Vladislav Zubok - „Nieudane imperium” – recenzja i ocena
Pucz moskiewski, który miał miejsce w dniach 18–21 sierpnia 1991 roku są klamrą spinająca książkę Vladislava (Władysława) Zuboka „Nieudane imperium. Związek Radziecki okresu zimnej wojny, od Stalina do Gorbaczowa”.
Vladislav Zubok jest rosyjskim historykiem, od lat dziewięćdziesiątych minionego stulecia mieszka i pracuje w Stanach Zjednoczonych. Omawiana przeze mnie praca pt. „Nieudane imperium” jest jego czwartą książką, a drugą opublikowaną w Polsce. Pierwsza pt. „Zimna wojna zza kulis Kremla: od Stalina do Chruszczowa” ukazała się w 1999 roku.
W swej pracy pt. „Nieudane imperium” Vladislav Zubok przedstawia działania Józefa Stalina i kolejnych pierwszych sekretarzy, które doprowadziły do wybuchu konfliktu nazywanego „zimna wojną”, konfrontacji ZSRR ze Stanami Zjednoczonymi i państwami Europy Zachodniej. Na kartach swej pracy autor starał się przedstawić wszelkie aspekty tego konfliktu. Koncepcja pracy oparta jest na dwóch nurtach problemowych. Z jednej strony autor opowiedział o ZSRR na płaszczyźnie globalnej przez pryzmat kontaktów z wszystkimi państwami – uczestnikami zimnowojennych zmagań. Nakreślił szeroki kontekst dotykający wszystkich aspektów. Jednak dla mnie osobiście najciekawszym zagadnieniem był problem funkcjonowania Związku Radzieckiego rozpatrywany w optyce mikrohistorycznej i skupienie, się na tym, jak funkcjonowało społeczeństwo radzieckie po II wojnie światowej za rządów Stalina. Bardzo dobrym zabiegiem było poruszenie kwestii funkcjonowania w ZSRR inteligencji, świata kultury i sztuki, oraz zjawisk, szczególnie dotyczących sfery sztuki, literatury czy szeroko rozumianej pop kultury, których władza radziecka nie mogła w żaden sposób zdefiniować czy zrozumieć. Zubok w swej książce podejmując ten wątek bardzo szeroko, uwypuklił stosunek społeczeństwa radzieckiego do stalinizmu. W sposób wyczerpujący opisał jak społeczeństwo radzieckie funkcjonowało w okresie „chruszczowowskiej odwilży”, jaki stosunek do tego miała młoda inteligencja radziecka. Niezwykle szeroko Vladislav Zubok opisał fenomen pokolenia lat sześćdziesiątych i dochodzenia do władzy ludzi wywodzących się z tej generacji w latach osiemdziesiątych XX wieku. Autor szczególnie skoncentrował się na dwójce osób – Michaile Gorbaczowie i jego żonie Raisie.
Gdyby Michaił i Raisa nie byli w epoce Chruszczowa żywo zainteresowani przebudową modelu radzieckiego, być może oboje mieliby problemy z wprowadzeniem w połowie lat osiemdziesiątych programu przebudowy i nowego myślenia. Celowo użyłem stwierdzenia „oboje”, bowiem Zubok na kartach swej pracy przedstawił postać Raisy Gorbaczowej, jako osoby, która nieformalnie współrządziła wówczas ZSRR. Była ona w najbliższym gronie współpracowników męża obok Aleksandra Jakowlewa, Walerego Bołdina czy Eduarda Szewardnadzego inicjatorką dyskusji nad kluczowymi dla kraju problemami.
Praca Vladislava Zubok, jak sam zapewnia, przedstawia funkcjonowanie Związku Radzieckiego w latach 1945–1991 w oparciu o nowe dokumenty pochodzące z rosyjskich, amerykańskich, gruzińskich, czy armeńskich. Dotarcie do tych archiwów było niewątpliwym osiągnięciem. Powstaje jednak niedosyt, bowiem autor omawiając kwestię przemian w NRD po śmierci Stalina, czy też groźne, z punktu widzenia Kremla wydarzenia na Węgrzech w 1956 roku i Czechosłowacji w 1968, mógł oprzeć się o materiały pochodzące z archiwów w tych krajach. Podobnie rzecz ma się z wydarzeniami, które miały miejsce w Polsce w latach 1956, 1981 i 1989. Zdaję sobie sprawę jak dużą objętość miałaby taka praca. Uważam jednak, iż o ZSRR nie da się opowiedzieć krótko. Jest to zbyt wielowątkowy temat. Drugą rzeczą, która uderzyła mnie podczas lektury, była pewna niekonsekwencja autora w stosowaniu pewnych charakterystycznych zwrotów rosyjskich, które dla osoby nieznającej języka rosyjskiego, czy dopiero wchodzącej w problematykę mogą stanowić pewną przeszkodę. W toku dalszej lektury sytuacja ta ulega pewnej poprawie.
Na koniec wypada stwierdzić, iż, praca Zuboka dla miłośników tematu oraz osób, które poznały choć trochę problemy dotyczące historii ZSRR, okaże się pomocnym kompendium. Książka ta równie dobrze może się sprawdzić jako lektura uzupełniająca lub podręcznik dla nauczycieli historii w liceum.
