Z Orłem Białym poprzez wieki. Cz. 1: symbolika orła w starożytności i średniowieczu

Orzeł (łac. [aquila]) to jeden z najstarszych symboli w dziejach cywilizacji śródziemnomorskiej, znany także innym kręgom kulturowym, od Ameryki prekolumbijskiej po wyspy Azji południowo-wschodniej. Ludzie od tysiącleci podziwiali jego piękną sylwetkę, siłę, wytrwałość oraz swobodny lot zwrócony ku niebu. W wielu kulturach indiańskich orzeł to istota słoneczna, zwrócona ku niebu, w przeciwieństwie do ziemskiego jaguara. Jego pióra jako symbole promieni słonecznych wykorzystywano do wyrobu ozdób kultowych. Liczne dzikie plemiona zamieszkujące niegdyś Europę i Azję uznawały tego ptaka za symbol i wcielenie swych przodków, swój totem plemienny, jak czynią to do dziś np. australijscy Aborygeni. Łączono go ze słońcem, niebem, błyskawicą. Te pradawne wierzenia i tradycje przejęły pierwsze cywilizacje kręgu śródziemnomorskiego.

Fragment Steli Sępów (fot. Eric Gaba , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0)

Już w III tysiącleciu przed Chrystusem w starożytnej Mezopotamii Sumerowie, a następnie Babilończycy, zaczęli używać w symbolice religijnej, miejskiej i państwowej znaku orła, często przedstawianego zresztą z głową lwa. Jednym z najstarszych poświadczających to zabytków jest lwiogłowy orzeł umieszczony na steli sępów w sumeryjskim mieście Lagasz (zabytek datowany na ok. 2450 r. p.n.e.). Towarzyszy on postaci boga Ningirsu zaciągającego sieć pełną wojowników z miasta Umma pokonanych przez króla Eanatuma. Orzeł z głową lwa to gryf, istota spoza naszego świata, nietykalna, okrutna i dzika z natury; to najwyższy organizm w łańcuchu pokarmowym. Gryf, pożerając wszystkie inne istoty, przejmował na siebie ich winę za wzajemne zabijanie się. W ten sposób usprawiedliwiał złe czyny zwierząt i ludzi przed boskim sądem. Prezentował też połączenie dwóch natur: bóstw niebiańskich, solarnych (orzeł) z demonami (lew) – tego, co duchowe w człowieku, z tym, co cielesne. Z obszaru Mezopotamii (np. z przedstawień na babilońskich pieczęciach) znamy także motyw transportowania herosów na skrzydłach orła.

Dla starożytnych semickich Asyryjczyków orzeł był atrybutem boga słońca Ashura, a dla indoeuropejskich Persów – boga światła Ahuramazdy. Z kolei w Indiach orzeł z korpusem człowieka to słoneczny ptak o imieniu Garuda, wierzchowiec boga Wisznu, wróg węża (ucieleśnienia zła), nieraz przedstawiany z atrybutami tego boga: muszlą, maczugą czy też kwiatem lotosu. W czasach nowożytnych (XX w.) stał się on symbolem walki tubylców z europejskimi kolonizatorami, godłem republiki Indonezji i królestwa Syjamu (dziś Tajlandia).

Garuda jako godło Tailandii (rys. Sodacan , domena publiczna)

W starożytnym Egipcie popularnym symbolem była uskrzydlona tarcza słoneczna. Składała się ona z dysku słonecznego, skrzydeł sokoła oraz dwóch kobr. Dla Egipcjan bardziej istotna była możliwość szerokiego oglądania świata (horyzont) i prędkość poruszania się po niebie (słońce – sokół) niż wartość bojowa orła (męstwo). Orzeł był traktowany początkowo jako jeszcze jedno ze zwierząt padlinożernych, których Egipcjanie szczerze nienawidzili. Wierzyli bowiem, że zachowanie ciała niezbędne jest do przetrwania duszy po śmierci człowieka – stąd zabiegi mumifikacyjne. Set (bóg zła) był przedstawiany jako zwierzę psowate, które uszkadzało mogiły w poszukiwaniu kości, podobnie Anubis – bóg mumifikacji. Dlatego właśnie Horusa (sokoła) przeciwstawiano jako reprezentanta nieba i dobra Setowi, reprezentującemu ziemię i zło. Orzeł (lub sęp) egipski był przedstawiany pod literą alef.

Egipcjanie zaakceptowali orła dopiero w późnym okresie swych dziejów, zapewne pod wpływem religii i kultury greckiej, stopniowo utożsamiając go symbolicznie z sokołem Horusa. Pod rządami dynastii ptolemejskiej (IV w. p.n.e. – I w. n.e.) Egipcjanie zaczęli używać symbolu orła jako godła wojskowego. Podobną rolę przypisywali mu także najwięksi zdobywcy Starożytnego Wschodu, Persowie, dając tym przykład Rzymianom.

Obok orła, sępa i sokoła w szeroko rozumianym świecie antycznym występuje jeszcze inny znaczący ptak – feniks. U źródeł Nilu znajdują się jeziora, w których woda osiąga temperaturę 80°C, więc nie nadają się do zamieszkania dla normalnych zwierząt. Są jednak ptaki, które właśnie tam na małych sztucznych wysepkach tworzą gniazda i w ściśle określonym czasie składają jaja, po czym następuje wylęg i szybki rozwój młodych. Stąd ludzie zamieszkujący okoliczne tereny widzieli ptaki, które „znikają” w terenie nie nadającym się do zamieszkania, a następnie stamtąd powracają. Stało się to podstawą powstania mitu o ptaku, który zamienia się w popiół, a następnie się odradza. Mit feniksa za pośrednictwem Greków i Rzymian dotarł do świata zachodniego.

Feniks w Liber Chronicarum Hartmanna Schedela, 1493 r. (drzeworyt z pracowni Michała Wolgemuta)

Nie najlepszą opinią, cieszył się orzeł także u starożytnych Hebrajczyków (Żydów), którzy przed podbojem kraju Kanaan (Ziemi Świętej) byli ludem pasterskim. Orzeł został zrehabilitowany i uzyskał nowe symboliczne, pozytywne znaczenia dopiero w Nowym Testamencie (o czym będzie mowa dalej).

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Orły w antycznej Grecji i Rzymie

Początkowo rzymskie legiony używały pięciu symboli kultowych: dzika, wilka, konia, minotaura i właśnie orła, ale od czasu konsulatu Mariusza (107 r. p.n.e.) ich jedynym emblematem został wymieniony na końcu ptak. Rzymskie orły legionowe wykonywane były ze srebra, złota lub brązu i umieszczane na drzewcu, często zdobionym metalowymi krążkami ([phalerae]). Te ostatnie służyły jako odznaczenia wojskowe za dowiedzione męstwo, według Swetoniusza Rzymianie przejęli je od Etrusków, ci zaś od barbarzyńców. W czasie przemarszu oddziału orły były noszone przez wyznaczonego żołnierza ([aquilifer]). W czasie wojen rzeźbę orła umieszczano na szczycie kaplicy w kwaterze głównej wodza ([pretorium]), co miało zapewnić walczącej armii powodzenie i boskie wsparcie. Eksponowano tam też inne znaki legionowe, a także posągi panujących cesarzy i członków ich rodzin, co pozwalało żołnierzom rozpoznać twarze władcy i jego ewentualnych następców. Miało to oczywiście duże znaczenie w czasie niepokojów politycznych, przedstawienia na monetach były bowiem zbyt niedokładne dla właściwej identyfikacji tych osób. Ponadto w pretorium przechowywano skrzynie ze skarbem (uposażeniem dla legionistów), było to więc najbardziej strzeżone miejsce w rzymskim obozie wojskowym. Orły, symbol boga Jowisza, otaczano czcią, a ich utrata na polu bitwy była największą możliwą hańbą dla oddziału, więc żołnierze rzymscy byli gotowi zginąć dla odzyskania tego znaku. Legiony rzymskie rozsławiły orła jako znak odwagi i zwycięstwa aż po krańce ówczesnego cywilizowanego świata. Klęska armii rzymskiej Warrusa w walkach z Germanami w Lesie Teutoburskim (9 r. n.e.) była tak straszna dla Rzymian m.in. właśnie ze względu na utratę trzech orłów legionowych. Cesarz August umierając (w 14 r. n.e.) miał wołać: „Warrusie, oddaj mi moje legiony!”, bo była to jego największa strata życiowa, większa nawet niż tragiczny los jego córki Julii, skazanej na wygnanie, a następnie śmierć za złe prowadzenie się.

Orzeł Saladyna jako godło Egiptu (rys. Tonyjeff , Omar86 , Kafka1 , AnonMoos , domena publiczna)

Pamięć o zwycięskich orłach rzymskich przetrwała upadek Imperium i powracała wielokrotnie później. Orzeł był symbolem armii także u Arabów w okresie największej ekspansji islamu. W epoce wojen krzyżowych znaku tego używał głośny wódz muzułmanów, sułtan Egiptu Saladyn (ok. 1137–1193). Tę odmianę orła nazywano „Sokołem Kurajszytów”, co może wskazywać na jego staroegipski pierwowzór. Kurajszyci to plemię beduińskie wywodzące się od Kusaja ibn Kilaba i zamieszkujące okolice Mekki, z którego wywodził się m.in. ród Mahometa. Do dziś spotykamy tego orła w herbie kilku krajów arabskich (np. Iraku, Syrii, Jordanii, Jemenu, Egiptu, Libii, Zjednoczonych Emiratów).

Dla starożytnych Greków dumny orzeł był przede wszystkim atrybutem gromowładnego Zeusa, zwierzchnika bogów olimpijskich. Wierzono, że jest ptakiem, którego nigdy nie trafi piorun, więc przypisywano mu funkcję nosiciela tego boskiego oręża. Wynikało stąd kojarzenie orła z potęgą i majestatem zarówno boskim, jak i władzy doczesnej. Orzeł z płonącą gwiazdą pięcioramienną w szponach oznaczał planetę Jowisz. Jeden z mitów greckich dowodził, że bóg Zeus właśnie pod postacią orła przybył po swoich narodzinach z Krety do Naksos. Rzeźbionymi orłami Grecy, Etruskowie i Rzymianie ozdabiali berła swych królów. Może tu tkwi geneza uskrzydlonej laski boga Hermesa (Merkurego), patrona kupców? W antycznej Helladzie orzeł był również symbolem geniuszu i wielkości umieszczanym na wizerunkach herosów oraz atrybutem bogini młodości Hebe, szafarki na Olimpie.

W starożytnym Rzymie orzeł to zarówno znak Jowisza Kapitolińskiego, jak i symbol majestatu władzy cesarskiej. Umieszczano go na monetach i w miejscach manifestacji władzy. Zachowały się piękne orły z tronu cesarza Augusta (obecnie w muzeum w Wiedniu) czy posągów cesarza Klaudiusza (obecnie w Watykanie czy libijskim Leptis Magna). Podczas pogrzebów ciałopalnych ubóstwianych cesarzy na rzymskim Polu Marsowym celowo wypuszczano orła w ten sposób, aby obserwującym wydawało się, że ulatuje z płomieni i unosi duszę cesarza do nieba. Kilkanaście wieków później Napoleon I Bonaparte, cesarz Francuzów (1804–1815) przyjął za symbol swego majestatu wzorowanego na rzymskim złotego orła na niebieskim polu, siedzącego na wiązce piorunów. Nieco wcześniej podobnym emblematem posłużył się Fryderyk II Wielki Hohenzollern, król pruski (1740–1786).

Herb I Cesarstwa Francuskiego (rys.Katepanomegas & Sodacan , na licencji Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported)

Kiedy w 800 r. n.e. król Franków Karol Wielki odnowił po ponad trzystu latach godność cesarską na Zachodzie, za symbol swej władzy przyjął oczywiście rzymskiego orła, którego podobiznę wykonaną z brązu kazał nawet umieścić na dachu swego pałacu w Akwizgranie. Sto lat później, gdy dawną stolicę Karola przejściowo zajęli Francuzi, odwrócono dziób tego orła w kierunku zachodnim. Do tej tradycji karolińskiej nawiązali średniowieczni władcy Niemiec, od 962 r. noszący piękny tytuł cesarzy rzymskich (dopiero pod koniec średniowiecza uzupełniony wiele mówiącym dodatkiem: „narodu niemieckiego”). Już w 1029 r. orzeł pojawił się na berle cesarza Konrada II z dynastii salickiej, a ostatecznie w 2 połowie XII w. cesarz Henryk VI z rodu Sztaufów (1191–1197) przyjął za swoje godło herbowe jako króla Niemiec czarnego orła jednogłowego. Cesarz Henryk V (ten sam, który w 1109 r. najechał Polskę i oblegał Głogów) pod wpływem tradycji rzymskiej uczynił orła znakiem wojskowym cesarstwa, umieszczając jego figurę na drzewcach chorągwi. Z Niemiec jednogłowy orzeł trafił m.in. do sąsiednich Czech, gdzie dopiero na przełomie XIII i XIV w. został zastąpiony w herbie lwem. Jednogłowego czarnego orła w pięknie stylizowanej postaci do dziś widzimy w godle państwowym Niemiec.

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Orły dwugłowe

Godło Cesarstwa Austrii (1815–1915) (rys. Hugo Gerhard Ströhl, domena publiczna)

Przez jakiś czas z orłem jednogłowym rywalizował dwugłowy, mający równie starą genezę i symbolikę. Znak ten pojawił się ok. 1800 r. p.n.e. w pierwszym indoeuropejskim imperium na Wschodzie, u Hetytów, jako bóg burzy. W Rzymie łączono go z bogiem Janusem o dwu twarzach. Symbolizował siłę stwórczą, wszechwiedzę, patrzył w przeszłość i przyszłość, łączył władzę duchowną i świecką, czujność w obronie granic państwa. Ten typ orła pod wpływem wierzeń i symboliki Orientu, a zwłaszcza perskich Sasanidów, powrócił w XI w. do symboliki cesarskiej w Bizancjum, skąd następnie trafił na Bałkany i Ruś (m.in. w XIII w. do sąsiadującego z Polską księstwa halicko-włodzimierskiego). Stamtąd właśnie wywodzi się dwugłowy orzeł będący od połowy XIV stulecia herbem ziemi przemyskiej. Zachód przypomniał sobie symbolikę dwugłowego orła dzięki wyprawom krzyżowym, za pośrednictwem Bizancjum i Turków Seldżuckich. Od XIV w. stał się on godłem cesarzy rzymskich (narodu niemieckiego), a następnie cesarzy Austrii, używanym w monarchii Austro-Węgierskiej aż do 1918 r. W końcu XV w. car moskiewski Iwan III Srogi, nawiązując do idei Moskwy jako „trzeciego Rzymu” (spadkobiercy Rzymu cezarów i Bizancjum), przyjął dwugłowego orła bizantyńskiego, nadając mu barwę czarną i umieszczając na złotym polu. W tej formie carski orzeł, znienawidzony przez uciskanych pod zaborami Polaków, przetrwał aż do rewolucji 1917 r. Niedawno, w 1993 r., republikańska Rosja powróciła do tego imperialnego znaku (zwanego przez zażartych przeciwników „kurą z Czarnobyla”), modyfikując jednak jego barwy.

Orzeł jako symbol Chrystusa i atrybut świętych

Chrześcijaństwo w dobie chrystianizacji Imperium Rzymskiego (IV–V w. n.e.) zaakceptowało rzymskiego orła, przypisując mu nowe znaczenia symboliczne. W kulturze chrześcijańskiego średniowiecza orzeł symbolizował np. Mesjasza-Chrystusa. Jak możemy przeczytać w rozmaitych średniowiecznych dziełach encyklopedycznych, orzeł krąży nad gniazdem, by strzec orląt, a podczas nauki latania kieruje je ku słońcu, wyrzucając z gniazda te, które słonecznego blasku się boją. To oczywiście symbole obrońcy dusz i sądu ostatecznego. Rzekoma zdolność patrzenia w słońce wykreowała orła na symbol religijnej kontemplacji. Opisy te nie znajdują oczywiście żadnego potwierdzenia we współczesnej wiedzy ornitologów. Orzeł przedstawiany z rybą w szponach symbolizował w średniowieczu Chrystusa unoszącego chrześcijanina ze źródła chrzcielnego ku zmartwychwstaniu. Ptak ten był także atrybutem wielu świętych, zwłaszcza św. Jana Ewangelisty (przedstawiany z nimbem). Król ptaków strzegł przed sępami relikwii męczenników, np. obu patronów Polski: św. Wojciecha i Stanisława. Bywał prezentowany na dachu kościoła, w scenie polowania na zająca lub węża symbolizował zwycięstwo dobra nad złem, odwagi nad tchórzostwem...

Jan Ewangelista w towarzystwie orła w Liber Chronicarum Hartmanna Schedela, 1493 r. (drzeworyt z pracowni Michała Wolgemuta)

Z tych rozlicznych i, w przeciwieństwie do innych zwierząt, wyłącznie pozytywnych znaczeń związanych ze znakiem orła, nawarstwiających się przez wieki i tysiąclecia, wynika fakt jego ogromnej popularności w momencie powstawania herbów. Jego jedynym godnym rywalem był heraldyczny lew.

Dawno, dawno temu praojciec Lech…

Dosyć często i niezależnie od siebie w różnych krajach opowiadano także o udziale orłów w zakładaniu miast. To właśnie kierunek lotu tego ptaka miał według starej rzymskiej legendy wskazać Romulusowi i Remusowi miejsce lokalizacji Rzymu. Również Moskwa miała powstać w miejscu, gdzie dwugłowy orzeł złożył porwanego dzika. Na dowód, że nie są to tylko echa wierzeń Rzymian można tu dorzucić historię związaną z założeniem stolicy Azteków Tenochtitlan, obecnego Meksyku. Decyzję o lokalizacji świątyni i centrum przyszłego miasta podjęli kapłani zaobserwowawszy miejsce, gdzie kaktus rósł na kamieniu. Na kaktusie siedział orzeł i pożerał węża.

Rzeźba we współczesnym Meksyku (mieście) przedstawiająca scenę odnalezienia miejsca założenia Tenochtitlan (fot. Gengiskanhg , na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!

Już w początkach XII w. pierwszy kronikarz piszący w Polsce, Anonim zwany Gallem, tłumacząc etymologię nazwy grodu Gniezno, powiązał ją z gniazdem. Na początku XIII stulecia mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem wspomniał o „znaku zwycięskiego orła”, pod którym skupiło się polskie rycerstwo księcia Kazimierza II Sprawiedliwego podczas walk toczonych z Rusinami nieopodal Brześcia Litewskiego. Jest to zapewne ślad rzymskiej erudycji autora. XV-wieczny kronikarz Jan Długosz powiązał początki polskiego orła ze zjazdem gnieźnieńskim 1000 r., kiedy to cesarz Otto III Rudy miał nadać odmienionego rzymskiego orła Bolesławowi Chrobremu na dowód uznania i współpracy. W XVI w. inni polscy kronikarze, Marcin Kromer i Marcin Bielski, uzupełnili znaną już od stuleci legendę o praojcu Polaków Lechu i założeniu Gniezna o istotny szczegół. Lech miał wybrać to miejsce na swą stolicę, podziwiając dużą liczbę znajdujących się tu orlich gniazd, a na pamiątkę – przyjąć znak orła na swe sztandary. Opowieść tę powtórzył wybitny heraldyk piszący za czasów króla Stefana Batorego, Bartosz Paprocki.

Słynne rogalińskie dęby: Lech, Czech i Rus (fot. Robert Wrzesiński , na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0

W XVIII-wiecznym herbarzu autorstwa Kaspra Niesieckiego znajdziemy jeszcze kilka dalszych pomysłów na dotyczących pochodzenia orła w herbie Polski. Hipotezy te nawiązują do dziejów starożytnego Rzymu. Czytamy więc, że orzeł w godle Polski pochodzi od rzymskich orłów legionowych zdobytych przez Germanów podczas wspomnianej już bitwy w Lesie Teutoburskim (w 9 r. n.e.). Owych wojowniczych Germanów autor uznał oczywiście za naszych odległych antenatów. W innym miejscu Niesiecki powiązał genezę polskiego orła z klęską poniesioną przez Rzymian z rąk germańskich Markomanów pod Akwileją (w 113 r. p.n.e.), ponieważ „aquila” to po łacinie właśnie „orzeł”. Wreszcie wspomniał o królu Wandalów i Alanów Genzeryku, który miał po złupieniu Rzymu (w 455 r. n.e.) posłać swym pobratymcom w puszczach Germanii zdobytą chorągiew cesarską z orłem. Ten wojowniczy lud germański, będący jednym z grabarzy Imperium Rzymskiego w V w. n.e., szczególnie chętnie uznawano, już od czasów mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem, za przodków Polaków. Te i podobne opowieści na temat początków orła w Polsce nie miały oczywiście nic wspólnego z prawdą historyczną, a służyć miały jedynie udostojnieniu tego herbu i „dorobieniu” antycznej genealogii dumnym Sarmatom.

Przeczytaj część drugą artykułu.

Zobacz też:

• Orzeł Biały. Dlaczego herb Rzeczypospolitej wymaga poprawek;
• Czeskie marzenie we fladze zapisane;
• Co oznacza herb papieża Franciszka?;
• Smok i miecz w heraldyce Piastów a król Artur;
• Półksiężyc, orzeł, lew i smok. Uwagi o godłach napieczętnych Piastów.

Wybrana bibliografia

• Cisek Janusz, Orzeł i barwy narodowe u progu niepodległości (1914–1918), [w:] Rola symboli narodowych we współczesnej Polsce, red. Michał Wołłejko, Radosław Marciniak i Przemysław Siejczuk, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2008.
• Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej. Leksykon, Pax, Warszawa 2001.
• Jaworska Aleksandra, Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII–XVIII w.), [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Materiały sesji naukowej w dniach 27–28 czerwca 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod redakcją Stefana Kuczyńskiego, DiG, Warszawa 1996, s. 73-84.
• Taż, Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, DiG, Warszawa 2003.
• Jeziorowski Tadeusz, Początki polskiego orła wojskowego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 189–204.
• Kiersnowski Ryszard, Symbol ptaka, [w:] Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X–XV w., pod red. Jacka Banaszkiewicza, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994, s. 105–116.
• Kopaliński Władysław, Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
• Kuczyński Stefan K., Herb Królestwa Polskiego w XIV–XV wieku. Wokół genezy, treści funkcji, [w:] Imagines Potestatis…, s. 151–160.
• Tenże, Orzeł Biały w powstaniach narodowych i ruchach wyzwoleńczych XIX wieku, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 241–256.
• Tenże, Treści i funkcje Orła Białego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, 26 czerwca–15 października 1995, Zamek Królewski w Warszawie–Polskie Towarzystwo Heraldyczne, Warszawa 1995, s. 33–42.
• Tenże, Pudłowski Leszek, Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego, „Archeion”, t. 82 (1987), s. 97-137.
• Myśliński Michał, Awifaunistyczny pierwowzór wyobrażenia godła Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 7–14.
• Mrozowski Przemysław, O stylizacji Orła Białego w sztuce polskiej, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 43–53.
• Piech Zenon, Symbole władzy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, [w:] Imagines Potestatis…, s. 117–150.
• Tenże, Wokół genezy Orła Białego jako herbu Królestwa Polskiego, [w:] Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego…, s. 15–32.
• Tenże, Zarys dziejów i symbolika Orła Białego, [w:] Orły nasze. Orzeł Biały w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, pod red. Mieczysława Rokosza, Uniwersitas, Kraków 1996, s. 9–44.
• Pietras Tomasz, Z Kaplicy Zygmuntowskiej do logo Senatu RP. Kilka uwag na marginesie dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Zygmunta Starego – znak Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2011 [kalendarz na rok 2012 według projektu Moniki Łączyńskiej].
• Tenże, Znak zwycięskiego orła, „Mówią wieki”, 2001, nr 9 (501), s. 6–12.
• Pudłowski Leszek, Z najnowszych dziejów Orła Białego, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 267–295.
• Rokosz Mieczysław, Orzeł Biały w staropolskiej grafice książkowej, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej…, s. 107–132.
• Russocki Stanisław, Nad nami Orzeł Biały, [w:] Tenże, Stefan K. Kuczyński, Juliusz Willaume, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, wyd. 3, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978, s. 17–78.
• Znamierowski Alfred, Elementy herbu polskiego 1295–1995, [w:] Orzeł Biały. Herb państwa polskiego. Materiały sesji naukowej..., pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 85–94.
• Tenże, Dudziński Paweł, Wielka księga heraldyki, Świat Książki, Warszawa 2008.

Redakcja: Roman Sidorski

Polecamy e-book Sebastiana Adamkiewicza „Zrozumieć Polskę szlachecką”

Książkę można też kupić jako audiobook, w tej samej cenie. Przejdź do możliwości zakupu audiobooka!