Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 4: Spory o orła i koronę w XIX i XX wieku

Przeczytaj pierwszą, drugą oraz trzecią część artykułu.

Polskie orzełki wojskowe

Pierwowzoru późniejszego orła wojskowego niektórzy historycy (T. Jeziorowski) dopatrują się w nietypowych przedstawieniach Orła Białego z 2. połowy XVII i 1. połowy XVIII wieku (np. na chorągwiach wojskowych z czasów Augusta II), gdzie Orzeł Biały dzierżył w szponach królewskie insygnia: berło, jabłko lub miecz. Król August II Mocny, wprowadzając jednolite umundurowanie wojska polskiego, w 1710 roku kazał umieścić na ozdobnych blachach czołowych kaszkietów żołnierzy z regimentu gwardii pieszej koronnej symbol orła. Był to orzeł biało emaliowany na błękitnym tle, z berłem i jabłkiem królewskim oraz tarczą herbową Wettinów na piersi. Na blasze powyżej towarzyszył mu królewski monogram. Najstarsze zachowane w muzeach wojskowe kaszkiety z orłami z czasów saskich datuje się na ok. 1730 rok.

Wydane 11 marca 1791 roku, w dobie Sejmu Wielkiego, przepisy mundurowe wprowadziły dla wszystkich polskich żołnierzy regimentów piechoty orła blaszanego z monogramem królewskim. W okresie wojny w obronie Konstytucji 3 maja na blachach czołowych kaszkietów żołnierzy umieszczano więc masywne, odlewane z mosiądzu orły, w stylizacji wzorowanej na rzymskiej, z królewskim monogramem na piersi (litery SAR, skrót od [Stanislaus Augustus Rex]) oraz insygniami w szponach. Zachowało się zaledwie kilka egzemplarzy tych znaków. Orły trafiły też wówczas na sztandary wojskowe. Ich forma ewaluowała w następnych dekadach, aby ukształtować się ostatecznie w epoce wojen napoleońskich.

Orzeł 2 Pułku Piechoty Liniowej Królestwa Kongresowego (fot. Maciej Szczepańczyk , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Legiony polskie utworzone w 1797 roku we Włoszech podlegały formalnie władzy marionetkowej Republiki Lombardzkiej i dlatego nie mogły w sposób wyraźny nawiązywać do polskiej przedrozbiorowej symboliki wojskowej. Pozostawiono im tylko polski mundur, komendę i organizację. Żołnierze Legionów nosili więc na kaszkietach francuskie kokardy z pękiem włosia zamiast orzełka, a na sztandarach wojskowych polskie orły zastąpione zostały przez bardziej „poprawne politycznie” symbole republikańskie: czapkę frygijską (symbol wyzwolonych niewolników w Rzymie), koguta galijskiego ciskającego gromy czy symbol równości – narzędzie do ustalania poziomu w wieńcu laurowym. Dowódca Legionów, generał Jan Henryk Dąbrowski, na klamrze pasa umieścił jednak wizerunek polskiej rogatej czapki i szabli z orlą rękojeścią – taką namiastkę narodowej symboliki.

Polskie orły wróciły na czapki i sztandary wojskowe w Księstwie Warszawskim (1807–1815). W ostatnich latach istnienia Księstwa, około 1812 roku, polski orzeł wojskowy uzyskał formę niemal identyczną ze współczesną. Umieszczany był, na wzór francuski, na płatach oraz drzewcach pułkowych chorągwi i sztandarów, na żołnierskich i oficerskich klamrach pendentów, ładownicach, szabeltasach, ryngrafach, guzikach, czaprakach, pieczęciach oraz oczywiście na wojskowych czapkach (m.in. okazałych ułańskich czakach). Wykonany z blachy, smukły orzełek o stylizacji klasycystycznej został osadzony (można powiedzieć opisowo, że przysiadł) na tzw. tarczy amazonek, czyli pelcie (tarczy lekkiej piechoty greckiej), na której umieszczano numerację oddziałów. Ta forma orła wojskowego spopularyzowała się w okresie autonomicznym Królestwa Polskiego, przed wybuchem powstania listopadowego (1815–1830). Współczesny wzór polskiego orła wojskowego (1993), nawiązujący bezpośrednio do orzełka strzeleckiego (1913) i międzywojennych orłów wojskowych (1919), jest bardzo bliski swojemu pierwowzorowi sprzed 200 lat.

Spory o stylizację i koronę Orła Białego w okresie zaborów

Oficjalnym herbem Królestwa Polskiego, tzw. Kongresowego, utworzonego w 1815 roku na kongresie wiedeńskim, był wielki dwugłowy rosyjski orzeł imperatorski, na którego piersiach na płaszczu heraldycznym, w owalnej tarczy umieszczono małego, polskiego orła. Herb ten symbolicznie dawał do zrozumienia Polakom, że kraj stał się własnością autokratycznej dynastii Romanowów i przypominał, że Polska jest zniewolona, zależna od sąsiedniego mocarstwa. Nic więc dziwnego, że podczas kolejnych powstań narodowych i demonstracji patriotycznych z zapałem zrywano z gmachów publicznych i niszczono to carskie godło, powracając do symboliki Orła Białego, zwykle w stylizacji klasycystycznej, stanisławowskiej. Po upadku powstań narodowych i utracie resztek autonomii Królestwa Polskiego władze carskie zrezygnowały z używania odrębnego herbu tej prowincji (formalnie przetrwał do 1869 roku). Polski Orzeł Biały stał się tylko jednym z wielu herbów prowincji Imperium Rosyjskiego, umieszczanych na skrzydłach czarnego, dwugłowego orła rosyjskiego, obok godeł m.in.: Kazania, Astrachania, Finlandii, Gruzji, Mołdawii, Syberii, wielkich księstw kijowskiego, włodzimierskiego i nowogrodzkiego… Pierś rosyjskiego, cesarskiego orła zdobiła tarcza z postacią patrona Moskwy, czyli św. Jerzego walczącego ze smokiem, a jego głowy i tarczę herbową wieńczyły zamknięte imperatorskie korony.

Herb Królestwa Kongresowego (rys. Sodacan , Katepanomegas , TRAJAN 117, Avalokitesvara , na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported)

Zupełnie podobną formę i przesłanie ideowe miał oficjalny herb Wielkiego Księstwa Poznańskiego z 1815 roku, określany w źródłach jako „królewsko-pruski wielkoksiążęcy orzeł”. Przedstawiał on w polu srebrnym pruskiego czarnego orła ([Reichsadler]), na którego piersiach znajdował się, na tarczy zwieńczonej otwartą (książęcą) koroną, w polu czerwonym, srebrny orzeł polski w złotej koronie, ze złotymi łapami i czerwonym językiem. Herb ten symbolizował oczywiście, że obdarzone częściową autonomią Księstwo było integralną częścią Królestwa Prus. W praktyce władze pruskie od początku często i chętnie usuwały orła polskiego z piersi orła pruskiego na pieczęciach urzędowych, a w jego obronie występował kilkakrotnie bezskutecznie sejm prowincjonalny w Poznaniu. Pod koniec XIX wieku herb ten zajmował 6 miejsce na wielkim, liczącym 51 pól herbie Królestwa Prus.

Wraz z upadkiem I Rzeczpospolitej korona na głowie Orła Białego powoli traciła swoje dawne znaczenie symboliczne. Polska straciła niepodległość, przestała być monarchią. Nie powinno więc nas dziwić, że wiele polskich środowisk politycznych, lewicowych, republikańskich i demokratycznych, w kraju i na emigracji, odrzuciło tę koronę jako symbol dawnej, królewskiej, szlacheckiej i „sarmackiej” Polski. Zastępowano ją nieraz innym nakryciem głowy o bardziej „postępowej” symbolice, np. spopularyzowaną przez rewolucję francuską czapką frygijską albo jej polskim odpowiednikiem: czapką konfederatką zatkniętą na pice. Częściej herbowy orzeł przedstawiany był po prostu z gołą głową. Zdarzało się także w XIX wieku, że w miejscu korony umieszczano krzyż (jak w Legionie Adama Mickiewicza we Włoszech w 1848 roku), wieniec laurowy lub Oko Opatrzności (na wspólnych grobach polskich emigrantów na paryskim cmentarzu Montmartre).

Po burzliwej dyskusji zachowano koronę na głowie Orła Białego z pieczęci Rządu Narodowego w okresie powstania listopadowego (1830–1831), choć nie było jej na pierwotnym projekcie autorstwa wybitnego historyka Joachima Lelewela. Herb ten przedstawiał na nowożytnej francuskiej tarczy dwudzielnej w słup w polu prawym polskiego Orła Białego, zaś w polu lewym litewską Pogoń pod wspólną koroną. Zabrakło królewskiej korony na sztandarach emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w Paryżu (1832), w symbolice powstania krakowskiego (1846) i wiosny ludów w Wielkopolsce (1848). XIX-wiecznego Orła Białego bez korony możemy także interpretować jako herb uszczerbiony – godło Polaków pozbawionych własnego państwa.

Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”

Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3

Pieczęć z herbem Królestwa Polskiego z okresu powstania listopadowego (1831)

Orzeł republikański bez korony z okresu powstania krakowskiego (1846)

Konserwatyści, np. z kręgu księcia Adama Czartoryskiego i Hotelu Lambert, nadal używali tradycyjnego Orła Białego w koronie, podobnie jak np. oddziały polskie gen. Bema walczące w okresie wiosny ludów na Węgrzech (1848). W szponach orła umieszczano wtedy chętnie np. wieńce dębowe czy laurowe. Towarzyszyły mu często tzw. panoplia (np. skrzyżowane sztandary, lufy armatnie, lance, kosy, karabiny i tzw. kotwica nadziei) albo postać Matki Boskiej częstochowskiej z Dzieciątkiem. Biżuteria patriotyczna z motywem orła stała się bardzo popularna w Królestwie Polskim w okresie wielkich demonstracji w przededniu powstania styczniowego (1861).

Podczas powstania styczniowego (1863–1864) większość oddziałów zbrojnych używała symbolu ukoronowanego orła, ale zdarzały się także oddziały powstańcze pod dowództwem „czerwonych”, którym patronował „republikański” orzeł bez korony. Bardzo charakterystyczną formę uzyskał herb umieszczony na pieczęci Rządu Narodowego wprowadzonej dekretem z 10 maja 1863 r.oku W nietypowej, trójdzielnej w rosochę tarczy herbowej umieszczono trzy godła: polskiego Orła Białego, litewską Pogoń oraz ruskiego (ukraińskiego) Archanioła Michała. Tarcza ta zwieńczona była zamkniętą koroną, jednak na głowie herbowego orła korony tej nie powtórzono, wkładając mu w szpony miecz oraz krzyż. Ta symbolika powstańcza była bardzo popularna także w okresie późniejszym, powielana np. na patriotycznych kartach pocztowych drukowanych w Galicji na początku XX wieku.

Zmodyfikowany herb Rzeczpospolitej z chorągwi z okresu powstania styczniowego (1863)

Nie miał początkowo korony orzełek strzelecki (projekt Czesława Jarnuszkiewicza z 1913 roku) i wzorowany na nim orzełek legionowy na maciejówkach strzelców z I Kompanii Kadrowej Józefa Piłsudskiego, gdy wyruszali na wojnę światową z krakowskich Oleandrów (6 sierpnia 1914 roku). Jednak już dwa lata później prawie wszystkie orzełki wojskowe żołnierzy walczących w Legionach uzyskały korony. Nie wiem, na ile wiarygodna jest relacja pamiętnikarska o przypadkowym usunięciu (ułamaniu) korony podczas projektowania pierwszego orzełka strzeleckiego. Różne polskie oddziały wojskowe w okresie I wojny światowej, walczące u boku Austriaków, Niemców, Rosjan czy Francuzów, umieszczały na swych sztandarach orły w koronie lub bez niej, w bardzo ciekawej nieraz stylizacji. Wystarczy wspomnieć „kubistycznego” orła bez korony projektu Xawerego Dunikowskiego w oddziale tzw. Bajończyków walczącym we Francji). Spór o obecność i formę korony na głowie Orła Białego powracał jeszcze kilkakrotnie po I i II wojnie światowej. Dla znacznej części Polaków korona na głowie Orła Białego przestała bowiem oznaczać ustrój monarchiczny, coraz częściej interpretowano ją za to jako symbol narodowej suwerenności.

Na początku XX stulecia na różnych pocztówkach patriotycznych, drukach okolicznościowych, naklejkach okiennych czy pieczęciach rywalizowały ze sobą różne historyczne stylizacje Orła Białego. Bardzo popularny był wtedy zwłaszcza orzeł w stylizacji renesansowej. Pod koniec I wojny światowej, kiedy niepodległość Polski zbliżała się wielkimi krokami, różni publicyści nawoływali do odrzucenia klasycystycznej stylizacji godła herbu narodowego, jako kojarzącego się z czasami słabości, upadku i rozbiorów. Pisano np.: „w miarę upadku narodu, marnieje coraz bardziej kształt orła, zarówno pod względem artystycznym, jak i heraldycznym. Ostatecznie zmarniał on za Stanisława Augusta”. Proponowano zastąpić go inną, wcześniejszą wersją, najchętniej orłem zygmuntowskim, pochodzącym z czasów największej świetności Rzeczpospolitej. Możemy znaleźć wiele przykładów jego zastosowania w ostatnich latach I wojny światowej, w przededniu odzyskania niepodległości. Dla przykładu wymienię banknoty markowe Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, wyemitowane w 1917 roku, na których widnieje piękny renesansowy orzeł umieszczony w owalnym kartuszu, pod zamkniętą koroną, bardzo podobny do orłów zygmuntowskich z arrasów wawelskich.

Nie brakowało także zwolenników wcześniejszej, piastowskiej stylizacji Orła. W praktyce często tworzono wtedy własne, historyzujące stylizacje Orła Białego, określane jako jagiellońskie, a w praktyce będące pewną syntezą form gotyckich i renesansowych. Taki był właśnie orzeł z projektu pieczęci Sądu Pokoju VI Okręgu m. st. Warszawy z 1917 roku. Zupełnie podobnie prezentuje się orzeł na sztandarze Szkoły Handlowej Kupiectwa Łódzkiego otwartej w 1916 roku, przechowywany do dziś w Wydziale Zbiorów Specjalnych Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Łodzi.

Dalsze spory o symbolikę państwową w II Rzeczpospolitej

Kiedy w listopadzie 1918 roku rodziła się po latach zaborów niepodległa Rzeczpospolita, spór o formę polskiego herbu państwowego odżył. Stanisław Thugutt (lewicujący ludowiec), minister spraw wewnętrznych w socjalistycznym rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, próbował specjalnym okólnikiem dokonać „drobnej zmiany”, tj. usunąć z głowy Orła Białego koronę królewską, uzasadniając to republikańskim ustrojem odradzającego się państwa. Wywołało to falę krytyki ze strony oburzonego społeczeństwa i prasy. Okólnika tego nigdy formalnie nie odwołano, ale pod naciskiem opinii publicznej nigdy też nie wszedł w życie.

Koronę na głowie orła postanowiono więc zachować jako symbol zjednoczonego, suwerennego kraju, nie umilkły jednak spory o wybór historycznej stylizacji Orła Białego. W lipcu 1919 roku ogłoszono nawet konkurs „dla artystów polskich” na wzór herbu państwowego. Ostatecznie, nie czekając na rozstrzygnięcie tego konkursu, który nie przyniósł pewnie interesujących projektów, rząd zgłosił do Sejmu Ustawodawczego wniosek w sprawie godeł i barw narodowych. 1 sierpnia 1919 roku Sejm przyjął ten projekt w ustawie o godłach i barwach Rzeczpospolitej Polskiej. Postanowiono, że Polska po 123 latach niewoli miała odzyskać godło podobne do tego, które straciła w okresie rozbiorów. Główną inspiracją dla projektantów pierwszego herbu państwowego odrodzonej Rzeczpospolitej z 1919 roku został więc wcale nie orzeł piastowski czy renesansowy, ale klasycystyczny z 2. połowy XVIII wieku.

Oficjalny herb II Rzeczpospolitej z orłem wzorowanym na klasycystycznym (1919)

Rysunek orła z 1919 roku był zapewne dziełem zbiorowym, w którego powstaniu brali udział Jan Skotnicki, znany malarz Józef Mehoffer i historyk Stanisław Łoza. Autorzy tego herbu celowo nawiązali do stylizacji z końca XVIII i początku XIX wieku, na znak ciągłości polskiej państwowości. Klasycystycznego w swej formie orła umieszczono na ahistorycznej, nowożytnej, francuskiej tarczy. Przyjętą ustawę i wzór orła traktowano jednak jako tymczasowe, gdyż trwały jeszcze walki o granice, a ostateczne rozstrzygnięcie miała przynieść konstytucja RP, w praktyce wzór ten miał jednak obowiązywać aż do 1927 roku. Projekt Orła Białego z 1919 roku nie był zbyt udany pod względem plastycznym i heraldycznym, wytykano mu m.in. zbyt naturalistyczny, „falbaniasty” rysunek upierzenia orła, nieco przyciężką i mało subtelną formę graficzną niezgodną z duchem czasu, przezywano go gęsią… Mimo to do tej właśnie stylizacji orła nawiązywała chętnie część środowisk opozycji demokratycznej w latach 80. XX wieku.

Kup e-booka „Zapomniani artyści II Rzeczypospolitej”

Książkę można też kupić jako audiobook, w cenie 16,90 zł.

Po opanowaniu Wilna w wyniku tzw. „buntu” gen. Lucjana Żeligowskiego i proklamowaniu „państwa” Litwy Środkowej, pojawił się projekt herbu dla tego tworu politycznego. Został on wprowadzony Dekretem Naczelnego Dowódcy Wojsk z 12 października 1920 roku. Herb ów przedstawiał na tarczy typu polskiego, dwudzielnej w słup, dwa godła: ukoronowanego polskiego Orła Białego (w polu prawym czerwonym) i litewską Pogoń (w polu lewym, także czerwonym). Kompozycja ta nawiązywała oczywiście do herbu z okresu powstania listopadowego. Na drukowanych w Wilnie znaczkach pocztowych z 1921 roku znalazła się nieco inna wersja herbu polskiej części Litwy: czwórdzielna w krzyż tarcza herbowa ze skwadrowanymi godłami Orzeł Biały i Pogoń (jak w tarczy herbowej przedrozbiorowej Rzeczpospolitej). Tarczę sercową, przeznaczoną dawniej na herb rodowy króla, zajął obecnie patron Wilna: św. Krzysztof niosący na barkach Dzieciątko Jezus. Herb Litwy Środkowej przestał obowiązywać z chwilą jej wcielenia do Polski w kwietniu 1922 roku. Była to ostatnia w dziejach polskiej heraldyki państwowej kompozycja heraldyczna z połączonymi Orłem Białym i Pogonią.

Współczesna stylizacja Orła Białego w herbie Rzeczpospolitej Polskiej pochodzi z drugiej połowy lat 20. XX wieku. Wzór ten został wprowadzony rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach w dniu 13 grudnia 1927 roku. Jednym z najważniejszych źródeł historycznej inspiracji dla autora tego projektu, prof. Zygmunta Kamińskiego (architekta z Politechniki Warszawskiej), był prawdopodobnie orzeł renesansowy z czasów Zygmunta I Starego (ze wspomnianego medalu autorstwa Jana Marii Padovano z 1532 roku). Z. Kamiński pisał: „Uważałem, że godło Polski należy wybrać z okresu największego rozkwitu, kiedy Biały Orzeł reprezentował wielkość mocarstwową Polski. Bez wahania wybrałem typ orła Jagiellonów (…)”.

Oficjalny herb II Rzeczpospolitej z orłem eklektycznym projektu Z. Kamińskiego (1927)

Współczesne godło Polski ma w rzeczywistości charakter eklektyczny: obok dominujących elementów stylizacji zygmuntowskiej i batoriańskiej, znajdziemy w nim także nawiązania do XIV-wiecznej tradycji piastowskiej czy manieryzmu epoki Wazów, a tarcza herbowa jest późniejsza, XIX-wieczna. Ten właśnie eklektyzm spotkał się z krytyką ze strony historyków i heraldyków. Zwracano także uwagę na niepoprawny heraldycznie cieniowany rysunek przypominający płaskorzeźbę (herb powinien być płaski, o maksymalnie uproszczonym, stylizowanym rysunku), nieuzasadnione historycznie użycie złotej bordiury (skraju) dookoła tarczy (co w dawnej angielskiej heraldyce miało oznaczać nieprawe potomstwo), pewne szczegóły rysunku orła (zbyt oddalone od brzegów tarczy szpony, które powinny być aż do upierzenia złote, a nie srebrne, podobnie jak przepaska, niepotrzebnie wyeksponowany język, a zwłaszcza ahistoryczne pięcioramienne gwiazdki czy rozetki zamiast trójliści na końcu przepaski na skrzydłach). Pod względem plastycznym ten wzór Orła Białego jest znacznie lepszy, nowocześniejszy od swego poprzednika z 1919 roku. Szczególnie dobrze prezentuje się w okrągłej formie na pieczęciach i monetach. Po przeniesieniu na tarczę herbową jest jednak zbyt szeroki, co powoduje deformację tarczy, która jest niemal kwadratowa. Zrezygnowano z pierwotnego projektu opracowania nieco innej stylizacji na pieczęcie, a innej na tarcze.

Moment wprowadzenia nowego wzoru godła państwowego zbiegł się niemal w czasie z ważnymi wydarzeniami politycznymi: przewrotem majowym Józefa Piłsudskiego i początkiem autorytarnych rządów sanacji. Nic więc dziwnego, że zmieniona wtedy symbolika państwowa stała się przedmiotem ostrych sporów i polemik o charakterze polityczno-ideologicznym. W prasie prawicowej związanej z Narodową Demokracją krytykowano zwłaszcza owe pięcioramienne gwiazdki na skrzydłach orła, jako tajne symbole masońskie lub celową bolszewizację polskiego godła. Jeszcze większą falę krytyki wywołała zmiana formy korony na głowie orła: w miejsce zamkniętej, zwieńczonej krzyżem korony XVIII-wiecznej pojawiła się bowiem otwarta korona królewska w stylizacji z XIV wieku. Środowiska prawicowe odebrały to oczywiście jako zamach na tradycję i religię katolicką, celową laicyzację herbu oraz ukłon w stronę niechrześcijańskich mniejszości narodowych.

Wybierając formę korony czy też zdobiąc przepaskę na skrzydłach orła kanciastymi rozetkami, Z. Kamiński kierował się prawdopodobnie tylko względami artystycznymi, a nie ideologią czy polityką. Mimo krytyki, Orzeł Biały według wzoru z 1927 roku został przyjęty i z niewielkimi modyfikacjami obowiązuje do dziś. Przez długie dekady funkcjonowania orzeł Kamińskiego zasłużył sobie na szacunek Polaków, zwłaszcza w okresie II wojny światowej, gdy dzielnie towarzyszył Rządowi RP na Wychodźstwie, polskim oddziałom wojskowym na wielu frontach czy żołnierzom polskiego państwa podziemnego.

W okresie II Rzeczpospolitej opracowano także wzory orła wojskowego nawiązujące do tradycji z okresu wojen napoleońskich i powstania listopadowego. Nowością był orzełek marynarki wojennej z motywem kotwicy i orzełek lotniczy otoczony przez 2 skrzydła husarskie.

Przeczytaj piątą, ostatnią część artykułu.

Zobacz też:

• Orzeł Biały. Dlaczego herb Rzeczypospolitej wymaga poprawek;
• Czeskie marzenie we fladze zapisane;
• Co oznacza herb papieża Franciszka?;
• Smok i miecz w heraldyce Piastów a król Artur;
• Półksiężyc, orzeł, lew i smok. Uwagi o godłach napieczętnych Piastów.

Zapisz się za darmo do naszego cotygodniowego newslettera!

Wybrana bibliografia

• Awantura o Orła, „Gazeta Wyborcza”, 11 lutego 1990, nr 202, s. 1.
• Bolszewik w koronie, „Gazeta Wyborcza”, 09 stycznia 1990, nr 174, s. 2.
• Cisek Janusz, Orzeł i barwy narodowe u progu niepodległości (1914–1918), [w:] Rola symboli narodowych we współczesnej Polsce, red. Michał Wołłejko, Radosław Marciniak i Przemysław Siejczuk, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2008.
• Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Pax, Warszawa 2001.
• Jaki znak twój? Orzeł biały, „Gazeta Wyborcza”, 03 kwietnia 1991, nr 547, s. 15.
• Jaworska Aleksandra, Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII–XVIII w.), [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Materiały sesji naukowej w dniach 27–28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod redakcją Stefana Kuczyńskiego, DiG, Warszawa 1996, s. 73-84.
• Taż, Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, DiG, Warszawa 2003.
• Jeziorowski Tadeusz, Początki polskiego orła wojskowego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 189–204.
• Kiersnowski Ryszard, Symbol ptaka, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X–XV w., pod red. Jacka Banaszkiewicza, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994, s. 105–116.
• Kłótnie o Orła, „Gazeta Wyborcza”, 16 stycznia 1990, nr 180, s. 3.
• Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
• Kuczyński Stefan K., Herb Królestwa Polskiego w XIV–XV wieku. Wokół genezy, treści funkcji, [w:] Imagines Potestatis…, s. 151–160.
• Tenże, Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 241–256.
• Tenże, Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, 26 czerwca–15 października 1995, Zamek Królewski w Warszawie–Polskie Towarzystwo Heraldyczne, Warszawa 1995, s. 33–42.
• Tenże, Pudłowski Leszek, Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, „Archeion”, t. 82 (1987), s. 97-137.
• Myśliński Michał, Awifaunistyczny pierwowzór wyobrażenia godła Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 7–14.
• Mrozowski Przemysław, O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 43–53.
• Orzeł, „Gazeta Wyborcza”, 08 lutego 1990, nr 200, s. 1.
• Piech Zenon, Symbole władzy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagines Potestatis…, s. 117–150.
• Tenże, Wokół genezy Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 15–32.
• Tenże, Zarys dziejów i symbolika Orła Białego, [w:] Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. Mieczysława Rokosza, Uniwersitas, Kraków 1996, s. 9–44.
• Pietras Tomasz, Z Kaplicy Zygmuntowskiej do logo Senatu RP. Kilka uwag na marginesie dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Zygmunta Starego – znak Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2011 [kalendarz na rok 2012 według projektu Moniki Łączyńskiej].
• Tenże, Znak zwycięskiego orła, „Mówią wieki”, 2001, nr 9 (501), s. 6–12.
• Pudłowski Leszek, Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 267–295.
• Rokosz Mieczysław, Orzeł Biały w staropolskiej grafice książkowej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 107–132.
• Russocki Stanisław, Nad nami Orzeł Biały, [w:] Tenże, Stefan K. Kuczyński, Juliusz Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, wyd. 3, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978, s. 17–78.
• Znamierowski Alfred, Elementy herbu polskiego 1295–1995, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 85–94.
• Tenże, Dudziński Paweł, Wielka księga heraldyki, Świat Książki, Warszawa 2008.

Redakcja: Roman Sidorski