Wikipedia – krótka historia największej encyklopedii świata

26 września 2001 roku powstała polska Wikipedia. W dniu siódmych urodzin warto chyba przypomnieć historię znanej każdemu witryny.

Zacznijmy od początku. W tym celu najlepiej zaglądnąć na strony Wikipedii i wstukać hasło „history of Wikipedia”. Co się okazuje? Autorzy hasła, korzenie znanego internetowego projektu ulokowali... w Aleksandrii, w trzecim stuleciu przed naszą erą. Wtedy to ponoć po raz pierwszy w ludzkich głowach zrodził się pomysł zebrania całej wiedzy ziemskiej cywilizacji. Czy tak było w istocie czy nie, w tym miejscu nie będziemy roztrząsać. Celem zaoszczędzenia miejsca i cennego czasu czytelników przeskoczymy 2000 lat z okładem, do przodu.

Pod koniec XX wieku coraz częściej pojawiały się pomysły, by stworzyć encyklopedię dostępną dla każdego. Najważniejsze dla powstania Wikipedii pochodzą z lat 90., kiedy istniał już internet w znanej nam postaci. Wbrew pozorom, to nie Wikipedia była pierwszym projektem wolnej encyklopedii.

W 1993 roku Rick Gates zaproponował w usenecie stworzenie internetowej encyklopedii, którą każdy mógłby edytować. Brzmi znajomo? Tak miała wyglądać Interpedia, która jednak nigdy nie wyszła poza etap prac koncepcyjnych. Kto wie, może gdyby historia potoczyła się inaczej, dzisiaj – zamiast liczącej 7 lat Wikipedii – mielibyśmy dwa razy starszą i kilka razy większą Interpedię?

Porno i encyklopedia

Twórcy Wikipedii nie zamierzali jednak naśladować tego projektu, a bardzo możliwe, że nawet o nim nie wiedzieli. Kiedy Jimmy Wales rozpoczął pracę nad swoją pierwszą encyklopedią, poszedł w całkowicie innym kierunku.

Sylvia Saint, gwiazda rynku pornograficznego, w koszulce reklamującej Bomis.com (fotografia reklamowa na licencji GNU FDL).

Najpierw kilka słów o nim. Można by pomyśleć, że twórca Wikipedii to sędziwy mędrzec i koryfeusz mądrości... No cóż, nie do końca. Wales dorobił się na giełdzie, po czym w 1996 roku założył Bomis, portal internetowy zajmujący się w przede wszystkim... dystrybucją pornografii. Korzystając z funduszy Bomisu, w 1999 Wales zaczął prace koncepcyjne nad swoim nowym dzieckiem – internetową encyklopedią, którą uruchomił w marcu 2000 roku pod nazwą Nupedia. Miała to być profesjonalna encyklopedia, tworzona wprawdzie przez wolontariuzy, ale zaopatrzona w restrykcyjne zasady recenzji artykułów. Na czele projektu stanął zatrudniony przez Walesa doktor filozofii, Lawrence Sanger.

Nupedia, wbrew planom Walesa, nie rozwijała się za dobrze. Po przeszło pół roku działalności, w listopadzie 2000 roku zawierała zaledwie... dwa ukończone artykuły. CNN w opublikowanym wtedy artykule żartobliwie przypomniało, że akademicy nie są za dobrzy w tworzeniu czy zarządzaniu firmami.

Wątpliwy sukces Nupedii wzbudził dyskusję nad możliwymi zmianami. Warto w tym miejscu przypomnieć, że Nupedia nie była w żadnym razie projektem non proft. Wprawdzie miała to być encyklopedia darmowa, ale Wales i kierowany przez niego Bomis liczyli na zyski z reklam.

Jak zwykle, różne wersje dziejów

W tym miejscu dochodzimy do jednego z najbardziej drażliwych i nie do końca wyjaśnionych etapów historii Wikipedii. Według najbardziej prawdopodobnej wersji wydarzeń, Larry Sanger, 10 stycznia 2001 roku zaproponował stworzenie dodatkowego projektu, który wspomógłby rozwój Nupedii. Za radą znajomego programisty, Bena Kovitza, podsunął pomysł stworzenia drugiej encyklopedii, którą absolutnie każdy mógłby edytować. W tym celu można było wykorzystać napisaną wiele lat wcześniej aplikację „Wiki”.

Wiele osób sądzi, że to Wales i/lub Sanger byli twórcami pojęcia i pomysłu działania „Wiki”. W rzeczywistości pomysł zrodził się w głowie Warda Cunninghama, programisty, który w 1994 roku rozpoczął pracę nad WikiWikiWeb. Było to oprogramowanie umożliwiające proste i szybkie współtworzenie bazy danych przez wiele osób. Cunningham początkowo planował użycie nazwy „quick-web”, ale podczas pobytu na Hawajach jechał specjalnym szybkim autobusem nazwanym w lokalnym języku... „wiki-wiki”.

To właśnie oprogramowanie wykorzystali Wales i Sanger, by po kilku dniach, 10 stycznia, uruchomić swoją „Wiki”. 15 stycznia Wales wykupił domenę wikipedia.com – ten właśnie dzień uważany jest za moment utworzenia Wikipedii.

I gdzie tu problem z interpretacją historii? Nie było go na pewno w 2001 roku. Na jesieni tego roku Wales pisał na liście dyskusyjnej, że to Sanger zaproponował wykorzystanie „Wiki”. Kiedy dwaj panowie się rozeszli, a Sanger opuścił Bomis i Wikipedię, Wales zaczął przypisywać wszystkie zasługi sobie. I robi to do dzisiaj, posuwając się nawet do zmieniania własnej biografii na Wikipedii. Zresztą założyciel (czy też współzałożyciel) Wikipedii podobnie postąpił także w odniesieniu do wpisu na temat Bomisu, usuwając z niego informacje na temat obrotu pornografią.

Sanger nie istnieje, Sanger nigdy nie istniał... parodia opublikowana w serwisie Uncyclopedia.org

Jak się pozbyć konkurencji, i niespodziewany sukces

Wróćmy jednak do samej Wikipedii. Początkowo jej sukces nie był pewny. Dwa dni po Wikipedii wystartował inny projekt wolnej encyklopedii – GNUPedia. Zapowiadała się ostra walka o czytelników i wolontariuszy, ale GNUPedia szybko odpadła z gry. Potencjalnych twórców odstraszały zbyt skomplikowane zasady, a zarazem Wales skutecznie podkradał ich na rzecz Wikipedii. Wykupił też domenę gnupedia.org, uniemożliwiając konkurencji istnienie pod tą nazwą. W efekcie GNUPedia szybko zniknęła z sieci, a jej twórcy zaczęli zachęcać do... rozwijania Wikipedii.

Wtedy już jednak mało kto potrzebował zachęty. Wikipedia po kilku wolniejszych miesiącach zaczęła się rozwijać niczym kula śniegowa. We wrześniu 2001 roku zawierała już 10 000 artykułów, a pod koniec roku – 20 000. Rozwój szybko przybrał kształt funkcji kwadratowej.

W efekcie projekt, który miał wesprzeć Nupedię... wyparł ją z rynku. W 2003 roku Bomis zamknął Nupedię, przekazując wszystkie artykuły Wikipedii. Nie było ich zresztą wiele. Pełny proces opiniowania przeszły zaledwie 24 hasła.

Najważniejsza decyzja Walesa

Jimmy Wales na fotografii z 2005 roku (fot. Andrew Lih, licencja: CC ASA 2,5, źródło: Wikipedia).

W czerwcu 2003 roku Jimmy Wales podjął podstawową dla rozwoju Wikipedii decyzję. Utworzył Fundację Wikimedia, która przejęła opiekę nad Wikipedią i powiązanymi projektami. Zarazem Bomis całkowicie wycofał się z przedsięwzięcia, które miało mieć charakter non profit. W jednym z wywiadów Wales przebąkiwał zresztą, że trochę żałuje decyzji, bo wartość rynkowa Wikipedii mogłaby obecnie wynieść nawet kilka miliardów...

Fundacją początkowo kierował Wales, ale od 2006 roku przyjął tytuł „Chairman Emeritus” i od tego czasu w fundacji jest zwykłym członkiem rady nadzorczej. Jej członków wybierają wszyscy aktywni wikipedyści ze wszystkich (obecnie ponad 250!) wersji językowych Wikipedii. Przynajmniej w teorii Wales nie ma w radzie specjalnych przywilejów, bo w praktyce jego autorytet pozwala mu wpływać na rozwój angielskiej Wikipedii.

To postać, jak łatwo się domyślić z powyższego tekstu, często krytykowana, ale zarazem twórca niezwykłego projektu, dla którego rozwoju wolał zrezygnować z możliwych zysków.

253 inne wersje językowe...

Wikipedia powstała pierwotnie w języku angielskim, ale już 16 marca utworzono niemiecką i katalońską Wikipedię. W kolejnych dniach powstały Wikipedie w językach chińskim, holenderskim, esperanto, hebrajskim, włoskim, japońskim, portugalskim, rosyjskim, hiszpańskim i szwedzkim. Na tej samej fali po kilku miesiącach nad Wisłą utworzono Polską Wolną Encyklopedię Sieciową. Projekt uruchomiony 26 września 2001 roku przez lekarza internistę Krzysztofa Jasiutowicza oraz fizyka Pawła Jochyma był całkowicie niezależny od Wikipedii. Z serwisem stworzonym przez Sangera i Walesa łączył go właściwie tylko pomysł. Strona znajdowała się na serwerze należącym do firmy Shift, pod adresem http://wiki.rozeta.com.pl.

Tak wyglądała polska Wikipedia w listopadzie 2002 roku

Do twórców PWES zgłosił się Jimmy Wales, który zaproponował im dołączenie do Wikipedii. 12 stycznia 2002 roku ich encyklopedia została przyłączona do projektu międzynarodowego i przeniosła się pod adres http://pl.wikipedia.com, a 22 listopada 2002 na obecny adres http://pl.wikipedia.org.

Początki polskiej Wikipedii może nie były tak burzliwe jak angielskiej, ale i ona przeżyła wiele interesujących epizodów. Choćby słynną aferę ze sfabrykowanym artykułem na temat fikcyjnej postaci – Henryka Batuty. Przy tym jednak rozwój polskiej Wikipedii jakby bardziej odpowiada wyobrażeniom na temat projektu naukowego. Zawsze duży udział w niej mieli i mają profesjonaliści i naukowcy.

Kilka słów na koniec

Oczywiście historia Wikipedii, zarówno tej polskiej, jak i angielskiej, rozwija się nadal. Polska Wikipedia to zresztą jedna z największych na świecie – wyprzedzają ją tylko wersje angielska, niemiecka i francuska. Do tego w Polsce istnieje Stowarzyszenie Wikimedia Polska, które nieformalnie pełni rolę lokalnej gałęzi Fundacji Wikimedia.

O Wikipedii można mieć przeróżne opinie – od skrajnego hurraoptymizmu, po całkowity krytycyzm. Przy tym, niezależnie jak postrzegać ten projekt, należy pamiętać, że już zmienił on świat i historię. Sam mógłbym sobie dać rękę uciąć, że za 30 lat będziemy mogli przeczytać o Wikipedii w szkolnych podręcznikach do historii. Pytanie tylko, czy okaże się ona zbawiennym narzędziem przekazywania wiedzy, czy też przekleństwem środowiska naukowego, spłycającymi i wypaczającym przekaz informacji.

Tego, póki co, nie jesteśmy w stanie powiedzieć, ale o Wikipedii w „Histmagu” jeszcze nie raz napiszemy. Nie tylko o jej historii, ale także, a raczej przede wszystkim, o tym jak postrzegają ją historycy i o tym, co o historii można z niej wyczytać.

Autor od 2006 roku jest administratorem polskiej Wikipedii, obecnie w stanie spoczynku.

Zobacz też:

• Wikipedia. Historyczny śmietnik?;
• 10 lat Wikipedii: Siła społeczności (wywiad);
• 25. urodziny wolnego oprogramowania;
• Osiem tłustych lat Gadu-Gadu;
• 20 świeczek na torcie polskiego internetu.

Bibliografia:

Podstawowym źródłem wiedzy na temat historii Wikipedii były dla autora materiały z polskiej i angielskiej Wikipedii, zarówno opublikowane hasła encyklopedyczne, jak i wewnętrzne materiały wytworzone przez społeczność skupioną wokół Wikipedii. Wykorzystał on też szereg artykułów i materiałów, zarówno opublikowanych w prasie, jak i w internecie. Poniżej znajdują się najciekawsze i najważniejsze z nich.

1. Mark Frauenfelder, The next generation of online encyclopedias, „CNN”, 21 listopada 2000 (dostęp 26 września 2008)
2. Evan Hansen, Wikipedia Founder Edits Own Bio, „Wired”, 12 września 2005 (dostęp 26 września 2008)
3. The greatest defunct Web sites and dotcom disasters [w:] crave.cnet.co.uk, 5 czerwca 2008 (dostęp 26 września 2008)
4. Pierwotna propozycja Richarda Stallmana na temat stworzenia GNUPedii (dostęp 26 września 2008)
5. The Early History of Nupedia and Wikipedia: A Memoir [w:] „Slashdot”, 18 kwietnia 2005 (dostęp 26 września 2008)

Korekta: Małgorzata Misiurek

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/