Z Browningiem na carat. Organizacja Bojowa PPS

Organizacja Bojowa PPS – zobacz też: Akcja pod Bezdanami

Wanda Krahelska

Wanda Krahelska ok. 1905 roku (fot. domena publiczna)

Zamach na Skałona przeprowadziła kobieta – Wanda Krahelska ps. „Alina”, urodzona 15 grudnia 1886 r. w Sawejkach k. Baranowicz. Z PPS związała się po swoim przyjeździe na studia do Warszawy w 1904 r. Impulsem do wstąpienia do partii była postawa jej narzeczonego Mieczysława Rouby, członka Organizacji Bojowej. Początkowo Krahelska zajmowała się kolportażem partyjnej „bibuły” oraz organizacją drukarni dla białoruskich socjalistów. Do OB wstąpiła po samobójstwie swojego ukochanego, aresztowanego przez Rosjan i przetrzymywanego w warszawskiej Cytadeli.

18 sierpnia 1906 r. miała przeprowadzić zamach na Gieorgija Skałona, generała-gubernatora Warszawy (de facto Namiestnika całego Królestwa Polskiego), odpowiedzialnego za krwawe represje wobec uczestników manifestacji rewolucyjnych w 1905 r. Za działalność tę został skazany przez PPS na karę śmierci. W dniu zamachu Skałon miał znaleźć się na ulicy Natolińskiej w Warszawie, gdzie udawał się z wizytą do wicekonsula niemieckiego, barona Gustawa von Lerchenfelda. Krahelska wynajęła mieszkanie w sąsiedniej kamienicy z balkonem wychodzącym na ulicę, którą miał jechać generał-gubernator. W chwili pojawienia się powozu rzuciła w jego kierunku cztery bomby, jednak tylko jedna z nich wybuchła, nie robiąc krzywdy znienawidzonemu dygnitarzowi. Krahelskiej udało się uciec do Galicji, gdzie fikcyjnie poślubiła Adama Dobrodzickiego, stając się tym samym obywatelką Austro-Węgier. W czasie procesu przeprowadzonego w Wadowicach zadecydowano o uniewinnieniu zamachowczyni (mimo przyznania się jej do winy) i niedeportowaniu jej do Kongresówki.

W Galicji zaprzestała aktywnej działalności w PPS, podejmując studia artystyczne w Krakowie. Podróżowała również do Włoch i Szwajcarii (gdzie wróciła do działalności socjalistycznej), a po 1915 r. pracowała w Naczelnym Komitecie Narodowym w Krakowie. Po odzyskaniu niepodległości działała w PPS, zajmując się m.in. pomocą społeczną i pracą dziennikarską. W czasie II wojny światowej współtworzyła Radę Pomocy Żydom „Żegota”. Po wojnie pracowała w Biurze Odbudowy Stolicy i redagowała pismo „Projekt”. Zmarła 5 lutego 1968 r. w Warszawie.

Stefan Okrzeja

Symbolem Organizacji Bojowej PPS i jedną z legend Rewolucji 1905 r. był bez wątpienia Stefan Okrzeja, urodzony 3 kwietnia 1886 r. w wiosce Dembe pod Mińskiem Mazowieckim w rodzinie robotniczej. Jeszcze w dzieciństwie przeniósł się z rodzicami na warszawską Pragę, gdzie mimo dużych zdolności musiał podjąć pracę w wytwórni naczyń emaliowanych. W 1904 r. wstąpił do PPS, brał udział w kołach kształceniowych oraz został członkiem Kół Bojowych Samoobrony Robotniczej, będących zalążkiem Organizacji Bojowej.

Stefan Okrzeja, 1905 rok (fot. domena publiczna)

3 sierpnia 1904 r. Okrzeja, pełniący zaszczytną funkcję chorążego sztandaru praskiej PPS, brał udział w demonstracji w warszawskich Alejach Ujazdowskich w obronie Marcina Kasprzaka. 28 października uczestniczył w demonstracji antywojennej w Lesznie, a 13 listopada w manifestacji na Placu Grzybowskim w Warszawie. Była to pierwsza zbrojna akcja bojowników PPS, którzy odpowiedzieli ogniem z przemyconych z zagranicy rewolwerów na próbę rozbicia demonstracji przez oddziały carskie. Okrzeja brał w tym starciu czynny udział. W marcu 1905 r. „Witold” został dowódcą praskiego oddziału Organizacji Spiskowo-Bojowej PPS, kierując szkoleniem bojowców do walki zbrojnej. Przygotowywał m.in. nieudany zamach na rosyjskiego generała Nowosilcowa. 26 marca oddział Okrzei brał udział w zamachu na oberpolicmajstra płk. barona Karla Nolkena, otrzymując zadanie obrzucenia bombą koszar kozackich na Pradze, co wywabiłoby carskiego oficera z jego siedziby. Ostatecznie zamiast koszar Okrzeja postanowił zaatakować cyrkuł (komisariat policji) na ul. Wileńskiej. Rzucał jednak ze zbyt bliskiej odległości, przez co został ogłuszony i ranny. Próbując uciekać, ranił śmiertelnie jednego z policjantów, dostał się jednak w ręce funkcjonariuszy.

Okrzeję uwięziono w Cytadeli. W jego obronie PPS organizowała demonstracje i strajki w zakładach pracy. 13 czerwca stanął przed sądem wojennym, dziesięć dni później skazano go na śmierć przez powieszenie za udział w tajnym stowarzyszeniu, zamach bombowy i zabicie policjanta. Wyrok wykonano na stokach Cytadeli 21 lipca 1905 r. Według relacji bojownik miał w obliczu śmierci zachowywać się godnie, prosząc o niezawiązywanie oczu i wnosząc okrzyk Niech żyje rewolucja! Precz z caratem! Jego ciało pochowano w nieznanym miejscu.

Po swojej śmierci Okrzeja bardzo szybko stał się bohaterem PPS, a jego postać wykorzystywano w rewolucyjnej propagandzie. 21 lipca 1906 r. został ogłoszony „Dniem Okrzei”. Zjawisko to trwało również po zakończeniu rewolucji oraz w czasie I wojny światowej. W II RP „Witold” był uznawany za bohatera zarówno przez socjalistów polskich jak i nawiązujących do tradycji OB polityków sanacyjnych. Do jego postaci chętnie też odwoływali się po II wojnie światowej polscy komuniści, czego dowodem są liczne ulice jego imienia w wielu miastach Polski.

Polecamy e-book: Paweł Rzewuski – „Wielcy zapomniani dwudziestolecia”

Józef Montwiłł-Mirecki

Innym z wielkich bojowników, który nie dożył odzyskania przez Polskę niepodległości, był Józef Montwiłł-Mirecki, urodzony 27 lutego 1879 r. w rodzinie ziemiańskiej spod Radomia. W domu otrzymał gruntowne wychowanie patriotyczne. W wieku 17 lat został wydalony z gimnazjum w Radomiu za konflikt z rosyjskim nauczycielem. Zmuszony do podjęcia pracy zarobkowej, przeniósł się do Zagłębia, zmieniając często prace z powodu swojego niepokornego charakteru. W 1900 r. wstąpił do PPS, za co został szybko aresztowany. Po ucieczce z konwoju przeniósł się do Galicji, dwa lata później wraca jednak do rodzinnego Radomia, gdzie wcielono go do wojska. Za swoją postawę został szybko uwięziony i w 1904 r. skazany na zesłanie na Syberię. Po ośmiomiesięcznym pobycie na Wschodzie, w początkach stycznia 1905 r. udaje mu się zbiec i przybyć do Warszawy.

Józef Montwill-Mirecki przed 1908 (fot. domena publiczna)

Wstąpił do Organizacji Bojowo-Spiskowej PPS, dowodząc m.in. licznymi akcjami ekspriopracyjnymi (napadami na carskie instytucje w celu uzyskania pieniędzy). 20 sierpnia 1905 r. uczestniczył w konferencji warszawskiej PPS na ul. Mokotowskiej. Narada została rozbita przez carską policję, a Montwiłł ostrzeliwując policjantów wydostał się na dach. Gdy w magazynku pozostał mu już tylko jeden nabój, postanowił się zastrzelić, by tylko nie dostać się w ręce zaborcy. Z powodu spadzistego dachu ręka bojownika jednak drgnęła a kula trafiła w szczękę. Mireckiego aresztowano, przetrzymywano na Cytadeli i Pawiaku, a później leczono w szpitalu św. Ducha, skąd uciekł w październiku 1905 r., powracając do pracy konspiracyjnej. Dowodził m.in. atakiem na pociąg pod Pruszkowem (28 lipca 1906 r.) a także słynną akcją pod Rogowem (12 października 1906 r.)

Po rozłamie w PPS znalazł się w PPS-Frakcji Rewolucyjnej Józefa Piłsudskiego, kontynuując działalność bojową. 28 listopada 1907 r. został aresztowany wraz z żoną przez Rosjan i osadzony w ciężkim więzieniu politycznym w warszawskim X Pawilonie. Osądzony przez sąd wojenny, został 9 października 1908 r. powieszony na stokach Cytadeli. Miejsce pochówku do dziś nie jest znane.

Walery Sławek

Swój rodowód bojownika PPS posiadał także Walery Sławek, jeden z czołowych przedstawicieli środowiska piłsudczykowskiego. Urodzony 2 listopada 1879 r. w podolskiej rodzinie szlacheckiej, otrzymał niezłe wykształcenie – ukończył gimnazjum w Niemirowie i Wyższą Szkołę Handlową im. Kronenberga w Warszawie. W 1899 r. przeprowadził się do Łodzi, gdzie w następnym roku wstąpił do PPS, angażując się w prace partyjną.

Walery Sławek ok. 1905 roku (fot. domena publiczna)

W 1902 r. poznał Józefa Piłsudskiego, stając się jego bliskim współpracownikiem. W 1903 r. został po raz pierwszy aresztowany przez Rosjan, udało mu się jednak uciec po pół roku. W 1904 r. zaangażował się w organizację struktur bojowych PPS (zorganizował m.in. przemyt broni użytej później w starciu na Placu Grzybowskim), wszedł też w skład Centralnego Komitetu Robotniczego, czyli ścisłego kierownictwa partii. Od 1905 r. aktywnie zaangażował się w działalność OB, przeprowadzając pierwsze akcje ekspriopracyjne. Jesienią 1905 r. ponownie aresztowany, po dwóch miesiącach wyszedł na wolność w wyniku amnestii. W czasie przygotowań do napadu na pociąg niedaleko Milanówka, 9 czerwca 1906 r. przydarzył mu się wypadek – w dłoniach eksplodowała mu ręcznej produkcji bomba, raniąc go dotkliwie – stracił oko i pięć palców, ogłuchł na jedno ucho, a na twarzy pozostały mu liczne blizny (które maskował charakterystyczną brodą). Trafił do szpitala, gdzie został aresztowany, jednak z powodu niezrealizowani swoich zamiarów został uniewinniony przez sąd. Wyjechał do Galicji, gdzie leczył się po wypadku, popadł jednak w depresję w wyniku śmierci swojej ukochanej, pasierbicy Piłsudskiego Wandy Juszkiewiczówny. Zajmował się pracą organizacyjną w PPS-Frakcji Rewolucyjnej i Związku Walki Czynnej. 26 września 1908 r. uczestniczył w akcji ekspriopracyjnej na pociąg pod Bezdanami, będącą jedyną akcją OB PPS bezpośrednio przygotowaną i dowodzoną przez Józefa Piłsudskiego. Napad nazywany jest często „akcją czterech premierów”, ponieważ brali w niej udział przyszli premierzy II RP i Rządu na Uchodźstwie (Piłsudski, Sławek, Aleksander Prystor i Tomasz Arciszewski).

Po Bezdanach Walery Sławek zaangażował się w działalność środowiska piłsudczykowskiego w Galicji, m.in. w ramach Związku Walki Czynnej i Polskiego Skarbu Wojskowego. Był oficerem I Brygady Legionów, współtwórcą Polskiej Organizacji Wojskowej i liderem konspiracyjnej Organizacji A. Od lipca 1917 r. był więziony przez Niemców m.in. w Cytadeli warszawskiej, Szczypiornie i Modlinie. Od początku 1919 r. był oficerem Wojska Polskiego pełniącym funkcje wywiadowcze i sztabowe, kończąc służbę w stopniu podpułkownika. Od 1924 r. był prezesem Związku Legionistów Polskich. Po zamachu majowym Piłsudskiego był jednym z jego najbliższych współpracowników, prezesem BBWR (1928), trzykrotnym premierem (marzec-sierpień 1930, grudzień 1930-maj 1931, marzec-październik 1935) a także Marszałkiem Sejmu (czerwiec-listopad 1938). Po śmierci Józefa Piłsudskiego przegrał rywalizację w łonie obozu sanacyjnego z Edwardem Rydzem-Śmigłym i Ignacym Mościckim i zaczął być marginalizowany. Prawdopodobnie to doprowadziło do próby samobójczej z 2 kwietnia 1939 r. Strzał nie przebił czaszki i utkwił w podniebieniu, doprowadzając jednak do śmierci Walerego Sławka po kilku godzinach.

Polecamy e-book Pawła Rzewuskiego „Wielcy zapomniani dwudziestolecia cz.2”:

Aleksander Prystor

Urodzony w Wilnie 2 stycznia 1874 r. Aleksander Prystor był innym przykładem powiązania służby w Organizacji Bojowej PPS z późniejszą karierą piłsudczykowską. Ukończył gimnazjum w Wilnie i rozpoczął studia matematyczno-fizyczne na Uniwersytecie Moskiewskim. Po ich zakończeniu podjął także studia lekarskie, kontynuowane w Dorpacie. W 1902 r. powrócił do Wilna, gdzie zaczął pracę w banku. Jesienią 1903 r. rozpoczął roczną służbę wojskową w batalionie saperów, którą zakończył w stopniu chorążego rezerwy.

Aleksander Prystor w 1932 roku (fot. domena publiczna)

Mniej więcej w tym samym czasie związał się z PPS, stając się z czasem bliskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego. Zaangażowany w działalność konspiracyjną od momentu wybuchu Rewolucji 1905 r., skonstruował m.in. bomby, którymi uszkodzono łódzki pomnik cara Aleksandra. Był m.in. dowódcą warszawskiego oddziału Organizacji Bojowej, dowodząc m.in. nieudanym atakiem na powóz oberpolicmajstra płk. barona Karla Nolkena 26 marca 1905 r. (w czasie realizacji tej akcji na Pradze w ręce policji carskiej dostał się Stefan Okrzeja). Był jednym z głównych organizatorów działań OB w latach 1905-1906. Po rozłamie w partii związał się z Frakcją Rewolucyjną i przeniósł się do Galicji. W 1908 r. uczestniczył w akcji pod Bezdanami, zaangażował się także w tworzenie struktur Związku Walki Czynnej. W 1912 r., w czasie organizacji konspiracji bojowej w Królestwie Polskim został aresztowany przez Ochranę, osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej i skazany na 7 lat ciężkiej katorgi.

Uwolniony po rewolucji lutowej 1917 r., do maja następnego roku był zaangażowany w działalność polskich struktur w Rosji. Następnie wrócił do Warszawy, gdzie zaangażował się w struktury Polskiej Organizacji Wojskowej, a po odzyskaniu niepodległości podjął prace w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej. W czerwcu 1920 r. wstąpił ochotniczo do wojska, uzyskując stopień kapitana i zdobywając Krzyż Walecznych. W szczytowym momencie walk został adiutantem Piłsudskiego i jego człowiekiem do „zadań specjalnych” (współorganizował m.in. tzw. „zamach Żeligowskiego). Po zamachu majowym początkowo pozostał w wojsku, pełniąc funkcje w ministerstwie spraw wojskowych oraz Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych, stając się jednym z najbliższych współpracowników Marszałka. W grudniu 1929 r. został ministrem pracy i opieki społecznej, funkcję tę pełniąc do grudnia 1930 r. kolejno w rządach Kazimierza Świtalskiego, Kazimierza Bartla, Walerego Sławka i Józefa Piłsudskiego. W drugim rządzie Sławka (grudzień 1930-maj 1931) był ministrem przemysłu i handlu. W maju 1931 r. objął funkcje premiera, którą sprawował do maja 1933 r. Od października 1935 r. do listopada 1938 r. był Marszałkiem Senatu. Po wybuchu II wojny światowej i agresji ZSRR schronił się na Litwie. W 1940 r. został aresztowany przez NKWD i skazany na 10 lat więzienia. Zmarł w sierpniu lub październiku 1941 r. w więzieniu na Butyrkach w Moskwie.

Zobacz też:

• Brama Straceń – cmentarz-mauzoleum z epoki zaborów;
• 148 lat temu stracono Romualda Traugutta i jego towarzyszy;
• Polscy socjaliści, czyli lewica i patriotyzm;
• Miliony dla zuchwałych;
• Akcja „Góral”: napad na bank w imieniu Polski Podziemnej.

Polecamy e-book Pawła Rzewuskiego „Wielcy zapomniani dwudziestolecia cz.3”: