Władysław Gomułka odsunięty w cień. Walka o władzę na tle masakry
Władysław Gomułka – Towarzysz „Wiesław”
W latach 1943-1948 był już pierwszym sekretarzem KC PPR, jednak władzę nad państwem zyskał dopiero w roku 1956. Władysław Gomułka stopniowo zaostrzał kurs Polski Ludowej. Propagandzie partyjnej nakazał milczenie w sprawie Katynia, prowadził też walkę z Kościołem katolickim – zakazał nauczania religii w szkołach, biskupi nie mieli pozwolenia na wyjazd z kraju; rozkazał „aresztować” wędrujący wówczas po Polsce obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Jego pozycja mocno osłabła po wydarzeniach marcowych 1968 roku, jednak dwa lata później doprowadził do swojego największego sukcesu w polityce zagranicznej: 7 grudnia 1970 roku Polska Rzeczpospolita Ludowa podpisała układ z RFN, w którym Republika Federalna Niemiec uznawała zachodnią granicę PRL na Odrze i Nysie.
Być może zachwycony swoim zwycięstwem, jednocześnie obserwując od 1968 roku wyraźny brak poprawy stopy życiowej obywateli, towarzysz „Wiesław” kontynuował realizację ograniczonej reformy gospodarczej, czego skutkiem była podwyżka cen. Lista towarów, które podrożały opublikowana została 13 grudnia w niedzielnym wydaniu „Trybuny Ludu” – było to między innymi mięso (17-19% podwyżki), smalec (33%) i kawa zbożowa (92%).
Władysław Gomułka i Leonid Breżniew w 1967 roku (fot. U. Kohls, ze zbiorów Bundesarchiv, Bild 183-F0417-0001-011, Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Niemcy). Upadek Władysława Gomułki wiązał się więc bezpośrednio z wydarzeniami grudniowymi, chociaż w partii już od jakiegoś czasu patrzono na pierwszego sekretarza nieprzychylnym okiem. Dlatego, kiedy 14 grudnia do Warszawy doszła wiadomość o protestach robotniczych w Gdańsku, rozpoczęła się w łonie partii zakulisowa gra o najwyższe stanowiska w państwie.
Zobacz też: Władysław Gomułka i „polski marksizm”
Moczar kontra Moskwa
Na wieść o wyjściu robotników na ulice Gomułka zareagował zaskoczeniem. Odbywały się wówczas obrady plenarne Komitetu Centralnego PZPR, które – zazwyczaj hałaśliwe – przeprowadzane były w atmosferze niecodziennego poruszenia i wyczekującej ciszy. Pierwszy sekretarz od początku chciał przeciwstawić się rozruchom – w czasie wieczornych, nieoficjalnych obrad w mniejszym gronie wydał ustne pozwolenie na użycie broni wobec protestujących. Nie zadzwonił na Kreml, co odebrano jako niesubordynację. Jego sytuację pogorszyły następne dni. We wtorek, 15 grudnia, protestujący podpalili budynek wojewódzkiego KW PZPR w Gdańsku. Wojsko, zgodnie z przekazanym rozkazem, otworzyło ogień do tłumów, raniąc wiele osób. Towarzysze partyjni w Warszawie izolowali się stopniowo od Gomułki, nie chcąc być świadkami jego furii; napadów wściekłości I sekretarza bali się wszyscy.
Tymczasem do działania przystąpiła Moskwa. Aleksij Kosygin, radziecki premier i jeden z najbliższych współpracowników Leonida Breżniewa, spotkał się następnego dnia z wicepremierem Piotrem Jaroszewiczem i wyraził zaniepokojenie strajkami. Dał do zrozumienia Jaroszewiczowi, że Kreml żąda zmiany kierownictwa. Gomułka miał być zastąpiony Edwardem Gierkiem, ze szczególnym zastrzeżeniem, by do władzy nie dopuścić Moczara.
Rzeczywiście, Mieczysław Moczar na czele „partyzantów”, swojej partyjnej frakcji, od momentu rozpoczęcia protestów starał się utworzyć alternatywne stanowiska dowodzenia. Niezbyt lubiany przez Moskwę, został uciszony przez KGB, które groziło mu ujawnieniem kompromitujących dowodów z czasów jego partyzanckiej działalności. Moczar zrezygnował więc z walki o stanowisko pierwszego sekretarza.
Sytuacja na Wybrzeżu pogarszała się z godziny na godzinę. Strajki objęły Gdynię, dochodziło do ulicznych demonstracji w Słupsku i Elblągu. Walki frakcji doprowadziły do podjęcia kilku sprzecznych decyzji naraz: Zenon Kliszko, najbliższy współpracownik Gomułki, wydał rozkaz zablokowania przez milicję i wojsko Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni oraz ulic do niej prowadzących, nakazał też wstrzymanie pracy w zakładzie. Tymczasem wicepremier Stanisław Kociołek w transmisji telewizyjnej nawoływał do zaprzestania strajków i prosił robotników o stawienie się na drugi dzień w pracy. W rezultacie, 17 grudnia robotnicy przybyli do stoczni i zostali ostrzelani przez wojsko – oficjalnie mówiono o 18 zabitych i ok. 330 osobach rannych. Do strajku przystąpili też stoczniowcy w Szczecinie.
Protestujący w Trójmieście robotnicy niosą na drzwiach ciało zabitego 17 grudnia Zbyszka Godlewskiego (domena publiczna). Kim jest Edward Gierek?
Przyszłemu pierwszemu sekretarzowi Moskwa przyglądała się już od 1968 roku, lecz mógł być też znany towarzyszom radzieckim z lat 40., kiedy był członkiem PPR w Belgii. Być może został zauważony przez Nikitę Chruszczowa w roku 1959 podczas wizyty przywódcy ZSRR na Śląsku. Urodzony w 1913 roku w Porąbce (obecnie dzielnicy Sosnowca), szybko piął się po szczeblach kariery, był też sekretarzem KW PZPR w województwie katowickim, gdzie zebrał wokół siebie grupę popierających go działaczy. Rodzina Gierków jako jedna z niewielu jeździła na wakacje na Krym, gdzie urlopy spędzała również elita KPZR.
Kreml skreślił Gomułkę i w praktyce jeszcze przed wydarzeniami grudniowymi Breżniew wskazał Gierka jako następcę „Wiesława”. Wydawałoby się, że wszyscy wokół, zarówno Moskwa i członkowie PZPR, jak i strajkujący robotnicy domagali się zmiany władzy na najwyższych szczeblach. Tymczasem Gomułka wciąż wierzył, że uda mu się opanować sytuację. Przedstawił protesty robotników jako „kontrrewolucję” i straszył towarzyszy „wejściem wojsk radzieckich”. W czarny czwartek 17 grudnia zadzwonił do niego sam Leonid Breżniew, który niepokoił się sytuacją w Polsce (podejrzewano, że w tłumach strajkujących znajdują się prowokatorzy) i oferował pomoc – Gomułka jednak uspokajał sekretarza generalnego, obiecując stłumienie protestów.
Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”
Nie wiedział jednak, że za jego plecami Kreml zaprowadza własne porządki. Aleksij Kosygin rozmawiał już z premierem Józefem Cyrankiewiczem, skontaktowano się też z ministrem obrony Wojciechem Jaruzelskim. Następnego dnia odbyła się rozmowa telefoniczna między Breżniewem a Edwardem Gierkiem. Napięta sytuacja męczyła Gomułkę: czuł się coraz gorzej, miał problemy z mówienien i ruchami ciała.
Edward Gierek (fot., ze zbiorów Dutch National Archives, Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Holandia). Sam towarzysz Gierek, który sugerował Jaruszewiczowi, że przygotowuje się do przejęcia stanowiska „Wiesława”, nagle przestraszył się odpowiedzialności za chaotyczną sytuację w państwie, jaka by na nim ciążyła. Mimo że przezornie schronił się w swojej willi pod Katowicami, gdy w Moskwie zapadły decyzje, to nie było już odwrotu. W nocy z 18 na 19 grudnia do Gierka przyjechali Franciszek Szlachcic i Stanisław Kania; Gierek jednak nadal stronił od przyjęcia stanowiska pierwszego sekretarza.
Przeczytaj również:
Koniec rządów ekipy Władysława Gomułki
Rankiem 19 grudnia Gomułka otrzymał list od kierownictwa z Kremla, w którym został poinformowany o konieczności „zmian politycznych”. Choć wiedział, co to oznacza, nadal nie chciał zrezygnować z funkcji I sekretarza. Jednak pogarszający się stan zmusił go do wezwania lekarzy. Edward Gierek natomiast przeciągał swój przyjazd do Warszawy.
Biuro Polityczne obradowało dzień i noc, a 20 grudnia VII Plenum KC PZPR, zwołane przez Cyrankiewicza, jednogłośnie wybrało Gierka na pierwszego sekretarza. Gomułka, który tylko na chwilę zjawił się w sali obrad – miał bowiem zaburzenia krążenia i częściowo stracił widzenie w jednym oku – zgodził się ustąpić dopiero w szpitalu.
Gierek jako pierwszy sekretarz był bardzo wygodny dla Moskwy. Po krwawych strajkach tylko odczuwalny wzrost stopy życiowej społeczeństwa miał stanowić o spokoju w kraju. W marcu następnego roku wycofano podwyżkę cen. Okres gierkowski rozpoczął politykę prokonsumpcyjną oraz zryw inwestycyjny PRL-u, co dało się finansować tylko za pomocą kredytów zaciąganych na Zachodzie. Rządy Gierka miały trwać dziesięć lat, a zakończył je ogromny kryzys gospodarczy i powstanie „Solidarności”.
Bibliografia:
- „Drogi” towarzysz Gierek. O latach 1970-1980 z Małgorzatą Choma-Jusińską, Jerzym Eislerem i Andrzejem Zawistowskim rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 3/2010.
- Spałek Robert, „Kredyt kierownictwa wyczerpuje się”. Zmiana władzy w grudniu 1970 roku, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 3/2010.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
