Wojna Hitlera: w kierunku totalnego wyniszczenia

Przygotowania do wojny

Niemiecka polityka zagraniczna w latach trzydziestych XX wieku dzieliła się na trzy zasadnicze okresy. Pierwszą fazą były ukryte przygotowania do agresji do roku 1937, następnie okres otwartej ekspansji za pomocą gróźb zastosowania przemocy od 1938 roku i wreszcie rozpętanie wojny w 1939 roku. Zamierzeniem owej polityki było poszerzenie „przestrzeni życiowej” Niemców najpierw poprzez ekspansję gospodarczą za pomocą eksportu, a w końcu przez zawładnięcie terenów na wschód od Rzeszy. Od 1938 roku Hitler i jego współpracownicy uważali Wehrmacht i SS za decydujące instrumenty ich polityki, działalność innych ministerstw (przede wszystkim gospodarczych) i urzędów miała im służyć przede wszystkim jako środek pomocniczy. Było to zarazem dowodem na to, w jakim stopniu polityka zagraniczna III Rzeszy kształtowana była przez militaryzm.

Hitler ogłasza w Wiedniu włączenie Austrii do Rzeszy (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-1987-0922-500, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

Hitler „bał się pokoju, a nie wojny; nie była ona ultima ratio, lecz prima ratio jego polityki”. Długo instrumentalnie posługiwał się pokojową retoryką, zanim w 1938 roku użył szantażu i zagroził innym państwom wszczęciem działań zbrojnych. W wąskim gronie jednocześnie nie ukrywał, że absolutnym priorytetem dla niego było przygotowanie Niemiec do projektowanej wojny o „przestrzeń życiową”, jednakże wielu prominentnych dygnitarzy reżimu obawiało się tego konfliktu jako nadmiernie ryzykownego. Zbrojna przemoc była elementem polityki gróźb Hitlera pod koniec lat trzydziestych XX wieku, kiedy niemiecka polityka zagraniczna odnosiła triumfy bez rozlewu krwi – najpierw w przypadku Anschlussu Austrii w marcu 1938 roku, potem przyłączeniu Kraju Sudeckiego w październiku tego samego roku, a następnie aneksji Czechosłowacji w marcu 1939 roku.

Przygotowania Niemiec do wojny i realizacja zagranicznych celów reżimu odbywały się systematycznie, jednakże często były one efektem przypadku. Po 1933 roku w postępowaniu Hitlera widoczna jest bowiem taktyka samoograniczania, lawirowania czy dyskontowania aktualnej sytuacji, włącznie z przymusem eksperymentowania, ażeby przyjąć taką postawę wobec międzynarodowych koalicji i zachodnich mocarstw, która umożliwiałaby przeprowadzenie jego zewnętrznych politycznych zamiarów. Krok po kroku zmierzali narodowi socjaliści do osiągnięcia swoich imperialnych celów nadzwyczajnie dozując przy tym środki i manipulując w ten sposób społeczeństwem. Hitler wiedział bowiem bardzo dobrze, że entuzjazm i spolegliwość mas szybko zniknęłyby zestawione z troskami, szarzyzną dnia codziennego czy apatią, które trafnie opisywały egzystencję większości obywateli w okresie dyktatury, jeśliby nie były podtrzymywane przez ciągłą mobilizację psychologiczną, dramatyczne napięcia, związane z odnoszeniem coraz to nowych sukcesów zapewniających dyktaturze jeszcze większą popularność.

Hitler wjeżdża do zajętego w wyniku ugody monachijskiego Chebu (fot. ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 137-004055, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

Intensyfikacja procesu „ujednolicania” ([Gleichschaltung]) w Niemczech, stan zbrojeń oraz sukcesy w polityce gospodarczej („cud gospodarczy”) i zagranicznej doprowadziły do wzrostu dynamiki reżimu i całkowitej już absolutyzacji pozycji wodza w państwie, który posiadał niekwestionowaną legitymację panowania i społeczne poparcie. W ocenie uznanego polskiego badacza III Rzeszy Franciszka Ryszki, stabilna sytuacja gospodarcza Rzeszy w drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku dodatkowo podbudowywała charyzmat Hitlera, przemawiając jednocześnie za tym, że wojna 1939 roku wcale nie była ucieczką do przodu, ultima ratio, ażeby uchronić kraj przed zbliżającym się kryzysem gospodarczym i systemowym bądź zdobyć nowe zasoby surowców czy uzyskać inne materialne korzyści. Położenie ekonomiczne Niemiec, rzekomo wyczerpanych olbrzymią skalą zbrojeń, brakiem siły roboczej, dewiz, zaostrzonymi stosunkami w zakładach pracy (żądania podwyżek płac) wcale więc nie było tak dramatyczne, ażeby mówić, iż Rzesza produkowała „armaty zamiast masła”.

Z kolei historyk niemiecki Hans-Ulrich Wehler dowodził, że efektywność hitlerowskiej gospodarki wzmacniał brak inflacji, wzrost płac realnych czy wysoki wskaźnik inwestycji; do tego dochodziła skuteczność kontroli państwa nad rynkiem pracy i kapitałów oraz intensywny rozwój handlu zagranicznego z obszarami wschodniej i południowo-wschodniej Europy. Nic zatem nie ograniczało decyzyjnej autonomii Hitlera w państwie ani żadne obiektywne okoliczności nie zmuszały go do podjęcia decyzji o rozpoczęciu wojny. Skupił on na sobie cała energię wszystkich kierowniczych funkcji III Rzeszy; rozpętana przez niego wojna, której nota bene duża część społeczeństwa niemieckiego wcale nie chciała i której się obawiała, potwierdziła, że Hitler,,stał sam na przecięciu wszystkich sił”, on sam podjął tą kluczową decyzję.

Inni badacze (jak np. Götz Aly, Richard J. Evans czy Adam Tooze) wskazywali jednak, że nazistowski wódz za sprawą polityki niekontrolowanego zwiększania deficytu budżetowego oraz gigantycznych inwestycji w infrastrukturę i przemysł zbrojeniowy, a także zwiększonych wydatków na cele socjalne doprowadził do zadłużenia państwa do tego stopnia, że III Rzesza już w 1938 roku znajdowała się na progu bankructwa, stąd też konieczne były kolejne aneksje terytorialne a nawet wojna totalna, ażeby spłacić wcześniejsze zobowiązania oraz ograniczyć galopujący wzrost długu publicznego kosztem podbitych narodów.

Wojna Hitlera jako instrument polityki

Oddziały Wehrmachtu defilujący pod Łukiem Triumfalnym w Paryżu (fot. Gutjahr, ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 101I-126-0347-09A, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

Wojna w ideologii hitlerowskiej była przede wszystkim instrumentem prowadzenia polityki. W latach 1939-1941 zmieniła ona radykalnie swoje oblicze, przekształcając się z wojny błyskawicznej ([Blitzkrieg]) w wojnę na wyniszczenie ([Vernichtungskrieg]), której celem była również bezprecedensowa gospodarcza eksploatacja podbitych terytoriów. W omawianym czasie, do napaści na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku, dowództwo reżimu prowadziło regionalnie ograniczoną, toczoną w ramach pojedynczych kampanii zbrojnych wojnę, którą propaganda określała mianem „wojny usprawiedliwionej” bądź „prewencyjnej” w obronie „narodowego honoru”. Zapewnić miała ona bezpieczeństwo państwa zgodnie z maksymą pruskiego teoretyka konfliktu Carla von Clausewitza, że wojna jest jedynie kontynuacją polityki innymi środkami.

Początkowe cele wojenne sprowadzały się do pokonania Polski, strategicznego zabezpieczenia północnej flanki, wyeliminowania bądź znacznego ograniczeniu potęgi zachodnich mocarstw na kontynencie czy wreszcie budowy,,nowego porządku” w Europie pod egidą Niemiec przy jednoczesnym opanowaniu Bałkanów. Wojna miała być także swoistym „zadośćuczynieniem” za ofiary konfliktu z lat 1914-1918.

Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”

Szczególnie szczęśliwą dla Rzeszy metodą prowadzenia działań zbrojnych do roku 1941 była tzw. wojna błyskawiczna. Polegała ona na bardzo szybkim przeprowadzonym z zaskoczenia uderzeniu armii, tj. czołgów (dywizji pancernych) i kolumn opancerzonych ciężarówek, wspieranych przez piechotę, lotnictwo bombowe (głównie nurkujące) i marynarkę wojenną. Operacyjno-taktycznymi komponentami Blitzkriegu były krótkie, ograniczone przestrzennie natarcia formacji zbrojnych wspomagane z powietrza, które wymagały fachowego zaplanowania pod względem wytyczenia sobie strategicznych celów i czasu operacji przy użyciu niezbędnych nakładów personalnych, materiałowych i sprzętowych. Krótkie kampanie miały tę zaletę, że dzięki nim można było uniknąć przewlekłych bitew i strat materiałowych. Mogły one także zrekompensować słabości niemieckiej gospodarki, przy jednoczesnym uniknięciu niebezpiecznych polityczno-ekonomicznych sojuszy przeciwko Niemcom.

Warto też nadmienić, że według najnowszych badań osławiony Blitzkrieg nie byłby tak skuteczny, gdyby nie Pervitin, tj. syntetyzowana metamfetamina, która powodowała, że u żołnierzy niemieckich zwiększała się wydolność, zanikała potrzeba snu oraz wątpliwości moralne. Sukcesy niemieckiej machiny wojennej w Polsce a później podczas kampanii francuskiej w maju i czerwcu 1940 roku przekonały Hitlera, że chemiczne wspomaganie jest nieodzownym elementem Blitzkriegu. Po szybkim zwycięstwie nad Francją Pervitin znalazł się w apteczkach m.in. pilotów Luftwaffe bombardujących Wielką Brytanię oraz żołnierzy niemieckich biorących udział w agresji na Związek Radziecki.

Żołnierze niemieccy na Ukrainie w czasie operacji „Barbarossa” (fot. Friedrich Gehrmann, ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 101I-187-0203-37A, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

Elementami ryzyka dla „wojny błyskawicznej” były jednak przedłużające się działania wojenne bądź przekształcenie przez przeciwnika starcia w wojnę na wyniszczenie. W każdym wypadku Blitzkrieg, który próbowano dopasować do socjoekonomicznych strukturalnych warunków Niemiec, był labilną koncepcją prowadzenia działań zbrojnych, czego przykładem było jego fiasko podczas realizacji planu „Barbarossa”, czyli wojny ze ZSRR. Już w kilka tygodni po 22 czerwca 1941 roku okazało się, że owa koncepcja nie jest bez skazy, co zachwiało zarazem niemiecką wiarą w tzw. ostateczne zwycięstwo ([Endsieg]), które nie następowało. Na taki stan rzeczy złożyło się wiele przyczyn, decydujące jednak było irracjonalne niedocenianie przez dowództwo Rzeszy Rosji i jej obywateli przy jednoczesnym zbyt optymistycznym zaplanowaniu czasu trwania operacji przy źle lub niewystarczająco obliczonym nakładzie sił.

Wraz z napaścią III Rzeszy na Rosję sowiecką dokonała się zarazem jakościowa zmiana planów nazistowskiego kierownictwa wojennego, czego pierwsze oznaki były już widoczne podczas kampanii polskiej i ofensywy zachodniej w 1940 roku, które ukrywano bądź podawano w sposób zawoalowany społeczeństwu. Dalsze walki frontowe, zdobywanie nowych przestrzeni, ekonomiczna eksploatacja zajętych terenów, dążenie do uzyskania autarkii, niszczenie przeciwników polityczno-ideologicznych, eksterminacja Żydów i rządy terroru grup operacyjnych hitlerowskiej służby bezpieczeństwa ([Einsatzgruppen]) sygnalizowały zwiększającą się radykalizację konfliktu. Wraz z wypowiedzeniem wojny przez Hitlera Stanom Zjednoczonym w 11 grudnia 1941 roku europejska wojna przerodziła się w konflikt ogólnoświatowy. W tym momencie dostrzegalny stał się również właściwy cel niemieckiej polityki wojennej, a mianowicie globalna hegemonia germańskiej Wielkiej Rzeszy poprzez zawładnięcie Europą i położonymi przed nią strategicznymi bastionami a nawet zdobycie posiadłości kolonialnych.

Irracjonalne przedłużanie wojny

Feldmarszałek Friedrich Paulus kapitulujący pod Stalingradem (fot. Georgi Lipskerow, ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-183-F0316-0204-005, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Germany)

Począwszy od klęski w bitwie pod Stalingradem w styczniu 1943 roki, a w zasadzie już od grudnia roku 1941, czyli zatrzymania ofensywy Wehrmachtu pod Moskwą, było już wiadome, że Hitler tej wojny nie wygra. Od tamtego momentu rozpoczął się okres irracjonalnego jej przedłużania przez dyktatora i jego popleczników. Clausewitz wskazywał, że każda wojna zostaje poprzez politykę oddzielona od jej „wytwórcy”, stając się w konsekwencji bezcelową i bezsensowną. Po fiasku Blitzkriegu w Związku Radzieckim (1941-1942) oraz klęskach militarnych w Północnej Afryce i pod Stalingradem na przełomie lat 1942/1943, stało się jasne, że Niemcy nie wygrają wojny przeciwko koalicji antyhitlerowskiej, która dysponowała ponad 75% wszystkich osobowych i materiałowych rezerw świata. Wprawdzie proklamowanie,,wojny totalnej” w lutym 1943 roku doprowadziło do wzrostu produkcji gospodarki zbrojeniowej w Rzeszy, jednakże przedsięwzięte środki jedynie wydłużały wojnę, którą kierownictwo nazistowskie, pomimo wszelkich obiektywnych okoliczności prowadziło w sposób już zupełnie bezsensowny, tylko po to, aby podtrzymać egzystencję reżimu.

Fanatyczne hasła propagandowe nawołujące do walki („Zwycięstwo albo upadek”), „sugestywna siła” Hitlera, improwizowana obrona poprzez organizowanie twierdz i innych środków ad hoc bądź obietnice użycia nadzwyczajnych broni ([Wunderwaffe]), które powinny diametralnie obrócić bieg wojny, miały przezwyciężyć liczne kryzysy, znaleźć nowe drogi wyjścia dopóki „przeklęty wróg” ([verfluchter Gegner]) nie stanie się zbyt wyczerpany, ażeby dalej walczyć. Ostatnią drogą wyjścia z tego szaleńczego konfliktu były rozkazy na temat „spalonej ziemi” i samobójstwo wielu głównych odpowiedzialnych za hekatombę tej wojny (Hitlera, Himmlera, Goebbelsa i innych). Według wypowiedzi Hitlera z kwietnia 1945 roku, niemiecki naród nie okazał się wystarczająco silny i „godny”, ażeby przetrwać „zmierzch bogów” ([Götterdämmerung]). Dyktator z goryczą wówczas przyznał, że to do silniejszych narodów ze Wschodu należy przyszłość.

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Skutki wojny...

Kategoria wojny miała zasadnicze znaczenie dla narodowego socjalizmu, ponieważ łączyła w sobie najważniejsze składniki zbrodniczego światopoglądu Hitlera, w tym zwłaszcza jego imperialistycznych wizji zdobycia panowania światowego „tysiącletniej Rzeszy”. Celem konfliktu militarnego było urzeczywistnienie i budowa odrażającej, monstrualnej rasowej utopii, czyli nowego świata opartego na darwinizmie społecznym, takiego, w którym słabsze państwa muszą zostać podporządkowane silniejszym. Wojna miała być środkiem do realizacji tej idée fixe Hitlera, przede wszystkim poprzez zdobycie „przestrzeni życiowej” na Wschodzie, co wiązało się jednocześnie z wyniszczeniem rasy żydowskiej w Europie, czyli programem systematycznego wymordowania całego narodu bez żadnej przyczyny, oprócz tego, że ofiary były Żydami. Służyć miała jednocześnie polityce konsolidacji społeczeństwa wokół przywódcy, umożliwiała identyfikowanie wroga wewnętrznego i zewnętrznego, uzasadniała strategię „ujednolicania” i budowę totalitarnego ustroju.

Skutki tak pojmowanej wojny prowadzonej przez Hitlera w imię pryncypiów rasowo-imperialnych okazały się katastrofalne dla Europy i świata, przynosząc w sumie śmierć ok. 55 milionów ludzi, w tym 6 milionów Żydów, co było konsekwencją upadku podstawowej aksjologii humanistycznej, bezprecedensowego kryzysu świadomości moralnej i duchowego barbarzyństwa większości społeczeństwa niemieckiego, które wspierało lub afirmowało zbrodniczą politykę swojego przywódcy. Doprowadziło to również do kresu dominacji Europy na świecie i utraty jej imperiów zamorskich po roku 1945. Rozpętując wojnę w 1939 roku, Niemcy po raz drugi w XX wieku sięgnęły po władzę nad Europą, dlatego też łącząc pierwszą i drugą wojnę światową, można mówić o drugiej wojnie trzydziestoletniej w latach 1914-1945.

Tak jak panowanie Hitlera było władzą nowego typu, opartą na rewolucyjnej charyzmatycznej retoryce rasowego zbawienia narodu oraz masowym poparciu społecznym, i tak jak wyjątkowe były zbrodnie nazizmu, podobnie wyraźna była kontynuacja niemieckich starań, ażeby dokonać gruntownych zmian w przesunięciu punktów ciężkości na świecie, na korzyść Rzeszy, która za taką politykę zapłaciła w końcu swoim upadkiem.

Bibliografia:

• Aly Götz, Państwo Hitlera, tłum. Wojciech Łygaś, Oficyna Wydawniczna Finna, Gdańsk 2006.
• Böhler Jochen, Najazd 1939. Niemcy przeciw Polsce, tłum. Dariusz Salamon, Znak, Kraków 2011.
• Clausewitz Claus v., O wojnie, tłum. Augustyn Cichowicz, Leon Koc, Mireki, Kraków 2006.
• Evans Richard J., Trzecia Rzesza u władzy, tłum. Mateusz Grzywa, Napoleon V, Oświęcim 2016.
• Fest Joachim, Hitler i upadek Trzeciej Rzeszy, tłum. Mieczysław Dutkiewicz, Świat Książki, Warszawa 2003.
• Grodziński Eugeniusz, Filozofia Adolfa Hitlera w ,,Mein Kampf”, Ethos, Warszawa-Olsztyn 1992.
• Gründberg Karol, Adolf Hitler. Biografia Führera, Książka i Wiedza, Warszawa 1988.
• Hargreaves Richard, Blitzkrieg w Polsce. Wrzesień 1939, tłum. Stanisław Belind, Bellona, Warszawa 2009,
• Jäckel Eberhardt, Hitlera pogląd na świat, tłum. Danuta Tauszyńska, PIW, Warszawa 1973.
• Jacobsen Hans-Adolf, Krieg in Weltanschauung und Praxis des Nationalsozialismus (1919-1945). Eine Skizze, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi”, t. 3 (1977), s. 153-163.
• Kershaw Ian, Hitler, Niemcy i ostateczne rozwiązanie, tłum. Robert Bartołd, Rebis, Poznań 2010.
• Maciejewski Marek, Programowe założenia NSDAP w Niemczech [w:] Węzłowe problemy Niemiec XX-XXI wieku, „Niemcoznawstwo” nr 11 (2002), s. 9-63.
• Ohler Norman, Trzecia Rzesza na haju. Narkotyki w hitlerowskich Niemczech, tłum. Bartosz Nowacki, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2016.
• Rossino Alexander B., Hitler uderza na Polskę: Blitzkrieg, ideologia i okrucieństwo, tłum. Halina Górska, Warszawa 2009.
• Ryszka Franciszek, U źródeł sukcesu i klęski. Szkice z dziejów hitleryzmu, Czytelnik, Warszawa 1975.
• Schreiber Gerhard, Deutsche Politik und Kriegführung 1939 bis 1945 [w:] Deutschland 1933-1945. Neue Studien zur nationalsozialistischen Herrschaft, pod red. Karla-Dietricha Brachera, Manfreda Funke, Hansa-Adolfa Jacobsena, Droste, Düsseldorf 1992, s. 333-356.
• Tenorth Hein-Elman, Bildung und Wissenschaft im „Dritten Reich”, [w:] Deutschland 1933-1945. Neue Studien zur nationalsozialistischen Herrschaft, pod red. Karla-Dietricha Brachera, Manfreda Funke, Hansa-Adolfa Jacobsena, Droste, Düsseldorf 1992, s. 240-255.
• Tooze Adam, Ökonomie der Zerstörung: die Geschichte der Wirtschaft im Nationalsozialismus, Siedler Verlag, Bonn 2007.
• Wehler Hans-Ulrich, Der Nationalsozialismus. Bewegung, Führerherrschaft, Verbrechen 1919–1945, C.H.Beck, München 2009.
• Wernick Robert, Blitzkrieg, tłum. Słwomir Kędzierski, Amber, Warszawa 1997.
• Winkler Heinrich August, Długa droga na Zachód, t. 2. Dzieje Niemiec 1933-1990, tłum. Krzysztof Huszcza i Viktor Grotowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.
• Wolff-Powęska Anna, Doktryna geopolityki w Niemczech, Instytut Zachodni, Poznań 1979.
• Żerko Stanisław, Niemiecka polityka zagraniczna 1933-1939, Instytut Zachodni, Poznań 2005.
• Zitelmann Rainer, Zur Begründung des „Lebensraum” – Motivs in Hitlers Weltanschauung, [w:] Der Zweite Weltkrieg: Analysen, Grundzüge, Forschungsbilanz, pod red. Wolfganga Michalka, Seehamer, München 1990, s. 551-567.

Redakcja: Tomasz Leszkowicz

Lubisz czytać artykuły w naszym portalu? Wesprzyj nas finansowo i pomóż rozwinąć nasz serwis!