W gościnnych progach wareckiego muzeum im. Kazimierza Pułaskiego

Siedzibą placówki muzealnej, prezentującej pamiątki po bohaterze konfederacji barskiej i wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, jest dwór na Winiarach (dzielnica Warki). Zaprojektowany został przez Augustyna Wincentego Locciego w 1689 roku na potrzeby bliskiego współpracownika Jana III Sobieskiego, Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego litewskiego i referendarza koronnego. Po Szczukach, w XVIII wieku, siedziba szlachecka znalazła się w posiadaniu Puławskich. Objęcie w zarząd dóbr na Winiarach (obecnie dzielnica Warki) należy przypisać pomysłowości Józefa, ojca Kazimierza. Porzucił on karierę adwokacką (w trybunale piotrkowskim) i zajął się polityką, stając się jednym z najbardziej czynnych stronników familii Czartoryskich. W nagrodę za zaangażowanie w realizację spraw magnackich patronów otrzymywał kolejne tytuły i nadania ziemskie. Najpierw został komornikiem wieluńskim i burgrabią nurskim, od 1732 roku pełnił zaś honory starosty wareckiego. Wówczas zapewne zaistniała potrzeba przygotowania godnego miejsca pobytu dla królewskiego urzędnika.

Pomnik Kazimierza Pułaskiego na terenie wareckiego muzeum (domena publiczna)

Należy przy tym wspomnieć, iż forsowana przed laty teza, iż to właśnie w dobrach wareckich 4 marca 1745 roku miał przyjść na świat Kazimierz jest błędna. W pełni wiarygodne pozostają jedynie daty chrztów: 6 marca (z wody) oraz 14 marca w kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Właściwym domem urodzenia Kazimierza była kamienica zlokalizowana na rogu ulicy Nowego Światu i Wareckiej. Po rodzinie Pułaskich interesujący nas majątek nad Pilicą objęli w posiadanie Walewscy, Brochowscy, Zaborowscy, Jordanowie, Kurtzowie, Prozorowie, Czetwertyńscy, Szczukowie, Rostworowscy w końcu Dąmbscy. Ostatnim właścicielem przed II wojną światową był (do 1946 roku) Wacław Godziemba Dąmbski. Właściciel gościł u siebie wielu wybitnych polityków m.in. Ignacego Jana Paderewskiego, Józefa Piłsudskiego oraz ludzi nauki, profesorów uniwersytetu jagiellońskiego w Krakowie, Juliusza Harburta, Władysława Szafera. Wtedy także zrodziła się idea godnego upamiętnienia Kazimierza Pułaskiego w formie ekspozycji muzealnej. Przez kilka lat we dworku działało wareckie Samorządowe Gimnazjum Ogólnokształcące, później zaś Liceum. W 1967 roku (na mocy uchwały Rady Ministrów PRL z 18 stycznia 1961 rok) otwarte zostało wreszcie muzeum im. Kazimierza Pułaskiego. Największymi inicjatorami powołania do życia nowej placówki kulturalnej byli Wiktor Krawczyk i Aleksander Gajewski (działacze PTTK i nauczyciele historii), którzy jeszcze w latach 50 XX wieku gromadzili pamiątki i archiwalia na potrzeby przyszłego muzeum.

Ekspozycja stała muzeum

Stanisław Antoni Szczuka, starosta warecki. W 1689 r. zlecił wybudowanie dworu w Winiarach, w którym dziś znajduje się muzeum im. Kazimierza Pułaskiego (domena publiczna)

Przystępując do opisu wystawy stałej muzeum należy zwrócić uwagę, iż pamiątek z czasów Pułaskiego zachowało się bardzo niewiele. Stąd ekspozycja została również poświęcona pozostałym wybitnie zasłużonym na obczyźnie Polakom m.in. Tadeuszowi Kościuszce (goszczącemu na Winiarach między 19 a 22 czerwca 1794 roku) oraz jego osobistemu adiutantowi Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi. Znalazło się też miejsce dla Heleny Modrzejewskiej, Henryka Sienkiewicza, Poli Negii, Marceliny Sembrich-Kochańskiej oraz Czesławowi Miłoszowi. Sam dwór w swym zasadniczym zrębie pozostaje XVIII-wieczny, ale w dużej mierze stanowi rezultat licznych XIX i XX wiecznych przeróbek oraz remontów. Przechodząc przez jego progi należy więc mieć świadomość, iż również wystrój i układ wnętrz (dwutraktowy) nie pochodzi z czasów Pułaskiego, lecz późniejszych.

Większość obiektów muzealnych, dotyczących interesującej nas postaci, stanowią XVIII i XIX-wieczne płótna ukazujące najważniejsze wydarzenia z czasów Konfederacji Barskiej czy wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Ich autorzy: Juliusz Kossak („Pułaski pod murami Częstochowy”, ok. 1887), Józef Chełmoński („Pułaski pod Jasną Górą”, 1875), Józef Brandt („Konfederaci barscy”, 1875), Kornel Szlegiel („Pułaski w Barze”, 1850), Aleksander Raczyński („Biwak konfederatów”, 1851), Stanisław Batowski („Śmierć Pułaskiego pod Svannah”) reprezentują często wysoki poziom artystyczny. Żaden z pokazywanych na wystawie portretów nie można natomiast uznać za malowany „ad vivum”. Najstarszy zachowany pochodzi dopiero z końca XVIII wieku. Również i XVIII-wieczna broń nie należała do Pułaskiego, lecz jedynie daje wyobrażenie na temat nowożytnego uzbrojenia.

Właściwą oprawę dla prezentowanych zabytkowych przedmiotów zapewniają meble (szafy, sekretery, sekretarzyki), zegary z XVIII i XIX wieku, pasy kontuszowe, dywany perskie i makaty buczackie (z podobnego okresu) oraz prochy z pól bitewnych pod Brandywine, Haddonfield oraz Savannach (dary polonii amerykańskiej). Podobnie urządzono kolejne pomieszczenia dedykowane innym emigracyjnym bohaterom. Możemy, więc obejrzeć w muzeum portrety Tadeusza Kościuszki w wieku chłopięcym, w sukmanie chłopskiej i stroju narodowym, pędzla J.W. Löscha, naśladowcy Józefa Grassiego i Tadeusza Balukiewicza. W ekspozycji znalazły się również XIX-wieczne miedzioryty Aleksandra Orłowskiego przedstawiające kolejne epizody z niewoli Kościuszki, który po bitwie maciejowickiej stał się zakładnikiem carowej więzionym w Petersburgu.

Aleksander Orłowski, Bitwa pod Racławicami (domena publiczna)

Do ważnych dokumentów rękopiśmienniczych należy zaliczyć rozkaz naczelnego wodza insurekcji skierowany do Michała Paszkowskiego, datowany na 30 VIII 1794 roku. Jednym z najważniejszych eksponatów pomieszczenia dedykowanego pamięci Juliana Ursyna Niemcewicza jest natomiast drukowana biografia Jerzego Waszyngtona, pt. „Krótka wiadomość o życiu i sprawach generała”, wydana w 1803 roku. O pobycie na kontynencie amerykańskim znakomitego polskiego pisarza przypominać mają również trzy niewielkie francuskie litografie portretowe: Jerzego Waszyngtona, Tomasza Jeffersona, Beniamina Franklina, pochodzące z 1826 roku oraz oryginalne mapy Stanów Zjednoczonych (od XVII do XIX wieku). Godne uwagi są również konterfekty malarskie Niemcewicza, zwłaszcza jeden z nich malowany przez nieznanego autora, według pierwowzoru A. Brodowskiego. Wystawa w jednej z ostatnich sal, zatytułowana „Polacy w życiu kulturalnym Stanów Zjednoczonych”, dotyczy nie jednej a kilku wybitnych postaci. Przykuwają uwagę oglądającego zwłaszcza portrety Ignacego Jana Paderewskiego oraz Henryka Sienkiewicza, autorstwa Mariana Wyróżemskiego a także Heleny Modrzejewskiej, pędzla Tytusa Maleszewskiego i Marceliny Sembrich-Kochańskiej pędzla Zofii Zielińskiej. Znakomite tło dla drobnych pamiątek po wspomnianych osobistościach (m.in. afiszach, kolekcji łyżeczek należącej do Paderewskiego, prywatnych przedmiotów) stanowi sekretera czeczotowo-brzozowa z przełomu XVIII i XIX wieku, tkanina kaukaska z XVIII wieku, dywan perski z XIX wieku oraz kandelabry figuralne.

Pułaski pod Częstochową , obraz Juliusza Kossaka (domena publiczna)

Warta odwiedzenia jest również zorganizowana na piętrze biblioteka muzealna, której księgozbiór liczy ok. 4 tyś. woluminów, stale wzbogacana przy współudziale środowisk emigracyjnych. Tematami przewodnimi większości publikacji są zaś dzieje Kazimierza Pułaskiego oraz emigracji polskiej, historia I Rzeczypospolitej i Stanów Zjednoczonych a także, ze względu na wystrój wnętrz, historia sztuki i wojskowości.

Park dworski z przełomu XVIII i XIX wieku

Otaczający dwór na Winiarach park również posiada wartość zabytkową. Reliktem pierwotnego założenia jest zwłaszcza aleja lipowa (widoczne jedynie pozostałości) prowadząca do muzeum od strony centrum Warki (od zachodu). Do współczesnego drzewostanu, będącego jedynie w części kontynuacją dawnego, możemy zaliczyć zwłaszcza lipy, akację, wiązy, klony, modrzewie, jesiony, kasztanowce. Ważną dominantą krajobrazu, zapewniającą szczególną ekspozycję zabytkowemu budynkowi, jest oczywiście skarpa rozłożona nad Pilicą, zapewniająca znakomite widoki. Park na Winiarach łączy w sobie cechy dwóch założeń: regularnego ogrodu francuskiego (obszar wokół dziedzińca pałacowego) oraz będącego jego zaprzeczeniem parku angielskiego. Dla urozmaicenia wizyt w parku znakomitych gości wystawiono w XIX wieku w pobliżu pałacu murowaną altanę, zrekonstruowaną pod koniec lat 90 XX wieku.

Bibliografia:

• Konopczyński Władysław, Kazimierz Pułaski; życiorys, Polska Akademja Umiejętności, Kraków 1931.
• Kopczewski Jan Stanisław, Kazimierz Pułaski, Interpress, Warszawa 1973.
• Lenkiewicz Antoni, Kazimierz Pułaski (1745-1779), Wydawnictwo – Biuro Tłumaczeń, Wrocław 2004.
• Kazimierz Pułaski w 230. rocznicę śmierci. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej 7 grudnia 2009 r. w Muzeum Niepodległości w Warszawie, pod red. I. Stefaniak i K. Kucharskiego, Wydawnictwo Radom, Warka 2011.
• Kazimierz Pułaski - bohater Rzeczypospolitej Polskiej i Stanów Zjednoczonych Ameryki, wystawa prezentowana w Senacie RP od 7 października – 30 października 2009 r. [materiał dostępny on-line na stronie http://www.muzeumpulaski.pl/html/pulaskikonkurs2014.html ]
• Janusz Roszko, Ostatni rycerz Europy, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1983.
• Stefaniak Irena, Przewodnik po Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego, Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego, Warka 2014.
• Szczygielski Wacław, Kazimierz Pułaski pod Poznaniem, Wydawnictwo Miejskie Poznania, Poznań 1929.
• 40 lat Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce. Bohater, historia i perspektywy rozwoju. Materiały z polsko-amerykańskiego sympozjum w Warce-Winiarach, 13-16 października 2007, pod red. Iwony Stefaniak, tłum. Joanna Łukasiak, Jacek Hołysz, Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego, Warka 2007.