Wokół tematu „dziadka z Wehrmachtu”. Powszechna służba wojskowa w III Rzeszy
(Tzw. Tottenzettel informujący o śmierci żołnierza Wehrmachtu, w tym przypadku Ślązaka z Radlina. (Awers), mat. z archiwum prywatnego) W cyklu kilku artykułów będę starał się odpowiedzieć na to pytanie, rozpoczynając od przedstawienia zagadnienia powstania powszechnej służby wojskowej w III Rzeszy.
Dojście do władzy Adolfa Hitlera i jego zwolenników w 1933 roku. spowodowało, że w Europie i na świecie wzrosło poczucie zagrożenia wojną. Führer III Rzeszy otwarcie pisał w swojej książce „Mein Kampf”, że zamierza prowadzić walkę z dyktatem wersalskim i poszerzyć przestrzeń życiową dla Niemców na wschodzie („Lebensraum”).
Hitler, chcąc zrealizować program swojej ekspansji, musiał prędzej czy później zdecydować się na prowadzenie wojny. Do jej prowadzenia potrzebne było stworzenie nowych sił zbrojnych, które umożliwiłyby spektakularne podboje militarne III Rzeszy. Jak pisze Volker Urlich: rząd [III Rzeszy] ani Reichswehra nie miały z początku sprecyzowanego poglądu na to, jak duże mają być nowe siły zbrojne. Szef Truppenamtu Ludwig Beck w swoim memorandum z 6 marca 1935 roku określił wielkość pokojowych wojsk lądowych na 23 dywizje, następnie zaś w ciągu trzech, czterech lat liczba ta miała wzrosnąć do 36 dywizji. (…) Oznaczało to, że armia lądowa w okresie pokoju będzie miała 550 tysięcy żołnierzy, czyli pięciokrotnie więcej niż wynosiła przewidziana w traktacie wersalskim liczebność Reichswehry.
16 marca 1935 roku, Adolf Hitler podjął jednostronną decyzję, anulującą wszystkie postanowienia traktatu wersalskiego i przyśpieszającą budowę niemieckich sił lądowych, morskich i powietrznych. W tym samym dniu weszła w życie, ustawa o służbie wojskowej („Gesetz über den Aufbau der Wehrmacht”), która ustala wielkość niemieckiej armii lądowej czasu pokoju na 36 dywizji (12 korpusów). Wprowadzając ponownie powszechny obowiązek służby wojskowej, niemiecka gospodarka, zgodnie z wymaganiami wojskowymi, przekierowała się niemal całkowicie na produkcję wojenną.
W dwa miesiące później po tych wydarzeniach, 1 maja 1935 roku, zostaje oficjalne wprowadzone nowe nazewnictwo wojsk niemieckich. Miejsce istniejące do tej pory Reichswehry zajmuje Wehrmacht, który składa się z następujących rodzajów sił zbrojnych – marynarki wojennej („Kriegsmarine”), sił powietrznych („Luftwaffe”) oraz siły lądowych („Herr”) , które były podporządkowane ministerstwu wojny. Adolf Hitler jako głowa państwa, sprawował oficjalnie funkcję naczelnego zwierzchnika sił zbrojnych („Oberster Befehlshaber der Wehrmacht”). Na miejsce Ministerstwa Reichswery powołano Urząd Sił Zbrojnych („Wehrmachtsamt”) z generałem (późniejszym feldmarszałkiem) Wernerem von Blombergiem jako faktycznym naczelnym dowódcą Wehrmachtu („Oberbefehlshaber der Wehrmacht”).
4 lutego 1938 roku, Hitler dokonał daleko idących zmian strukturalnych i personalnych w naczelnych organach dowodzenia, które w głównej mierze skierowane były przeciwko generalicji wojsk lądowych, (w tym von Blombergowi). Polegały one przede wszystkim na rozwiązaniu Ministerstwa Wojny Rzeszy, powołanie na to miejsce Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych („Oberkomanndo der Wehrmacht”), z Adolfem Hitlerem jako faktycznym dowódcą sił zbrojnych Rzeszy . Warto w tym miejscu zacytować Bena H. Shepherda, który słusznie zauważył, że spośród wszystkich trzech rodzajów sił zbrojnych: to wojska lądowe były głównym zbrojnym ramieniem III Rzeszy, jej przywódcy Adolfa Hitlera, oraz ideologii, którą głosił. Erwin Rommel, w oczach Zachodu najsłynniejszy generał niemiecki II wojny światowej, potwierdził tę prawdę, pisząc w grudniu 1938 r., że „armia lądowa Wehrmachtu jest mieczem nowego niemieckiego światopoglądu” .
21 maja 1935 r. wydano uzupełniającą ustawę („Wehrgesetz”), która określała czas oraz zakres służby w niemieckich siłach zbrojnych. Niniejsze rozporządzenie przewidywało, że osoby narodowości innej niż niemiecka, aby służyć w niemieckich siłach zbrojnych, muszą otrzymać specjalną zgodę, którą mógł wydać wyłącznie kanclerz III Rzeszy. W ustawie możemy przeczytać, że służbę wojskową, honorową służbę dla narodu niemieckiego, pełnić może tylko ten, w którego żyłach płynie krew niemiecka. Wprawdzie ustawa o służbie wojskowej ustala, że zobowiązany do służby wojskowej jest każdy Niemiec („jeder deutsche Mann”), i że Niemcem jest ten, kto posiada niemiecką przynależność państwową. Nie dopuszcza się jednak do służby wojskowej osób krwi obcej, chociażby tę przynależność posiadały .
Paragraf 15 ustawy stwierdzał następnie, że jedynie osoby pochodzenia aryjskiego obejmować mogą w Wehrmachcie stanowiska dowódcze . Wraz z pogarszającą się sytuacją hitlerowskich Niemiec na froncie odstąpiono od pierwotnych założeń dokumentu i w trakcie trwania II wojny światowej w Wehrmachcie służyło coraz więcej osób pochodzenia innego niż niemieckie.
Polecamy e-book Darii Czarneckiej – „Przewodnik po Polskim Państwie Podziemnym 1939-45”
(Tzw. Tottenzettel informujący o śmierci żołnierza Wehrmachtu, w tym przypadku Ślązaka z Radlina. (Rewers), mat. z archiwum prywatnego) Powołania do powstałego w 1935 r. Wehrmachtu były podzielone na cztery etapy . Pierwszy (zwany „Musterung”) polegał na przeglądzie powołanych, których następnie kierowano do Służby Pracy Rzeszy („Reichsarbeitdienst”). Drugim etapem był pobór, czyli powołanie do odbycia służby („Aufhebung”).
Zarejestrowane osoby kierowano do przeszkolenia wojskowego, czyli tzw. „Einberufung”. Po jego zakończeniu oraz złożeniu przysięgi przyszłych żołnierzy delegowano do jednostki docelowej (gdzie następowało ostateczne zamknięcie szkolenia), a w zależności od sytuacji rekrutów kierowano do oddziałów tyłowych (w czasie pokoju do rezerwy) lub na front . Obowiązek wojskowy rozpoczynał się wraz z ukończeniem 19 roku życia i trwał do osiągnięcia wieku 35 lat. Mężczyźni po ukończeniu 35. roku życia byli kierowani do obrony krajowej („Landwehr”), w której służyli do 45 roku życia. Mężczyźni powyżej tego wieku mogli zostać powołani do służby w pospolitym ruszeniu („Landsturm”). Kandydaci do szkół podoficerskich przyjmowani byli po ukończeniu co najmniej 17 lat.
W chwili mobilizacji, 26 sierpnia 1939 roku, wojska lądowe podzielono na Armię Polową („Feldherr”), obarczoną zadaniem bezpośredniej walki z nieprzyjacielem, oraz Armię Rezerwową („Ersatzheer”), która pozostawała w Niemczech. Na tej ostatniej spoczywał w pierwszej kolejności obowiązek powołania oraz wyszkolenia nowych rekrutów, niezależnie od tego, do którego rodzaju broni zostali przydzieleni. Podstawową jednostka operacyjną armii była dywizja, stanowiąca najmniejszą formacje zdolną do samodzielnych działań na szczeblu operacyjnym.
Postępująca remilitaryzacja Niemiec spowodowała rozbudowę dotychczasowego podziału terytorialno-wojskowego III Rzeszy, który był oparty na istniejących od 1919 roku sześciu Okręgach Wojskowych („Wehkreis”). W latach 1935-1937 na obszar tzw. Starej Rzeszy utworzone kolejne Okręgi Wojskowe (w liczbie siedmiu), które zostały ponumerowane cyframi rzymskimi od I do XIII. Każdy z „Wehrkreisów” był zazwyczaj podzielony na 2-4 inspektoraty uzupełnień („Wehrersatzinspektion”), które dzieliły się z kolei na kilkanaście rejonowych komend uzupełnień („Wehrbezirkkommando”). To właśnie te organa, które obejmowały kilka powiatów, zajmowały się procesem poboru nowych rekrutów do Wehrmachtu. Pobór do wojska, odbywał się za pośrednictwem wojskowych biur meldunkowych („Wehrmeldeamt”).
Każde z tych biur miało przypisany oddzielny okręg poborowy („Musterungsbezirk”). Okręgi Wojskowe stanowiły tym samym zaplecze mobilizacyjne, administracyjne, rekonwalescencyjne i terytorialne dla Wehrmachtu. Ciekawie tą strukturę wojskową scharakteryzował Władysław Kozaczuk, wg. którego Wehrkreisy były w istocie terytorialnymi dowództwami korpusów. Każdy z nich obejmował trzy dywizje piechoty i odpowiednie jednostki pozadywizyjne. Nowe dywizje, które organizowano w ramach Okręgów Wojskowych, nabierały regionalnego charakteru, ponieważ nowi rekruci służyli z towarzyszami, którzy pochodzili z tych samych rodzinnych stron. Całość tego systemu trafnie ujął Ben H.Shepherd wskazując, że zaprojektowano [go] również po to, żeby, w przypadku wybuchu wojny, ranni mogli po wyzdrowieniu wracać do swych dotychczasowych jednostek. Każda dywizja dysponowała nawet własnym domem rekonwalescentów. Regionalny charakter systemu znacznie zwiększał spójność jednostek armii.
Powstały w 1935 r. Wehrmacht, w cztery lata później dokonał inwazji na Polskę, pokonując jej wojska po kilku tygodniach intensywnych walk. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 8 października 1939 r. dokonano aneksji prawie połowy przedwojennego terytorium II Rzeczpospolitej do III Rzeszy. Do Niemiec włączono ostatecznie: okręg Poznań („Posen”), okręg Gdańsk—Prusy Zachodnie („Danzig—Westpreußen”), do Prowincji Prusy Wschodnie („Ostpreußen”) włączono Ciechanowskie i Suwałki, a do Prowincji Śląskiej („Provinz Schlesien”) — rejencję katowicką („Regierungsbezirk Kattowitz”), powiększając jednocześnie rejencję opolską („Regierungsbezirk Oppeln”). Rozpoczęła się trwająca do 1945 r. okupacja, w trakcie której miało dojść do przymusowych powołań tysięcy mieszkańców przedwojennej II Rzeczpospolitej do Wehrmachtu.
Bibliografia:
- Daniluk Jan, Miasta skoszarowane. Gdańsk i Spot jako garnizon Wehrmachtu w latach 1939-1945, Gdańsk 2019
- Kaczmarek Ryszard, Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010
- Kaczmarek Ryszard, Niemiecka polityka narodowościowa na terenach wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945, [w:] Wieki stare i nowe, tom 2, Katowice 2001
- Kartasiński Kamil, Chłopak z Wehrmachtu. Żołnierz Andersa, Poznań 2018
- Kozaczuk Władysław, Wehrmacht 1933–1939, Warszawa 1978
- McNab Chris, Armia Hitlera. Machina wojenna Trzeciej Rzeszy, Warszawa 2014
- Piekałkiewicz Janusz, Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Janki 1999
- Sawicki Tadeusz, Niemieckie wojska lądowe na froncie wschodnim. Czerwiec 1944-maj 1945 (struktura), Warszawa 1987
- Serwański Edward, Hitlerowska polityka narodowościowa na Górnym Śląsku, Warszawa 1963
- Shepherd Ben H., Żołnierze Hitlera. Armia niemiecka w Trzeciej Rzeszy, Oświęcim 2017
- Tyszkiewicz Jakub, Czapiewski Edward, Historia Powszechna XX wieku, Warszawa 2010
- Ullrich Volker, Hitler. Narodziny zła 1889-1939, Warszawa 2015
- Wette Wolfram, Wehrmacht. Legenda i rzeczywistość, Kraków 2008
