Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 3: W epoce Jagiellonów i królów elekcyjnych

Przeczytaj pierwszą i drugą część artykułu.

Kolejnym (po godle z pieczęci majestatycznej Kazimierza Wielkiego) do dziś łatwo rozpoznawalnym polskim orłem jest tzw. „orzeł grunwaldzki”, powielany w tysiącach kopii na rozmaitych chorągwiach, tarczach, tunikach, kropierzach itp., powstających w związku z coraz popularniejszą modą na kulturę rycerską i rekonstrukcje historyczne. Wystarczy wspomnieć niedawne obchody 600-lecia wielkiej wojny z Zakonem Krzyżackim i bitwy pod Grunwaldem (2010). Nie zachowała się żadna miniatura z epoki prezentująca wielką chorągiew ziemi krakowskiej (i zarazem całego Królestwa Polskiego), z takim poświęceniem bronioną przez polskie rycerstwo na polach Grunwaldu 15 lipca 1410 roku. Była to najważniejsza i zapewne największa z polskich chorągwi użytych w tej sławnej bitwie, prawdopodobnie miała kształt gonfanonu – była po stronie swobodnej wycięta w jeden lub kilka długich rogów czyli stref w kształcie trójkątów albo prostokątów.

Obok niej funkcjonowała druga, mniejsza chorągiew królewska z Orłem Białym, określana jako królewski proporzec. Oryginalne chorągwie polskie spod Grunwaldu się nie zachowały, nie wiemy więc, jaką stylizację miał królewski orzeł na nich umieszczony. W tej roli występuje więc zazwyczaj... orzeł umieszczony na boku tumby nagrobnej Władysława Jagiełły w katedrze na Wawelu, bardzo udanego dzieła anonimowego średniowiecznego rzeźbiarza (ok. 1420 roku); ostatnio w literaturze wskazuje się na warsztat sławnego Donatella z Florencji jako miejsce powstania tego nagrobka (A. Boczkowska). Orzeł został umieszczony na późnogotyckiej tarczy, tzw. hiszpańskiej (o prostokątnej głowicy i równoległych bokach zamkniętych półkoliście u dołu). Ma on smukłe proporcje, silnie odchyloną do tyłu głowę z rozwartym dziobem, charakterystyczne, miękkie upierzenie oraz zaokrąglone u góry barki skrzydeł zakończone trójliściem.

Orzeł Biały z nagrobka Władysława Jagiełły (tzw. grunwaldzki) na banknocie stuzłotowym

Tarcze herbowe Jagiellonów

Od czasów unii w Krewie (1385) i koronacji Władysława Jagiełły (1386) na pieczęciach królewskich polskiemu Orłowi Białemu zaczęła towarzyszyć litewska Pogoń. Jest to punkt wyjścia dla wykształcenia się późniejszego herbu Rzeczpospolitej. Władysław Jagiełło oraz jego dwaj synowie, Władysław Warneńczyk i Kazimierz Jagiellończyk, w tarczy herbowej czwórdzielnej w krzyż kazali umieszczać, oprócz Orła i Pogoni, również dwa herby ziemskie: Wielkopolski (Bawola Głowa) oraz Kujaw (połuorzeł-połulew). Nad tarczą główną, w niektórych prezentacjach herbu podtrzymywaną przez anioła, umieszczano małą tarczę z chrześcijańskim herbem rodowym dynastii panującej: Podwójnym Krzyżem. Taki wzór herbu wielkiego Polski obowiązywał przez ponad 100 lat (1386–1492).

Dopiero wnuk Jagiełły, Jan Olbracht (1492–1501) umieścił na swej pieczęci nieco inną kompozycję heraldyczną. Polski Orzeł Biały, jako najważniejszy z godeł, powędrował na oddzielną małą tarczę, tzw. sercową, umieszczoną na środku herbu. Kolejne pola czwórdzielnej tarczy zajęły herby: Litwy (Pogoń), Rusi Czerwonej (Lew), Wielkopolski (Bawola Głowa) oraz Kujaw (połuorzeł-połulew). Tarczę tę zdobiła zamknięta królewska korona, o której znaczeniu będzie jeszcze mowa. Nowością były też trzymacze herbowe w postaci dwóch lwów. Ta, dosyć rozbudowana i skomplikowana forma herbu państwowego, nie przyjęła się jednak na dłużej. Ostatni Jagiellonowie, Aleksander, Zygmunt Stary i Zygmunt August (1501–1572) na 4 polach tarczy herbowej zachowali jedynie skwadrowane, powtórzone dwukrotnie godła Polski (Orzeł Biały) i Litwy (Pogoń). Orzeł zajmował w tej kompozycji zawsze najważniejsze hierarchicznie, prawe górne pole tarczy. Taka właśnie tarcza herbowa stała się oficjalnym herbem państwowym Rzeczpospolitej Obojga Narodów od czasów unii lubelskiej (1569).

Jagiellońska tarcza herbowa z czasów Jana Olbrachta

Renesansowe orły Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta

W okresie rządów ostatnich Jagiellonów na polskim tronie, Zygmunta Starego i Zygmunta II Augusta, Orzeł Biały uzyskał, w porównaniu ze swą średniowieczną, gotycką formą, charakter bardziej wytworny i artystyczny, tracąc jednak nieco na sile wyrazu i czystości heraldycznej (sztuka heraldyczna zaleca wszak prostotę!). Sylwetka orła stała się bardziej wrzecionowata, do czego przyczyniły się, bardzo wtedy modne, owalne lub fantazyjnie wycięte kartusze (ozdobne elementy w kształcie karty z zawiniętymi brzegami), zastępujące klasyczne, średniowieczne tarcze rycerskie.

Orzeł jagielloński w okresie panowania Zygmunta Starego (1506–1548) przedstawiany był przez artystów w bardzo dekoracyjny sposób, choć nie było jednej, ustabilizowanej formy. Dla przykładu orzeł autorstwa wybitnego włoskiego mistrza Bartłomieja Berrecciego, umieszczony na postumencie pilastrowym w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu (dobrze wszystkim znany dzięki współczesnym banknotom 100-złotowym), został zamknięty w oryginalnej, wielobocznej tarczy i linearnie zornamentalizowany. Charakterystyczne są jego długie, skośnie upięte lotki. Dla stylizacji orła zygmuntowskiego z 1. połowy XVI wieku charakterystyczny jest sercowato profilowany tors i duże lotki, upięte promieniście na całej długości skrzydeł. Za jedną z najpiękniejszych stylizacji Orła Białego uchodzi rewers medalu z wizerunkiem króla Zygmunta I autorstwa Jana Marii Padovano, odlanego w 1532 roku z okazji 64 urodzin tego monarchy. Stylizację tę cechuje prawdziwie renesansowy umiar, powaga i harmonia oraz doskonałe dopasowanie do okrągłej formy medalu.

Medal z renesansowym orłem Zygmunta Starego (1532 r.), główny wzór dla współczesnego godła Rzeczpospolitej autorstwa Zygmunta Kamińskiego

Orzeł jako godło królewskie uzyskał za czasów Zygmunta Starego nowy element dekoracyjny. Była to wielka (majuskulna) litera „S” – inicjał imienia króla w zlatynizowanej formie Sigismundus. Umieszczano ją na piersi orła lub przeplatano przez jego pierś i skrzydła. Wcześniej tylko Kazimierz Wielki używał monogramu w postaci ukoronowanej litery „K” (np. na drzwiach katedry wawelskiej), nie łączono go jednak z orłem. Inicjał królewski Zygmunta I spotykamy zarówno na wspomnianych wyżej zabytkach wawelskich, jak i w bardzo wielu innych przedstawieniach Orła Białego z tego czasu – w detalu architektonicznym głównych miast Królestwa (Krakowa, Warszawy, Poznania, Gdańska, Wilna i Lwowa), na ceremonialnym mieczu należącym do tegoż króla, w ręcznie iluminowanych kodeksach i grafice książkowej oficyn krakowskich, na dokumentach królewskich (fundacyjnych, nobilitacyjnych), państwowych pieczęciach, okolicznościowych medalach i obiegowych monetach… Ponoć cudzoziemcy obserwujący jeden z ceremonialnych wjazdów do Bari uznali białe orły z inicjałem „S” za godło Sarmacji (jak nazywano wówczas Polskę).

Polecamy e-book Marcina Sałańskiego pt. „Wielcy polskiego średniowiecza”:

Kartusz z orłem renesansowym Zygmunta II Augusta (1568 rok)

W okresie rządów syna i następcy Zygmunta I, Zygmunta Augusta, inicjał na piersiach orła uzupełniono o wielką literę „A”. Inicjały „SA” oznaczały oczywiście Sigismundus Augustus. Orły ówczesne, umieszczane zazwyczaj w ozdobnie wycinanych kartuszach, uzyskały przez to mocno udziwniony kształt. Charakterystyczne są dla nich silnie wygięte łapy, wydłużone „gęsie” szyje oraz bardzo rozbudowana dekoracja ogona, przypominająca stylizowany motyw roślinny czy heraldyczne labry. Klasycznym przykładem są tu orły z arrasów wawelskich. Jagiellońską tradycję zdobienia Orła Białego królewskim inicjałem podtrzymała jeszcze siostra Zygmunta Augusta i żona Stefana Batorego – Anna Jagiellonka. Na sercowatym torsie orła wygrawerowanego na jabłku, jednym z insygniów grobowych królowej (ok. 1596), znajdujemy jej inicjał „A”.

Orzeł zygmuntowski nie zniknął wraz z bezpotomną śmiercią Zygmunta Augusta w Knyszynie na Podlasiu (7 lipca 1572). Następne pokolenia Polaków bardzo często i chętnie odwoływały się do jego symboliki. Orzeł ten kojarzył się bowiem z okresem największej świetności Rzeczypospolitej „złotego wieku”, z polityczną potęgą państwa, którego granice kończyły się niegdyś aż hen… pod Smoleńskiem, ale także ze świetnością królewskiego, renesansowego Krakowa i Wawelu, czasami rozkwitu kultury narodowej, długotrwałego pokoju, dostatku, tolerancji religijnej. Po odrodzeniu w wyniku przemian politycznych 1989 r. izby wyższej polskiego parlamentu, Senatu, symbolem tej instytucji stał się zaprojektowany przez Monikę Piworską-Kalisz orzeł „zygmuntowski”. Dawna cyfra królewska „S”, przepleciona przez tułów i skrzydła orła, uzyskała teraz nowe znaczenie: Senat RP.

Korona na głowie orła – otwarta, czy zamknięta?

Już ok. 1282 roku jeden z książąt z dynastii Piastów, panujący w górnośląskim Bytomiu Kazimierz II, postanowił ozdobić głowę orła na swej książęcej pieczęci królewską koroną. Miało to pewnie oznaczać wysokie aspiracje polityczne tego księcia, nie wyróżniającego się dotąd (ani potem) niczym z plejady licznych książąt dzielnicowych. Pomysł ten podchwycili jednak najpoważniejsi kandydaci do roli jednoczyciela rozbitej na dzielnice Polski: książę wrocławski Henryk IV Probus, książę wielkopolski Przemysł II, a później Władysław Łokietek. Korona królewska na głowie orła oznaczała dla nich cel działań politycznych: odbudowę Królestwa Polskiego. Nic więc dziwnego, że z chwilą, gdy wspomniany Przemysł II został ukoronowany w katedrze gnieźnieńskiej przez arcybiskupa Jakuba Świnkę na króla Polski (26 czerwca 1295), przyjęty przez niego herb Orzeł Biały w koronie stał się symbolem odrodzonego po 200 latach Królestwa Polskiego. Była to początkowo otwarta korona typu gotyckiego, z tzw. kwiatonami w formie lilii heraldycznych, zupełnie podobna do tej znalezionej w grobie Kazimierza Wielkiego w katedrze na Wawelu.

Na początku XVI stulecia królowie Polski z dynastii Jagiellonów, Aleksander Jagiellończyk oraz Zygmunt Stary, zaczęli używać podczas swych koronacji, hołdów lennych (np. słynnego hołdu pruskiego na rynku krakowskim 10 kwietnia 1525 roku) i innych ważnych wystąpień publicznych nowego typu korony: korony zamkniętej (zwieńczonej krzyżującymi się pałąkami z niewielką kulą – sferą i krzyżem). Już ich starszy brat, Jan Olbracht, w 1492 roku umieścił taką formę korony nad tarczą herbową na swych pieczęciach. Była to manifestacja polityczna wobec cesarzy rzymskich z dynastii Habsburgów i władców Moskwy, którzy przyjęli właśnie tytuł cara i zaczęli głosić ideę Moskwy jako trzeciego Rzymu. Korona tego typu uchodziła bowiem dotąd za symbol pełnej suwerenności, przysługujący wyłącznie cesarzom, wskazywała, że ma on nad sobą już tylko Boga. W XVI wieku przerobiono w ten sposób, uświęconą tradycją, insygnialną (czyli używaną podczas koronacji) koronę polską, tzw. koronę Chrobrego (w rzeczywistości XIV-wieczną).

Koronę zamkniętą spotykamy odtąd także nad tarczą herbową z Orłem i Pogonią na najważniejszych polskich pieczęciach państwowych oraz na głowie Orła Białego. Po raz pierwszy miało to miejsce w okresie renesansu, za panowania Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Przykłady zastosowania zamkniętej korony w połączeniu z godłem (na głowie lub bezpośrednio nad głową królewskiego ptaka) nie były jednak w tym okresie jeszcze zbyt częste. Ostateczne połączenie korony zamkniętej z herbem Orzeł Biały na pieczęciach, monetach i medalach dokonało się u nas znacznie później – dopiero w okresie baroku.

Herb Polski i Litwy w herbarzu habsburskim - wzór oficjalnego herbu Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1571 rok)

Herby rodowe królów elekcyjnych na piersiach Orła Białego

Od czasów pierwszej wolnej elekcji (1573) na piersiach Orła Białego zaczęto umieszczać – albo luzem, albo częściej w małej tarczy herbowej – godła rodowe kolejnych monarchów. Nasz pierwszy, nieudany król elekcyjny, Henryk Walezy (1573–1574), kazał np. umieszczać na piersi polskiego orła własny inicjał „H” (Henricus) obok herbu Francji, Lilii (w sercowatym polu), lub herbu księcia Orleanu.

Kartusz z orłem z czasów Stefana I Batorego z jego herbem rodowym Trzy Kły (ok. 1580 roku)

Manierystyczny orzeł z okresu panowania króla Stefana Batorego (1576–1586) pod względem stylizacji bardzo przypominał tego jagiellońskiego. Można zauważyć większy stopień ekspresji postrzępionych skrzydeł i wydłużonej szyi. Inicjał królewski na piersiach orła zastąpiła mała tarcza z herbem rodowym Batorych (Trzy Kły). Pomysł ten przyjął się i znalazł kontynuację na dziesiątkach wizerunków Orła Białego aż do upadku I Rzeczypospolitej, stopniowo wypierając jagiellońskie tradycje umieszczania w godle królewskich inicjałów. Batory, nawiązując do tradycji zygmuntowskiej, używał jednak jeszcze czasem inicjału „S” na piersi orła, który w tym wypadku oznaczał oczywiście imię Stefan ([Stephanus]). Kolejne takie przypadki znamy z okresu panowania Zygmunta III Wazy, np. z dokumentów nobilitacyjnych opracowanych w kancelarii tego monarchy. Na awersie medalu z 1631 roku na piersiach Orła Białego z koroną zamkniętą umieszczono monogram królewski w bardziej rozwiniętej formie „ST” – Sigismundus Tertius.

Polecamy e-book Antoniego Olbrychskiego – „Pojedynki, biesiady, modlitwy. Świat średniowiecznych rycerzy”:

Książka dostępna również jako audiobook!

Kolejni nasi władcy zrezygnowali z łączenia swych monogramów z godłem herbowym, ograniczając się do umieszczania godeł rodowych na piersiach Orła Białego lub w tarczy sercowej na środku oficjalnego herbu państwowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Od czasów unii lubelskiej (1569) była nim, jak już wspomniałem, czwórdzielna tarcza ze skwadrowanymi godłami Orzeł Biały (Korona) oraz Pogoń (Litwa). W okresie panowania w Polsce szwedzkiej dynastii Wazów (1587–1668), herbem rodowym królów był snopek zboża, wiązka rózg lub faszyna ([Vase]) umieszczane w polu błękitno-biało-czerwonym.

Kartusz z orłem z czasów Zygmunta III Wazy z herbem rodowym Vasa – Snopek (ok. 1600)

W epoce Wazów Orzeł Biały ze Snopkiem na piersiach zmienił nieco kształt zgodnie z estetyką baroku. Uzyskał regularny zarys koliście rozpostartych skrzydeł, które zaostrzały się ku górze przez wyginanie i wydłużanie skrajnych lotek. Tarczy herbowej Rzeczpospolitej towarzyszyła mniejsza tarcza środkowa, na której umieszczano skwadrowane herby Szwecji ([Trzy Korony]) oraz poprzedniej dynastii tam panującej ([Folkung]). Herb rodowy Wazów wypełniał pole najmniejszej tarczy umieszczonej na środku kompozycji. Tarczę herbową Rzeczpospolitej, zwieńczoną zamkniętą królewską koroną, otaczał łańcuch burgundzkiego orderu Złotego Runa, który Wazowie polscy dostali od Habsburgów. W pełnej kreacji heraldycznej pojawiały się także postacie kobiece podtrzymujące tarczę – personifikacje Wojny ([Bellona]) oraz Pokoju ([Pax]). Zastąpiły one anioły lub lwy występujące w tej roli w okresie panowania Jagiellonów.

Pełen herb Wazów polskich na monecie 100 dukatowej (1621 r.)

Za czasów króla Michała Wiśniowieckiego (1669–1673) na środku tarczy herbowej Rzeczpospolitej umieszczano rodowy znak tej kniaziowskiej ruskiej familii: Korybut (znany nam chociażby z wałów obleganego przez Kozaków i Tatarów Zbaraża w filmowej ekranizacji „Ogniem i Mieczem”). Król Michał Korybut Wiśniowiecki to syn sławnego kniazia Jaremy, pogromcy Kozaków.

W propagandzie władzy w okresie panowania Jana III Sobieskiego (1674–1696) często wykorzystywano herb rodowy Sobieskich, Janinę, przedstawiający tarczę w tarczy (otok). Tarcza rodowa Sobieskich, rysowana na wzór autentycznej ówczesnej tarczy, obronnej części uzbrojenia, miała symbolizować oczywiście rolę tego wojowniczego króla jako obrońcy Polski (przedmurza) i całej chrześcijańskiej Europy przed ekspansją turecką. Orzeł Biały w okresie wiktorii wiedeńskiej (1683) przypominał pod względem stylizacji nieco wcześniejsze orły batoriańskie i wazowskie z końca XVI wieku, mocno odbiegając od ociężałej stylizacji barokowej, widocznej już na kapie koronacyjnej króla Michała (1669). Popularne były także w Polsce w ostatnich dekadach XVII wieku różne nieheraldyczne przedstawienia Orła Białego z tarczą Sobieskich na piersiach, nawiązujące bezpośrednio do wzorów rzymskich (orły legionowe).

Herb Rzeczpospolitej z Janiną Sobieskich na Kaplicy Królewskiej w Gdańsku (fot. Maciej Szczepańczyk , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0)

Orły barokowy i klasycystyczny z XVIII wieku

Późnobarokowy orzeł z czasów saskich Augustów II i III (1697–1763) uzyskał niezbyt udaną stylizację, choć był bardzo dekoracyjny. Rysowano go ze zwężonymi, zaostrzonymi ku górze małymi skrzydełkami, kontrastującymi z pękatym, rozrośniętym korpusem orła z niewielką główką. Można powiedzieć żartem, że orzeł ten przypominał nieco gąsiorek z winem, z którego popijał sienkiewiczowski Pan Zagłoba i przywodził na myśl znane powiedzenie trafnie charakteryzujące tę epokę: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”. Łapy herbowego Orła Białego były w tym okresie mocno wygięte, a na jego głowie na stałe już zagościła zaokrąglona, zamknięta korona, zwieńczona pałąkami i sferą z krzyżykiem. W najszerszym miejscu na brzuchu orła umieszczano wtedy pokaźnych rozmiarów herb elektorski Wettinów (dwudzielną w słup tarczę z herbem urzędu elektorskiego arcymarszałka Rzeszy w polu prawym i herbem rodowym Wettinów saskich w polu lewym.

Orzeł barokowy z herbem rodowym Wettinów Saskich (1728 rok)

Herb rodowy dynastii saskiej powrócił jeszcze raz w dziejach Polski. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807–1815) wypełniał on prawe pole dwudzielnej tarczy typu szwajcarskiego w oficjalnym herbie Księstwa. W mniej znaczącym polu lewym umieszczono polskiego Orła Białego w stylizacji klasycystycznej, stanisławowskiej. Księciem warszawskim został bowiem z nominacji cesarza Francuzów Napoleona I wnuk Augusta III, Fryderyk August I, król Saksonii.

W ciągu XVIII stulecia coraz powszechniej stosowana była i u nas najbardziej rozbudowana forma herbu państwowego: herb wielki, w którym czwórdzielna tarcza herbowa Rzeczpospolitej (z Orłem i Pogonią oraz mniejszym herbem sasko-elektorskim na środku), zwieńczona zamkniętą koroną królewską, umieszczana była na pysznym płaszczu podbitym gronostajem i otoczona łańcuchem orderu Orła Białego (ustanowionego przez Augusta II Mocnego w 1705 roku).

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Król Stanisław Leszczyński, który po utracie tronu polskiego panował (lecz nie rządził) w księstwie Lotaryngii, otaczał tarczę herbową Rzeczpospolitej w swym herbie aż dwoma łańcuchami orderowymi. Były to francuskie ordery św. Ducha i św. Michała. Środek tarczy zdobił wtedy herb rodowy Leszczyńskich, Wieniawa, a trzymaczami były lotaryńskie orły.

Herb Rzeczpospolitej z czasów stanisławowskich na poznańskim Odwachu (fot. Radomil , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

W świadomości wielu pokoleń Polaków mocno utrwalił się orzełek klasycystyczny, zaprojektowany na początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (ok. 1775). W porównaniu z wcześniejszym, bardzo nieudanym późnobarokowym orłem z epoki Wettinów saskich, orzeł stanisławowski uzyskał bardziej smukły i dumnie wyprostowany korpus, większą głowę, zagięte szpony, szeroki i pierzasty ogon oraz bardziej proporcjonalne, mocno wyciągnięte ku górze skrzydła. Każde pióro w tej stylizacji wydaje się być żywcem skopiowane z natury. Na środku tarczy herbowej Rzeczpospolitej umieszczano w latach 1764–1795 herb rodowy Poniatowskich: Ciołek. W pełnej kreacji heraldycznej. herbie wielkim Rzeczpospolitej, występowały wtedy w roli trzymaczy dwie postacie kobiece: personifikacje Pokoju ([Pax]) i Sprawiedliwości ([Iustitia]). Wazowska Bellona zniknęła – może z powodu braku silnego wojska? Umieszczaną na płaszczu gronostajowym i zwieńczoną koroną tarczę herbową Rzeczpospolitej otaczał łańcuch orderu Orła Białego. To właśnie ten klasycystyczny orzeł stanisławowski był świadkiem tragedii rozbiorów, epopei wojen napoleońskich oraz powstań narodowych XIX stulecia.

Przeczytaj czwartą część artykułu.

Zobacz też:

• Orzeł Biały. Dlaczego herb Rzeczypospolitej wymaga poprawek;
• Czeskie marzenie we fladze zapisane;
• Co oznacza herb papieża Franciszka?;
• Smok i miecz w heraldyce Piastów a król Artur;
• Półksiężyc, orzeł, lew i smok. Uwagi o godłach napieczętnych Piastów.

Polecamy e-book Marka Telera pt. „Kochanki, bastardzi, oszuści. Nieprawe łoża królów Polski: XVI–XVIII wiek”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Wybrana bibliografia

• Cisek Janusz, Orzeł i barwy narodowe u progu niepodległości (1914–1918), [w:] Rola symboli narodowych we współczesnej Polsce, red. Michał Wołłejko, Radosław Marciniak i Przemysław Siejczuk, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2008.
• Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Pax, Warszawa 2001.
• Jaworska Aleksandra, Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII–XVIII w.), [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Materiały sesji naukowej w dniach 27–28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod redakcją Stefana Kuczyńskiego, DiG, Warszawa 1996, s. 73-84.
• Taż, Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, DiG, Warszawa 2003.
• Jeziorowski Tadeusz, Początki polskiego orła wojskowego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 189–204.
• Kiersnowski Ryszard, Symbol ptaka, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X–XV w., pod red. Jacka Banaszkiewicza, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994, s. 105–116.
• Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
• Kuczyński Stefan K., Herb Królestwa Polskiego w XIV–XV wieku. Wokół genezy, treści funkcji, [w:] Imagines Potestatis…, s. 151–160.
• Tenże, Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 241–256.
• Tenże, Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, 26 czerwca–15 października 1995, Zamek Królewski w Warszawie–Polskie Towarzystwo Heraldyczne, Warszawa 1995, s. 33–42.
• Tenże, Pudłowski Leszek, Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, „Archeion”, t. 82 (1987), s. 97-137.
• Myśliński Michał, Awifaunistyczny pierwowzór wyobrażenia godła Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 7–14.
• Mrozowski Przemysław, O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 43–53.
• Piech Zenon, Symbole władzy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagines Potestatis…, s. 117–150.
• Tenże, Wokół genezy Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 15–32.
• Tenże, Zarys dziejów i symbolika Orła Białego, [w:] Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. Mieczysława Rokosza, Uniwersitas, Kraków 1996, s. 9–44.
• Pietras Tomasz, Z Kaplicy Zygmuntowskiej do logo Senatu RP. Kilka uwag na marginesie dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Zygmunta Starego – znak Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2011 [kalendarz na rok 2012 według projektu Moniki Łączyńskiej].
• Tenże, Znak zwycięskiego orła, „Mówią wieki”, 2001, nr 9 (501), s. 6–12.
• Pudłowski Leszek, Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 267–295.
• Rokosz Mieczysław, Orzeł Biały w staropolskiej grafice książkowej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 107–132.
• Russocki Stanisław, Nad nami Orzeł Biały, [w:] Tenże, Stefan K. Kuczyński, Juliusz Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, wyd. 3, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978, s. 17–78.
• Znamierowski Alfred, Elementy herbu polskiego 1295–1995, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 85–94.
• Tenże, Dudziński Paweł, Wielka księga heraldyki, Świat Książki, Warszawa 2008.

Redakcja: Roman Sidorski