekstem właściwym?

Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na elementy uzupełniające, które pomogą czytelnikowi w zrozumieniu książki i analizowanej postaci. Są to: zawierająca wiele tytułów i odniesień bibliografia oraz rodowód Gustawa II Adolfa. Co do bibliografii, autor wylicza w niej dużą liczbę tytułów zagranicznych, w tym literaturę szwedzką, ale też niemiecką, angielską czy francuską. Oczywiście nie zabrakło także pomnikowych edycji źródłowych i opracować rodzimych. Tutaj zastrzeżeniem, nie tyle do autora co do wydawcy, jest umieszczanie przypisów i odsyłaczy na końcu tekstu. W przypadku książek wielostronicowych cała „akcja” przewracania stron z początku na koniec jest niewygodna i dezorganizuje czytanie. Jest to jednak podstawowy grzech całej serii.

Jak już pisałem, drugim appendixem jest rodowód, prezentujący także jagiellońskich przodków władcy – potomków Kazimierza Jagiellończyka. Dodatek ten odzwierciedla genealogiczne pasje i wiedzę autora, ale także stara się nam uzmysłowić kolejną z rzadko poruszanych w literaturze kwestii, mianowicie temat kandydatury Gustawa II Adolfa do tronu polskiego po śmierci Zygmunta III i całej akcji dyplomatycznej, propagandowej i szpiegowskiej, jaka się wówczas toczyła.

***

Rekomendując książkę czytelnikowi pragnę jeszcze raz podkreślić rzetelność opracowania tematu i pewne nowatorstwo, wyrażające się w uzupełnieniu dyskursu naukowego o nowe wątki. W biografii Gustawa II Adolfa można odnaleźć nie tylko naukowy wywód, ale i barwne, poruszające zwroty akcji, jak w czasie kampanii 1630-1632. Przeczytamy też o wkładzie bohatera w dzieło „otworzenia Szwecji na Europę” i wyprowadzenia jej z izolacji politycznej.

Erudycyjna narracja stanowi jednocześnie wykład dyplomacji I połowy XVII wieku, biografię i po części książkę „przygodową”. Eklektyzm stylu, w połączeniu z niezwykłym autorytetem autora i jego warsztatem historycznym, skłaniają do przeczytania pracy od deski do deski.

Zobacz też

• Recenzje innych książek z serii biograficznej Ossolineum:
• Jerzy Strzelczyk – „Otton III”
• Gerard Labuda – „Mieszko I”
• Wolfgang Froese – „Historia państw i narodów Morza Bałtyckiego”
• Arcydzieła sztuki w Nationalmuseum

Zredagował: Kamil Janicki