Wielkopolska Brygada Kawalerii - dni chwały
Wielkopolska Brygada Kawalerii – zobacz też: Juliusz S. Tym - „Wielkopolska Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku” - recenzja i ocena
Dzieje Wielkopolskiej Brygady Kawalerii są ściśle związane z Powstaniem Wielkopolskim, ponieważ wówczas – wiosną 1919 r. – sformowana została brygada jazdy Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim, która otrzymała nazwę wyróżniającą „Wielkopolska”. Pomimo tego, że w ciągu następnych dwudziestu lat jej skład organizacyjny zmieniał się kilkakrotnie, to jednak w czasie pokoju dwa pułki ułanów, które znalazły się w brygadzie w jej początkach, pozostały w niej aż do 1939 r.
Uroczystość zaprzysiężenia wojsk powstańczych i wręczenie sztandaru 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich, 26 stycznia 1919 r. (ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego, sygn. 1-H-335-1) Najstarszym spośród tych pułków był pierwszy oddział jazdy Powstania Wielkopolskiego, który ostatecznie otrzymał nazwę 15. pułk ułanów Poznańskich. Już drugiego dnia powstania – 28 grudnia 1918 r. – grupa powstańców mająca za sobą służbę w kawalerii niemieckiej opanowała koszary 1. pułku strzelców konnych mieszczące się przy ul. Augusty Wiktorii w Poznaniu (ob. ul Grunwaldzka). Na czele tej grupy stał ppor. Kazimierz Ciążyński z Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego. Oficer ten wykorzystując znajdujące się w koszarach sprzęt i konie pozostałe po szwadronie zapasowym pruskiego pułku rozpoczął formowanie oddziału jazdy, który przyjął nazwę Konni Strzelcy Straży Miasta Poznania. W styczniu 1919 r. oddział ten pod dowództwem por. Józefa Lossowa rozrósł się do rozmiarów pułku. W niedzielę 26 stycznia 1919 r. pułk wziął udział w uroczystej przysiędze jednostek tzw. załogi poznańskiej Wojsk Wielkopolskich na Placu Wilhelmowskim (późniejszy Plac Wolności) w Poznaniu. Pułkiem faktycznie dowodził już płk Aleksander Pajewski z 1. pułku ułanów Krechowieckich, choć jego nominację zatwierdzono dopiero 31 stycznia 1919 r. 29 stycznia 1919 r. pułk otrzymał oficjalnie nazwę 1. pułk ułanów Wielkopolskich, choć nazwa ta przewijała się w rozkazach Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych w b. zaborze pruskim już od kilku dni.
Kolejnym pułkiem jazdy Wojsk Wielkopolskich był… 3. pułk ułanów Wielkopolskich, który początkowo używał nazwy 2. pułk ułanów Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Oddział ten został zorganizowany w Gnieźnie, opanowanym przez powstańców 29 grudnia 1918 r. Tam w koszarach pruskiego 12. pułku dragonów ppor. Edward Grabski, były oficer oddziałów konnych pruskiej landwery wykorzystując zdobycz wojenną w postaci około 1000 koni, kilkuset sztuk broni, rzędów wierzchowych i mundurów rozpoczął formowanie oddziału jazdy. 9 stycznia 1919 r., w ciągu zaledwie czterech dni, gotowość bojową osiągnął pierwszy szwadron, którego jeden pluton wziął udział w działaniach pod Szubinem. W połowie stycznia 1919 r. rozpoczęto formowanie 2. szwadronu. Formowanie tego oddziału usankcjonował rozkaz Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych Polskich w byłym zaborze pruskim z 2 lutego 1919 r., nakazujący: przystąpić do formowania 2 pułku ułanów w Gnieźnie .
Józef Dowbor-Muśnicki (domena publiczna) 9 lutego 1919 r. oba szwadrony złożyły na gnieźnieńskim rynku uroczystą przysięgę na ręce głównodowodzącego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Zapadła wówczas decyzja o zmianie numeru pułku. Powodem zmiany była barwa otoków na czapkach ułanów. Były to otoki barwy żółtej – pozostałość po mundurach pruskiego 4. pułku dragonów, które zdobyto w gnieźnieńskich koszarach. Tymczasem w polskiej tradycji kawaleryjskiej barwa ta symbolizowała pułki oznaczone cyfrą „3”, natomiast pułki o numerze „2” nosiły barwę białą. Generał widząc żółte otoki zapytał po uroczystości czy ułani chcą być 2 pułkiem ułanów, czy też chcą zachować swe dotychczasowe barwy. Zwyciężyło przywiązanie do używanych już barw pułkowych. 16 lutego 1919 r. usankcjonowano ten stan rzeczy, wydając rozkaz nakazujący: Przystąpić do formowania 3 pułku ułanów Wielkopolskich w Gnieźnie . Jednocześnie rozkaz ten wyznaczał na stanowisko dowódcy pułku ppłk. Kazimierza Raszewskiego, byłego dowódcę pruskiego 16. pułku huzarów.
Wiosną 1919 r., mając na uwadze fakt, iż armia powstańcza dysponowała już dwoma pułkami ułanów (1. i 3. pułkiem ułanów Wielkopolskich), a także dywizjonem artylerii konnej, w Dowództwie Głównym opracowano koncepcję użycia jazdy, czego następstwem było powołanie 18 kwietnia 1919 r. I Brygady Jazdy. Ta wielka jednostka występuje w źródłach archiwalnych pod różnymi nazwami: 1 Brygada Jazdy, 1 (I) Brygada Jazdy Wielkopolskiej, Wielkopolska Brygada Jazdy. Jej skład kształtował się stopniowo. Początkowo formalnie należały do niej 1. i 3. pułk ułanów Wielkopolskich. Następnie dołączały baterie dywizjonu artylerii konnej Wielkopolskiej oraz 2. pułk ułanów Wielkopolskich. Jej dowódcą wyznaczono płk. Pajewskiego, którego na stanowisku dowódcy 1. pułku ułanów zmienił ppłk SG Władysław Anders.
Tekst jest fragmentem książki Juliusza S. Tyma „Wielkopolska Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku”:
Sformowanie brygady jazdy, czyli wielkiej jednostki stanowiło ważny etap na drodze rozwoju Wojsk Wielkopolskich. W zasadzie była to pierwsza regularna wielka jednostka tego rodzaju broni utworzona na ziemiach polskich po odzyskaniu niepodległości. Zaledwie kilka dni wcześniej na drugim końcu odrodzonej Rzeczypospolitej, na Wileńszczyźnie na rozkaz Józefa Piłsudskiego utworzono po raz drugi w dziejach odrodzonego Wojska Polskiego improwizowaną brygadę jazdy – Grupę Jazdy płk. Beliny-Prażmowskiego, która w „prezencie wielkanocnym” opanuje dla Wodza Naczelnego jego ukochane Wilno. Aleksander Smoliński oceniając ten etap formowania oddziałów jazdy Wojsk Wielkopolskich uznał, że był to
spory wysiłek mobilizacyjny, a ponadto pierwsze pułki ułanów wielkopolskich spośród pozostałych ówczesnych oddziałów kawaleryjskich wyróżniały się bardzo jednorodnym i wysokim poziomem wyszkolenia i niemal wzorowym, jak na polskie możliwości, stanem zaopatrzenia materialnego.
Józef Piłsudski W tym czasie Polska prowadziła na wschodzie wojnę z bolszewicką Rosją. Nieliczne w stosunku do rozległego frontu siły polskie okazały się niewystarczające. Dlatego latem 1919 r. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego przystępując do ofensywy na Mińsk Litewski, zażądało wysłania oddziałów Wojsk Wielkopolskich celem wsparcia frontu wschodniego. W Poznaniu utworzona została tzw. Grupa Wielkopolska pod dowództwem gen. Filipa Dubiskiego, która później występowała pod nazwą 1. Brygady, a następnie 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich. W skład tej grupy wszedł 1. pułk ułanów Wielkopolskich wraz z plutonem 2. baterii wielkopolskiego dywizjonu artylerii konnej, które 1 sierpnia 1919 r. opuściły Poznań transportami kolejowymi.
Po wymarszu pułku na front w koszarach pułkowych, w których pozostał jego szwadron zapasowy, dyslokowano 6 listopada 1919 r. 2. pułk ułanów Wielkopolskich (późniejszy 16. pułk ułanów Wielkopolskich) formowany od końca maja 1919 r. w Biedrusku pod Poznaniem. Jego pierwszym dowódcą został ppłk Roman Pasławski. Pułk formowany był jako oddział regularny i nie posiadał charakteru oddziału powstańczego, choć zawiązkiem jego 1. szwadronu była grupa powstańców należąca do konnych patroli majątku Posadowo Stanisława Łąckiego i Mieczysława Kwileckiego. Organizacja pułku napotykała na wiele problemów, przede wszystkim natury kwatermistrzowskiej, ale również dyscyplinarnej. Pułk ten wszedł w skład I Brygady Jazdy.
Gen. Józef Haller von Hallenburg (domena publiczna) Z początkiem 1920 r. przystąpiono do likwidacji dotychczasowych odrębności, w tym wprowadzania ujednoliconej numeracji oddziałów i wielkich jednostek. Rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 10 grudnia 1919 r. wielkopolskie pułki ułanów otrzymały nową numerację, numery od 15 do 17, która zaczęła obowiązywać od 1 lutego 1920 r. Jednocześnie pierwsze trzy pułki miały „na stałe” zachować swą starą numerację i nazwę, którą należało umieszczać w nawiasach, co sankcjonował rozkaz z 8 stycznia 1920 r. Na mocy tego samego rozkazu dyslokowane w Poznaniu dowództwo 1. Brygady Jazdy Wielkopolskiej oraz wielkopolski dywizjon artylerii konnej otrzymały numer 7.
W styczniu 1920 r. 7. Brygada Jazdy Wielkopolskiej brała udział w operacji zajmowania Pomorza. Nie wystąpiła jednak jako zwarta wielka jednostka, a pułki którymi wówczas dysponowała (16. i 17. pułk ułanów Wielkopolskich) zostały użyte w charakterze jazdy dywizyjnej, przy czym 17. pułk ułanów Wielkopolskich wzmocniony 3. baterią 7. dywizjonu artylerii konnej prowadził działania jako grupa płk. Mosiewicza w składzie 2. Dywizji Strzelców Wielkopolskich, natomiast szwadrony 16. pułku ułanów Wielkopolskich, a także 1. szwadron 4. pułku ułanów Nadwiślańskich (późniejszego 18. pułku ułanów Pomorskich) przydzielono do różnych dywizji i grup taktycznych funkcjonujących w ramach Frontu Pomorskiego gen. Józefa Hallera.
Tekst jest fragmentem książki Juliusza S. Tyma „Wielkopolska Brygada Kawalerii w kampanii 1939 roku”:
W lutym 1920 r. 17. pułk ułanów Wielkopolskich po tygodniowym pobycie w Gnieźnie, w celu odtworzenia zdolności bojowej, przewieziono transportami kolejowymi do Wilna do dyspozycji dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego. Pod koniec operacji przejmowania Pomorza dowództwo i sztab 7. Brygady Jazdy Wielkopolskiej znajdowały się w Toruniu, skąd w marcu przerzucono je do Równego na Wołyniu, gdzie przewieziono również 16. pułk ułanów Wielkopolskich. Stamtąd dowództwo i sztab 7. Brygady Jazdy Wielkopolskiej w połowie kwietnia 1920 r. odeszły do Jelska na Polesiu. Tam dołączył do brygady 17. pułk ułanów Wielkopolskich. Na mocy rozkazu Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego brygada znalazła się w składzie Grupy płk. Rybaka. W związku z tym, że w jej składzie znajdował się tylko jeden pułk pochodzący z Wielkopolski (17. pułk ułanów Wielkopolskich obok 1. pułku szwoleżerów Józefa Piłsudskiego i pułku Jazdy Tatarskiej) zniknęła wówczas nazwa wyróżniająca „Wielkopolska”, a brygada zatraciła swój regionalny charakter.
W tym czasie 15. pułk ułanów Wielkopolskich prowadził działania w składzie 14. Wielkopolskiej Dywizji Piechoty i w tej wielkiej jednostce pozostał do końca wojny z bolszewicką Rosją. 5 sierpnia 1920 r. nastąpiła zmiana nazwy tego oddziału na 15. pułk ułanów Poznańskich, zarządzona na skutek starań Rady Miasta Poznania i jego prezydenta Jarogniewa Drwęskiego.
Bitwa pod Brodami 29 lipca - 3 sierpnia 1920 (aut. Lonio17; domena publiczna) Z kolei 16. pułk ułanów Wielkopolskich został włączony w skład 5. Brygady Jazdy, która zasiliła Dywizję Jazdy utworzoną w drugiej połowie kwietnia 1920 r., tuż przed rozpoczęciem operacji zaczepnej Wojska Polskiego na Ukrainie. W składzie tej wielkiej jednostki wziął udział w zagonie na Koziatyn oraz późniejszych walkach toczonych na ukraińskim kierunku operacyjnym aż do końca drugiej dekady czerwca 1920 r. Następnie pułk został wycofany z frontu w rejon Zamościa. Tam odtworzył on zdolność bojową, a jego dowództwo objął mjr Ludwik Kmicic-Skrzyński, jeden z żołnierzy sławnej „Siódemki Beliny”. 20 lipca 1920 r. pułk wszedł w skład IV Brygady Jazdy, w ramach której na przełomie lipca i sierpnia 1920 r. wziął udział w bitwie pod Beresteczkiem i Brodami, czyli największej kawaleryjskiej bitwie XX wieku. Po ostatnich zmianach organizacyjnych w pierwszej połowie sierpnia 1920 r. w skład IV Brygady Jazdy wchodziły: 3. pułk ułanów, 7. pułk ułanów Lubelskich oraz 16. pułk ułanów Wielkopolskich. Dowódcą brygady wyznaczono ppłk. SG Adama Nałęcz-Nieniewskiego, dowódcę 5. pułku strzelców konnych Wielkopolskich (późniejszego 7. pułku strzelców konnych Wielkopolskich). Do czasu jego przybycia brygadą dowodził mjr Cyprian Bystram, dowódca 3. pułku ułanów, i to pod jego dowództwem brygada stoczyła bój pod Cycowem. Dalszy szlak bojowy IV Brygady Jazdy i 16. pułku ułanów Wielkopolskich to udział w kontrofensywie znad Wieprza w składzie 3. Armii, boje pod Cycowem i Milejczycami, a następnie walki z oddziałami litewskimi na Suwalszczyźnie, udział w bitwie nad Niemnem i wreszcie zagon przez Puszczę Nalibocką na Raków, Radoszkowice i Krzywicze przeprowadzony w dniach 10–14 października 1920 r. w ramach działań Grupy Operacyjnej „Mir”. Kilka miesięcy później dowództwo IV Brygady Jazdy zostało rozmieszczone w Poznaniu.
31 stycznia 1921 r. ukazał się rozkaz Ministra Spraw Wojskowych ustalający pokojową organizację jazdy, który dzielił ją na dziewięć brygad i wprowadzał dodatkowy podział na część podległą Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego i część przechodzącą w kompetencje Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach tej organizacji do dyslokacji na terenie Dowództwa Okręgu Generalnego Poznań przewidziano brygadę jazdy oznaczoną numerem 4, która miała podlegać Ministerstwu Spraw Wojskowych poprzez Dowództwo Okręgu Generalnego Poznań. W jej składzie miały znaleźć się pułki jazdy formowane w Wojskach Wielkopolskich i wchodzące niegdyś w skład 7. Brygady Jazdy Wielkopolskiej, a także 26. pułk ułanów Wielkopolskich, czyli dawny ochotniczy 216. pułk ułanów, sformowany na przełomie lipca i sierpnia 1920 r. w koszarach 15. pułku ułanów w Poznaniu.
Wojenna IV Brygada Jazdy po zakończeniu działań wojennych stacjonowała na północno-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, w rejonie miejscowości Głębokie, gdzie znajdowało się miejsce postoju dowództwa brygady. W jej skład wchodził wówczas 3., 7. i 16. pułk ułanów oraz 4. i 7. dywizjon artylerii konnej. 30 listopada 1920 r. ppłk SG Nałęcz-Nieniewski wyjechał na trzytygodniowy urlop. Dowództwo brygady na czas jego nieobecności objął dowódca 7. pułku ułanów Lubelskich mjr Zygmunt Piasecki. Pod koniec grudnia 1920 r. dowództwo brygady objął płk Józef Tokarzewski wyznaczony z końcem stycznia 1921 r. na dowódcę 1. Brygady Jazdy (późniejszej 6. Brygady Jazdy). Wówczas dowództwo brygady w zastępstwie objął ponownie mjr Piasecki. W tym czasie w rejonie Głębokiego znajdowało się już tylko dowództwo brygady, oddział sztabowy, kompania telegraficzna jazdy nr 4, 7. pułk ułanów oraz dowództwo i 3. bateria 7. dywizjonu artylerii konnej, bowiem 16. pułk ułanów odszedł w listopadzie 1920 r. do Bydgoszczy, a 3. pułk ułanów w grudniu 1920 r., nie zmieniając swego dotychczasowego miejsca postoju w miejscowości Plissa, położonej 18 km na wschód od Głębokiego, wyszedł ze składu IV Brygady Jazdy i przeszedł w podległość dyslokowanej po sąsiedzku II Brygady Jazdy.
