Wyzwolenie Auschwitz-Birkenau: koniec zagłady, początek pamięci

14 czerwca 1940 r. z więzienia w Tarnowie do KL Auschwitz dotarł pierwszy transport 728 polskich więźniów politycznych. Tak zaczęła się działalność obozu, którego zalążek stanowiły budynki polskich przedwojennych koszar wojskowych, a który w ciągu kilku najbliższych lat rozrósł się w niebotycznym tempie. Miejsce pierwotnie przeznaczone dla Polaków wkrótce stało się więzieniem dla ludzi wielu narodowości, a od 1942 r. ośrodkiem zagłady ludności żydowskiej. KL Auschwitz-Birkenau stało się największym niemieckim obozem koncentracyjnym oraz głównym ośrodkiem natychmiastowej i bezpośredniej zagłady Żydów zwożonych tutaj ze wszystkich okupowanych przez III Rzeszę państw.

W szczytowym okresie rozwojowym w obozowym kompleksie, składającym się z około 40 podobozów, przebywało łącznie ¼ więźniów wszystkich obozów koncentracyjnych. Życie straciło tam 1,1 mln osób. Auschwitz stało się symbolem Holokaustu, a dzień jego wyzwolenia międzynarodowym dniem pamięci o jego ofiarach.

Początek końca

W 1944 r. Wehrmacht znajdował się w odwrocie na wszystkich frontach. Na wschodzie Armia Czerwona robiła szybkie postępy i kiedy w sierpniu dotarła do linii Wisły, dla Niemców stało się jasne, że KL Auschwitz należy zlikwidować. Zacieranie śladów zbrodniczej działalności zaczęto od likwidacji tzw. Sonderkommando, czyli więźniów przymuszanych do pracy przy krematoriach i komorach gazowych, a więc będących świadkami dokonywanej eksterminacji. Mordy na Sonderkommando doprowadziły do buntu służących w jednostce więźniów, który zakończył się śmiercią 450 z nich i uszkodzeniem krematorium IV.

30 października miała miejsce ostatnia selekcja przywiezionych do obozu Żydów, których w większości zgładzono w komorach gazowych. Od tego momentu zaprzestano eksterminacji więźniów w ten sposób i rozpoczęto proces demontażu krematoriów i komór gazowych. Do  końca roku zdemontowano uszkodzone w czasie powstania Sonderkommando krematorium IV. 20 stycznia 1945 r. zniszczono krematoria II i III, a ostatnie dopiero dzień przed wyzwoleniem obozu. Jednocześnie z likwidowaniem narzędzi masowej eksterminacji, pozbywano się lub wywożono w głąb Rzeszy wszelką dokumentację w tym kartoteki osadzonych i wykazy skazanych na eksterminację. Likwidowano również doły z prochami ofiar oraz tzw. Kanadę – magazyny z mieniem pomordowanych. Rzeczy wartościowe i przydatne, jak ubrania, drewno czy aparatura medyczna, wywożono w głąb Rzeszy. W końcowej fazie ewakuacji przystąpiono do wywozu produktów żywnościowych.

Ostatni marsz

Już latem 1944 r., kiedy jeszcze do obozu przyjeżdżały duże transporty więźniów, Niemcy stopniowo wywozili osadzonych w głąb III Rzeszy, gdzie wykorzystywano ich jako siłę roboczą w zakładach przemysłowych. W ten sposób Niemcy wywieźli w głąb kraju ok. 65 tys. ludzi. Do najbardziej dramatycznego epizodu ewakuacji więźniów doszło w styczniu 1945 r. 17 stycznia, na wieść o rozpoczętej przez Armię Czerwoną ofensywie nad środkową Wisłą, Niemcy rozpoczęli pieszą ewakuację około 56 tys. więźniów z kompleksu obozowego. Ludzi prowadzono na zachód do Wodzisławia Śląskiego i Gliwic, skąd mieli zostać wywiezieni transportem kolejowym w głąb Niemiec do obozów koncentracyjnych: Bergen-Belsen, Buchenwald, Dachau, Flossenburg, Gross-Rosen, Mauthausen, Dora-Mittelbau, Ravensbrück i Sachsenhausen.

Dla wielu więźniów zimowy marsz śmierci okazał się ostatnim. Żniwo zbierały zarówno mróz oraz skrajne wyczerpanie, jak i esesmani, którzy strzelali do tych próbujących ucieczki oraz tych, którzy nie mieli już sił i opóźniali marsz. Najdłuższą trasę mieli do przebycia więźniowie z podobozu w Jaworznie, którzy pokonali 250 km do KL Gross-Rosen. W trakcie ewakuacji KL Auschwitz śmierć poniosło od 9 tys. do nawet 15 tys. więźniów.  

Wyzwolenie

Po ewakuacji w Auschwitz pozostało około 9 tys. więźniów, których stan nie pozwalał na podjęcie wyczerpującego marszu. Większość z nich miała zostać zgładzona przez SS, lecz 27 stycznia 1945 r. zjawili się żołnierze Armii Czerwonej.

Więcej informacji na temat tegorocznej kampanii w ramach Międzynarodowego Dnia Pamięci o ofiarach Holokaustu znajdziesz tutaj.

O 9 rano żołnierze 100. Dywizji Strzeleckiej 60. Armii 1. Frontu Ukraińskiego wkroczyli na teren opuszczonego podobozu Monowitz (Auschwitz III), a do południa opanowali centrum miasta Oświęcim. Około godz. 15 czerwonoarmiści wkroczyli do obozu Auschwitz II-Birkenau, gdzie napotkali silny opór Niemców, który jednak zdołali przełamać. W tym czasie żołnierze 322. Dywizji zajęli obóz macierzysty Auschwitz I. W starciach śmierć poniosło 231 żołnierzy sowieckich. Oswobodzonych zostało około 7 tys. więźniów w trzech głównych częściach obozu Auschwitz, a kolejnych 500 zostało uratowanych z podobozów. Wśród ocalałych znajdowali się obywatele 20 państw, którzy w większości byli Żydami. Dużą grupę stanowili również Polacy, Białorusini i Rosjanie. W obozie Auschwitz I i w Birkenau SS zdążyło zamordować jeszcze 600 ludzi.

Pomoc

Dywizje 100. i 322. szybko opuściły teren obozu i ruszyły dalej na zachód, a do KL Auschwitz weszły jednostki drugiego rzutu, które zajęły się organizowaniem doraźnej pomocy dla wyzwoleńców, takiej jak jedzenie i ubrania. Szybko okazało się jednak, że większość więźniów potrzebowała profesjonalnej opieki medycznej. 8 na 10 osadzonych cierpiało na chorobę głodową będącą skutkiem skrajnego wycieńczenia organizmu. Chorym doskwierała biegunka, obrzęki, a także zanik tkanki tłuszczowej oraz masy mięśniowej. Skrajne niedożywienie było również przyczyną awitaminozy – długotrwałego niedoboru witamin. Nieświadomi zagrożenia żołnierze radzieccy częstowali więźniów posiłkami z kuchni polowej. Jednakże nagłe spożycie dużej ilości ciężkostrawnego jedzenia było dla wycieńczonych organizmów bardzo niebezpieczne, a nawet śmiertelne. Powszechnymi wśród więźniów chorobami były również gruźlica i dur brzuszny. Wielu wymagało natychmiastowej pomocy chirurgicznej ze względu na zmiany zgorzelinowe, martwicze, owrzodzenia i odmrożenia.

Kiedy na miejsce przybył medyczny personel wojskowy, uruchomione zostały dwa szpitale polowe. Jeden z nich należał do Polskiego Czerwone Krzyża, w którym pracowali lekarze, pielęgniarki i sanitariusze z Krakowa. Ważną rolę w początkowym funkcjonowaniu szpitali odegrali więźniowie, którzy znajdowali się w najlepszym stanie zdrowotnym, a którzy zdecydowali się pomóc ciężko chorym towarzyszom. Leczenie 4,5 tys. pacjentów odbywało się w trzech częściach KL Auschwitz. Najlepsze warunki panowały w obozie macierzystym. Ze względu na trudne warunki w Birkenau i Monowitz oraz utrudniające opiekę odległości dzielące części obozu, chorych stopniowo przewożono do Auschwitz I. Kłopotliwe okazało się utrzymanie czystości wśród pacjentów nękanych głodowymi biegunkami. Sytuację dodatkowo utrudniał brak dostępu do bieżącej wody i kanalizacji, dlatego wodę dostarczano z rzeki Soły lub topiono śnieg. Sytuacja poprawiła się, kiedy na terenie obozu uruchomiono pralnię oraz łaźnię.

Powrót do domu

Problemy zdrowotne byłych więźniów stanowiły wyzwanie nawet dla doświadczonych medyków, którzy nie mieli wcześniej do czynienia z tak skrajnie wycieńczonymi organizmami i musieli pracować na kilkunastogodzinne zmiany. Z czasem, dzięki lepszej organizacji i obserwacjom chorych, udało się ograniczyć liczbę zgonów wśród pacjentów. W czasie całego okresu funkcjonowania szpitali śmierć poniosło około 500 osób. W czerwcu szpital PCK został przeniesiony do budynków administracji obozowej. Większość pacjentów została wyleczona i wróciła do domów, dlatego 1 października 1945 r. szpital zamknięto. Obóz macierzysty Auschwitz I został obozem przejściowym dla jeńców niemieckich, a 12 czerwca 1947 r., wspólnym wysiłkiem władz w Warszawie i byłych więźniów, otwarto Państwowe Muzeum w Oświęcimiu.

27 stycznia – dzień wyzwolenia Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holokaustu

1 listopada 2005 r. Zgromadzanie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęło rezolucję 60/7, która ustanowiła 27 stycznia Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Jednocześnie państwa członkowskie ONZ zostały wezwane do uczczenia pamięci ofiar Holokaustu i opracowania programów edukacyjnych, aby pomóc zapobiec aktom ludobójstwa w przyszłości.

Materiał powstał dzięki współpracy reklamowej z Europejską Siecią Pamięć i Solidarność (ESPS).

Więcej informacji na temat tegorocznej kampanii w ramach Międzynarodowego Dnia Pamięci o ofiarach Holokaustu znajdziesz tutaj.

Bibliografia

·       Czech D.,, Kalendarz najważniejszych wydarzeń z dziejów KL Auschwitz, [w:] Auschwitz 1940–1945: węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. 5, Epilog, red. naukowa W. Długoborski, F. Piper, Oświęcim 1995, s. 73–151.

·       Piper F., Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz, Oświęcim 1992.

·       Stone D., The Liberation of the Camps: The End of the Holocaust and Its Aftermath. New Haven, London 2015.

·       Strzelecki A., Ostatnie dni obozu Auschwitz, Oświęcim 1995.

·       Tenże, Ewakuacja, likwidacja i wyzwolenie KL Auschwitz, Oświęcim 2008.

·       Historia obozu KL Auschwitz-Birkenau, [w:] Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau.