Wschód słońca nad kwitnącymi wiśniami, czyli modernizacja Japonii

Modernizacja Japonii – zobacz też: Podążając drogą bóstw – shintoizm w kulturze i historii Japonii

Zagrożenie z zachodu

Sytuacja Japonii w drugiej połowie XIX w. rysowała się w mrocznych barwach. W kraju od lat panował kryzys gospodarczy. Rozwój był hamowany przez zastygły podział społeczeństwa na cztery klasy: samurajów (wojowników), chłopów, rzemieślników i artystów oraz kupców. Został on przyjęty na początku siogunatu Tokugawa, który ustanowiono w 1603 r. Gdy w kraju nastał okres stabilizacji i pokoju, samuraje, żyjący z wojny, stracili główne źródło dochodu. Nie mogli oni ponadto podejmować pracy zarobkowej. Panowie feudalni, czyli daimyō, również ubożeli. Chcąc utrzymać swój poziom życia zaciągali pożyczki u kupców, a ciężar ich spłaty był siłą rzeczy przerzucany na poddanych.

Problemy pogłębiała trwająca od ponad dwustu lat izolacja, w wyniku której handel zagraniczny został ograniczony do pobliskich państw azjatyckich (jak Chiny i Korea) oraz jednego państwa zachodniego, Niderlandów. Kontakt z nimi ograniczał się tylko do jednego miejsca, wyspy Dejima w zatoce Nagasaki. Inne państwa europejskie próbowały wielokrotnie i bez sukcesów nawiązać stosunki z Japonią od końca XVIII w., nie zawsze pokojowo. Po krwawej wizycie Brytyjczyków na wyspie Takarajima w 1824 r., siogunat nakazał ostrzeliwać obce statki bez ostrzeżenia. Z czasem jak Europejczycy zaczęli coraz wyraźniej zaznaczać swoją obecność w Azji, a siogunat musiał zrewidować swoje podejście. Bezpośrednią przyczyną do zmiany nastawienia były losy Chin, a szczególnie czasy pierwszej wojny opiumowej (1839-1842).

Wizyta komodora Perry’ego w Japonii w 1854 r. na litografii Wilhelma Heine’a (domena publiczna).

Przełom nastąpił z drugą wizytą amerykańskiego komodora Matthew Perry’ego w 1854 r. Gdy pojawił się on w Japonii po raz pierwszy rok wcześniej, spotkał się, jak wielu przed nim, z odmową wszelkiej współpracy. Zapowiedział jednak, że powróci – uczynił to wpływając do Zatoki Tokijskiej na czele ośmiu okrętów. Wymusił na przedstawicielach siogunatu podpisanie umowy o pokoju i przyjaźni ze Stanami Zjednoczonymi, która była pierwszym traktatem Japonii z państwem zachodnim. Azjatyckie państwo zaczęło otwierać się na świat, udostępniając cudzoziemcom kolejne porty. To jednak nie wystarczało – w 1858 r. znowu Amerykanie, poprzez konsula Townsenda Harrisa, wymusili na Japończykach podpisanie niekorzystnej umowy handlowej. Tym przykładem podążyły państwa europejskie i tak w latach 1854-1861 doszło do zawarcia szeregu tzw. nierównoprawnych traktatów.

Restauracja Meiji

Narzucone przez cudzoziemców traktaty upokorzyły Japończyków. Winnego doszukiwano się w siogunie, który przecież powinien, zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem, walczyć z barbarzyńcami, a nie wpuszczać ich do kraju. Na fali tego niezadowolenia powstał ruch jōi (pol. „wypędzić barbarzyńców”), który wraz z ruchem sonnō (jap. czcić cesarza) dążył do obalenia sioguna i restauracji władzy cesarskiej. Siogun Tokugawa Iemochi, widząc to zagrożenie, zbliżył się do cesarza Kōmeia, który pomimo, iż był przeciwnikiem obcokrajowców, to dążył do zbliżenia z siogunatem. Postanowiono więc wypędzić „barbarzyńców”, ale tylko formalnie, ponieważ Tokugawa nie kwapił się do tego, znając przewagę zachodnich mocarstw.

Tokugawa Yoshinobu, ostatni siogun (1866-1867) (domena publiczna).

Do poleceń cesarza zastosował się tylko klan Mori władający dominium Chōshū. Ostrzelali obce okręty, co początkowo spotkało się pochwałą cesarza, którą ten szybko wycofał pod naciskami dworu. Przeciwko Mori wysłano dwie ekspedycje karne, którymi dowodził samuraj z Satsumy, Saigō Takamori. Nie chciał on jednak walczyć, a wręcz dążył do zawarcia sojuszu między dwoma dominiami i stworzenia koalicji procesarskiej. Udało się to osiągnąć dzięki pochodzącemu z dominium Tosa Sakamoto Ryōma.

W 1866 r. umiera siogun, a jego następcą zostaje procesarski Tokugawa Yoshinobu. W roku następnym umiera natomiast cesarz, a na tronie zasiada jego syn, Mutsuhito. Zażądano wówczas od Tokugawy oddania rządów w ręce cesarza – zostały one przejęte przez władców wojskowych niemal siedemset lat wcześniej. Początkowo przychylny do akceptacji tego siogun, pod namową swoich doradców, obawiających się utraty wpływów, zaproponował powołanie rady daimyō z nim na czele. Oznaczałoby to jednak pozostawienie cesarza w roli figuranta. Zwołano więc w styczniu 1868 r. radę cesarską, która obaliła siogunat i skonfiskowała jego dobra, oddając je Mutsuhito. O ile sam siogun zaakceptował taki stan rzeczy, to jego zwolennicy postanowili walczyć. Tę wojnę domową, od znaku zodiakalnego roku w którym się odbyła, nazywa się boshin (pol. „rok smoka”). Po stronie cesarza stali głównie samuraje średniego pochodzenia z dominiów Chōshū i Satsuma. Konflikt trwał do maja 1869 r., chociaż zwycięstwo wojsk cesarskich zostało zasadniczo osiągnięto już w listopadzie.

Przepędzić barbarzyńców?

Początkowa nienawiść do cudzoziemców przerodziła się z czasem w rozumienie konieczności sojuszu z nimi, a nawet i sympatię. Było to wynikiem licznych misji do Stanów Zjednoczonych i Europy, realizowanych jeszcze za czasów siogunatu. Dominium Chōshū – pomimo swojej niechęci – było zainteresowane zachodnim uzbrojeniem. Zakupiło więc w 1862 r. brytyjski parowiec, a następnie wysłało zagranicę pięciu samurajów, którzy nabrali sympatii do Zachodu i odegrali potem znaczącą rolę w procesie modernizacji. Panowie Satsumy, czyli klan Shimazu, nawiązali nieoficjalną współpracę z Brytyjczykami po starciach zbrojnych z nimi. Idea jōi z czasem więc ucichła. Wśród różnych misji zagranicznych najważniejszą była ta Iwakury Totomiego, która ruszyła do państw zachodnich w grudniu 1871 r., celem renegocjacji nierównoprawnych traktatów. Celu podróży nie osiągnięto, ale zrobiono dobre wrażenie (m.in. dzięki założeniu europejskich ubrań) oraz podejrzano wiele osiągnięć cywilizacyjnych.

Misja Iwakury (domena publiczna).

W polityce zagranicznej Cesarstwo Japońskie stało się prawdziwą imitacją zachodnich mocarstw. 26 lutego 1876 r. narzucono nierównoprawny traktat Korei. Mocarstwem z prawdziwego zdarzenia Japonia stała się po pokonaniu Chin w latach 1894-1895. Zdobyto wtedy m.in. Tajwan i wcielono do swojej strefy wpływów Koreę, którą ostatecznie anektowano w 1910 r. W latach 1904-1905 dokonano natomiast czegoś, co uważano do tej pory za niemożliwe – pokonano Rosję. To pokazało światu, że Japonia stała się równym graczem na arenie międzynarodowej.

Kup e-booka: „Polacy na krańcach świata: XIX wiek”

Książka dostępna jako e-book w 3 częściach: Część 1, Część 2, Część 3

Cesarz Meiji (1868-1912) (aut. Eduardo Chiossone na bazie fotografii Maruki Riyō, domena publiczna).

Nowe szaty cesarza

23 października 1868 r. przyjęto zasadę, że panowanie każdego cesarza stanowi osobną epokę, a ówczesną nazwano Meiji („Epoka Oświeconych Rządów”). Przemianowano miasto Edo na Tokio, czyli „Wschodnią Stolicę”, a w maju 1869 r. przeniesiono tam stolicę z Kioto. Okres panowanie cesarza Mutsuhito, który zmarł 30 lipca 1912 r., nazwano „Odnową Meiji” (jap. Meiji ishin), co błędnie jest tłumaczone z angielskiego jako „Restauracja Meiji”.

Instytucja cesarza, istniejąca od czasów starożytnych, była legitymizacją władzy sioguna, a teraz miała stać się podporą dla procesu modernizacji państwa. Cesarz uchodził (czy, być może, dalej uchodzi nieoficjalnie) za potomka bogini słońca Amaterasu i budził ogólny szacunek swoich poddanych. Uczynienie więc z niego symbolu reform czyniło je de facto swoistą kontynuacją tradycji i uspokajało znacząco społeczeństwo. Potrzebna była jednak zmiana wizerunku władcy. Zmienił on m.in. swoje zwyczaje i ubiór. Najważniejsze były jednak podróże, które odbył po kraju, przede wszystkim sześć takich wypraw z lat 1872-1885. Wtedy po raz pierwszy pozwolono prostemu ludowi spojrzeć na cesarza, który zbliżył się do swoich poddanych, odwiedzając wiele rejonów i miejscowości.

Bogaty kraj…

Nowe władze stanęły przed wieloma problemami na drodze do zmodernizowania Japonii. Pierwszym celem stało się jednak pozyskanie funduszy na reformy. Cesarz posiadał mało ziem, a co za tym idzie – małe dochody. Naprzeciw temu wyszedł pan księstwa Himeji, który zaproponował oddanie swoich dóbr władcy. Wtedy Itō Hirobumi zaproponował po raz pierwszy pomysł zlikwidowania księstw feudalnych, co jeszcze wtedy odrzucono ze względu na obawę rozruchów wynikających z większej lojalności wobec pana feudalnego niż cesarza. Protektor Itō, Kido Takayoshi, postanowił mimo wszystko forsować jego koncepcję i nakłonił do niej swojego daimyō z Satsumy. 2 marca 1869 r. wraz z panami Chōshū, Tosy i Hizen wystosowali oni petycję do cesarza, oddając mu swoje włości. Za ich przykładem podążyła reszta feudałów i cała Japonia znalazła się oficjalnie w rękach monarchy, czyli de facto państwa.

Itō Hirobumi (domena publiczna).

Z ziem zagarniętych od sioguna utworzono natomiast dwadzieścia jeden prefektur i trzy wydzielone miasta (Edo, Kioto i Osaka). Początkowo zastosowano tylko częściową reformę administracyjną, oddając pod zarząd byłych daimyō ich niedawne dominia (stali się ich gubernatorami). Posiadali oni także nadal swoje własne wojsko. Yamagata Aritomo, polityk i wojskowy, widział w tym zagrożenie dla państwa. Chcąc stworzyć skuteczną obronę Japonii i ujednolicić siły zbrojne, postanowiono więc znieść całkowicie dominia. W tym celu przygotowano wpierw z wojsk Satsumy i Chōshū gwardię cesarską, która była silniejsza niż wojska poszczególnych panów feudalnych. 29 sierpnia 1871 r. cesarz wydał edykt, którym znosił system feudalny. Daimyō poddali się decyzji władcy w zasadzie bez sprzeciwu, zwłaszcza, że zagwarantowano im rentę i miejsce w przyszłym parlamencie. Ostatecznie z ok. 280 jednostek administracyjnych powstały 72 prefektury (w 1888 r. zredukowane do 43) i 3 miasta wydzielone.

Po uzyskaniu niezależności finansowej przystąpiono do reform gospodarczych, których twórcą był m.in. Itō Hirobumi. Objął on w styczniu 1871 r. kierownictwo nad misją do Stanów Zjednoczonych, podczas której miano zapoznać się z amerykańskim systemem finansowym. Z jego inicjatywy powstała pierwsza mennica państwowa w Osace, w której wybijano nową walutę, jeny. W 1882 r. powstał Bank Japonii (jap. Nippon Ginkō). Itō zreformował też system podatkowy, który od tej pory miał opierać się na poborze nie od plonów, a gruntów.

Jeszcze w grudniu 1870 r. stworzono Ministerstwo Przemysłu, które było odpowiedzialne za m.in. szkolenie japońskich inżynierów, a także za budowę i utrzymanie linii telegraficznych oraz kolei. Pierwszą z kolejowych tras oddano zresztą do użytku, dzięki pożyczce udzielonej przez Brytyjczyków, już w 1872 r. – łączyła ona Tokio i Jokohamę. Rząd postanowił ponadto zachęcić przedsiębiorców do inwestycji, finansując pierwsze, tzw. modelowe, przedsiębiorstwa. które później sprzedawano prywatnym właścicielom, pobudzając znacząco przemysł.

…i silna armia

Yamagata Aritomo (domena publiczna).

Kluczowa dla przyszłości Japonii była silna armia. W sierpniu 1871 r. odpowiedzialność za wojsko, jako wiceminister sił zbrojnych, objął Yamagata Aritomo. Był on zwolennikiem systemu pruskiego, ale zwyciężył jednak system francuski – przemawiał za tym m.in. fakt współpracy z Francuzami za czasów siogunatu. Marynarkę zorganizowano z kolei na wzór brytyjski. W grudniu 1871 r. Yamagata przedstawił rządowi propozycję stworzenia armii z poboru, co proponowano już wcześniej dwa razy, jeszcze podczas wojny boshin. Na początku 1872 r. podzielono Ministerstwo Sił Zbrojnych na ministerstwa Sił Lądowych (z Yamagatą jako wiceministrem) i Marynarki Wojennej. Pomimo sprzeciwów społecznych stworzono ostatecznie bezklasowe wojsko rozporządzeniem o poborze powszechnym z 10 stycznia 1873 r.

W wyniku wojny francusko-pruskiej postanowiono zreorganizować armię na wzór pruski i uniezależnić wojsko od władzy cywilnej. W grudniu 1878 r. powstał niezależny Sztab Generalny z Yamagatą na czele. Autonomię tę potwierdził rząd cywilny rok później. Wobec ekspansji Rosji w głąb Azji Wschodniej i modernizacji armii chińskiej, zwiększano od stycznia 1882 r. dotychczas niewielkie wojsko. W 1887 r. rozpoczęto przechodzenie na system dywizji – proces ten zakończył się dokładnie w maju 1887 r. Wydatki militarne z 14-19% budżetu wzrosły do 31% w 1892 r.

Społeczeństwo było niezadowolone z poboru powszechnego, zwłaszcza samuraje, którym odbierano kolejne przywileje – dochodziło więc do ich powstań. Chciano uspokoić sytuację jakąś wyprawą wojskową, ale Yamagata nie zezwolił na to. Jak pisał: „Zdołaliśmy zachować naszą niepodległość, ale ciągle jeszcze nie jesteśmy w stanie stawić czoła zagrożeniom z zagranicy, szczególnie zagrożeniu rosyjskiemu z północy”. Z czasem udało się ujarzmić samurajów, a ostatnim buntem okazał się ten z 1877 r. Był on jednak na tyle poważny, że otrzymał w historiografii japońskiej nazwę „wojny na południowym-zachodzie”. Konflikt wywołał zakaz noszenia mieczy, które miały stać się atrybutem wyłącznie członków policji i żołnierzy. Na czele buntowników z Satsumy stanął Saigo Takamori, który był przeciwnikiem zbrojnego wystąpienia, ale nie chciał pozostawiać swoich towarzyszy.

Polecamy e-book Piotra Bejrowskiego i Natalii Stawarz – „Azja we krwi. Konflikty – zbrodnie – ludobójstwo”

Konstytucja Meiji

Faktem jest, że twórcy nowoczesnej Japonii nie byli w pełni przygotowani do swojej wielkiej roli. Jakkolwiek podołali temu zadaniu, tak droga do tego pełna była prób i błędów. Wielokrotnie restrukturyzowano rząd, który nie potrafił znaleźć swojej stałej formy. Postanowiono w końcu powołać też parlament na wzór brytyjski, co ogłosił cesarz swoim reskryptem w 1881 r. Zapowiedziano przy tej okazji pierwsze wybory, które miały odbyć się za 10 lat. Powstała wtenczas pierwsza japońska partia polityczna, Partia Liberalna (jap. Jiyūtō), a rok później utworzono Konstytucyjną Partię Reform (jap. Rikken Kaishintō).

11 lutego 1889 r. proklamowano (wzorowaną na pruskiej) Konstytucję Wielkiego Cesarstwa Japonii (jap. Dainihon teikoku kempō), pierwszy tego typu dokument w Azji. Określał on sposób organizacji państwa, w tym zakres władzy cesarza, którego mianowano naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Powołano do życie parlament (jap. Kokkai), złożony z dwóch izb: wyższej Izby Arystokratów (jap. Kizokuin) i niższej Izby Reprezentantów (jap. Shūgiin). Skład pierwszej był wybierany przez cesarza, a drugiej w wyniku wyborów zorganizowanych wśród mężczyzn powyżej 25 roku życia, spełniających odpowiednie wymogi podatkowe. Nadano również ostateczny charakter rządowi, który miał być ministerialny, na czele z premierem wybieranym przez monarchę. Prawdziwą władzę sprawowali jednak genrō, czyli rada wspomagająca władcę, złożona z najważniejszych oligarchów w państwie.

Proklamacja konstytucji Meiji na ukiyo-e Toyohary Chikanobu (domena publiczna).

Kwestia kobieca i wychowania

Modernizacja poprawiła również sytuację japońskich kobiet. Duży wpływ na to mieli obcokrajowcy przywożący ze sobą hasła zrównania praw mężczyzn i kobiet. Rodzimi myśliciele, jak Fukuzawa Yukichi i Mori Arinori, również mieli swój udział w tym procesie, sprzeciwiając się dotychczasowemu modelowi funkcjonowania kobiet w społeczeństwie. Nie były to jednak raczej głosy radykalne według dzisiejszych standardów. Jako bardzo postępowe było przez ówczesnych Japończyków postrzegane np. sprzeciwianie się Fukuzawy wobec posiadania przez wyższych urzędników państwowych kochanek. Uważał on jednak dalej, że główną rolą kobiety jest pomoc mężczyźnie i zajmowanie dziećmi oraz domem. Podobnego zdanie był Mori, który widział w nich matki przyszłych „bogów wojny”. Pod ich wpływem rząd, wprowadzając nowoczesne szkolnictwo, starał się jednak zrównoważyć stan wyedukowania chłopców i dziewcząt, co udało się osiągnąć do 1910 r.

We wrześniu 1871 r. zostało powołane Ministerstwo Edukacji, które miało zająć się wprowadzeniem powszechnego kształcenia podstawowego. Istniała co prawda obawa przez zagrożeniem płynącym ze świadomej społeczności, ale bez tego nie byłoby możliwe stworzenie silnego i nowoczesnego państwa. Wydano wytyczne dotyczące zakładania żeńskich szkół, w wyniku czego w 1872 r. otwarto m.in. Tokijską Szkołę Żeńską (jap. Tōkyō Jogakkō). Z kolei dzięki inicjatywie Kurody Kiyotaki wysłano pięć dziewcząt na naukę do Stanów Zjednoczonych wraz ze wspomnianą wcześniej misją Iwakury. Z czasem zaczęto podchodzić bardziej sceptycznie do zachodnich myśli, czego odzwierciedleniem jest cesarski reskrypt o wychowaniu (jap. Kyōiku ni kansuru chokugo) z 1890 r. Wprowadził on system nauczania oparty na konfucjanizmie, mający na celu stworzenie wykształconego, ale oddanego cesarzowi społeczeństwa. Promowano przy tym mężczyzn, przez co zmniejszono liczbę żeńskich szkół ponadpodstawowych.

Pięć dziewcząt wysłanych na naukę do Stanów Zjednoczonych w 1871 r. Od lewej: Nagai Shigeko, Ueda Teiko, Yoshimasu Ryōko, Tsuda Umeko (od 1902 r. Ume) i Yamakawa Sutematsu (domena publiczna).

Nastawiony na praktyczne umiejętności system nauczania oraz zmniejszony dostęp do wyższej edukacji rekompensowały prywatne szkoły misjonarskie. Chrześcijanie działali zresztą na rzecz uświadamiania ludności, w tym kobiet. W 1885 r. Iwamoto Yoshiharu założył pierwsze pismo kobiece „ Czasopismo wiedzy kobiecej” (jap. Jogaku Zasshi). Rok później założono z kolei Tokijskie Stowarzyszenie Wstrzemięźliwości Kobiet (jap. Tokyō Fujin Kyōfukai) walczące z poligamią i prostytucją.

Sytuacja uległa polepszeniu w 1889 r., kiedy to wydano rozporządzenie o szkołach średnich dla dziewcząt, według którego w każdej prowincji powinna znajdować się przynajmniej jedna żeńska szkoła ponadpodstawowa. Uregulowano też kwestie związane z zakładanie placówek prywatnych. Pokłosiem tego było utworzenie w 1900 r. Prywatnej Żeńskiej Szkoły Studiów Angielskich (jap. Joshi Eigaku Juku) przez Tsudę Ume, uczestniczkę wyprawy do Ameryki z 1871 r. i prekursorkę żeńskiego szkolnictwa wyższego w Japonii. Powstały także m.in. Tokijska Żeńska Szkoła Medyczna (jap. Tōkyō Joi Gakkō) założona przez Yoshiokę Yayoi i Japońska Wyższa Szkoła Żeńska (jap. Nihon Joshi Daigakkō) Naruse Jinzō. W 1903 r. umożliwiono prywatnym szkołom średnim uzyskanie statusu szkoły wyższej, co znacząco zwiększyło ich liczbę. Rozwój japońskiego ruchu feministycznego przypada dopiero na kolejną epokę, a przyznanie praw wyborczych dla kobiet – na okres powojenny.

Bibliografia:

• Drea E.J., Cesarska armia Japonii 1853-1945, tłum. Tesznar T., Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012.
• Gordon A., Nowożytna Historia Japonii. Od czasów Tokugawów do współczesności, tłum. Merklejn, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2010.
• Królak H., Tsuda Ume (1864-1929). Prekursorka żeńskiego szkolnictwa wyższego w Japonii, Trio, Warszawa 2003.
• Łuczko M., Itō Hirobumi i Yamagata Aritomo. Czołowi politycy Japonii okresu Meiji (1868-1912), Trio, Warszawa 2006.
• Pałasz-Rutkowska E., Cesarz Meiji – symbol nowych czasów, [w:] Japonia okresu Meiji. Od tradycji ku nowoczesności, red. Kubiak Ho-Chi B., Nozomi, Warszawa 2006, s. 12-40.
• Pałasz-Rutkowska E., Cesarz Meiji (1852-1912). Wizerunek władcy w modernizowanej Japonii, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012.
• Polit J., Japońska polityka zagraniczna 1895-1945, Arcana, Kraków 2020.
• Starecka K., Początki japońskich partii politycznych oraz rządów przedstawicielskich, [w:] Japonia okresu Meiji. Od tradycji ku nowoczesności, red. Kubiak Ho-Chi B., Nozomi, Warszawa 2006, s. 41-77.
• Tubielewicz J., Historia Japonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1984.

Redakcja: Paweł Czechowski

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/