Tytus Jaskułowski i in. – „Raporty polskie Stasi 1981-1989. Tom 1. W przededniu stanu wojennego: czerwiec-grudzień 1981” – recenzja i ocena
Tytus Jaskułowski i in. – „Raporty polskie Stasi 1981-1989. Tom 1. W przededniu stanu wojennego: czerwiec-grudzień 1981” – recenzja i ocena
Materiały służb wywiadowczych państw totalitarnych/autorytarnych dają niezwykle interesującą perspektywę dla badań nad ustrojem oraz sytuacją wewnętrzną analizowanych krajów. Wiedza ta jest jednak ciekawsza, gdy pochodzi nie tyle od zachodnich agentów, definiujących się jasno po przeciwnej stronie konfliktu ideologicznego, co od podmiotów znajdujących się w środku systemu komunistycznego. Najlepszym przykładem jest tutaj wschodnioniemiecka Stasi. Utworzona w 1950 r. jako enerdowskie Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (niem. Ministerium für Staatssicherheit), niemal od początku swego istnienia obrosła wieloma legendami, stanowiąc ciekawy materiał badawczy. Podporządkowana nadrzędnemu celowi NRD, jakim było przejęcie pozycji pierwszego po ZSRR państwa bloku wschodniego, Stasi prowadziła wzmożoną działalność operacyjną nie tylko w krajach kapitalistycznych, ale również w państwach „bratniego” sąsiedztwa. Nie inaczej było z PRL. Powstanie w 1980 r. „Solidarności” wywołało bezprecedensową falę zainteresowania wydarzeniami w Polsce enerdowskich służb, pragnących utrzymać swoją pozycję w bloku wschodnim. W jaki postrzegały one sytuację w PRL? Temu właśnie poświęcona jest publikacja przygotowana pod redakcją Tytusa Jaskułowskiego.
W swoim dorobku badawczym autor posiada wiele prac poświęconych historii NRD, roli Stasi w enerdowskim systemie władzy czy stosunkom polsko-niemieckim, w kontekście wzajemnych relacji służb wywiadowczych obu krajów. Na gruncie tych zainteresowań powstała najnowsza pozycja dotycząca pracy operacyjnej Stasi wobec PRL. Monografia składa się z dokumentów wytworzonych przez te służby, przetłumaczonych na język polski oraz opatrzonych stosownym aparatem krytycznym. Przedmiotem zainteresowania autorów stały się raporty, które od 1981 r., rozkazem Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego w trybie cotygodniowym (od 1989 r. – comiesięcznym) trafiały do dziewięciu najważniejszych osób z kierownictwa służby. Co znajdowało się w owych dokumentach?
Co do zasady większość z nich posiadała ujednoliconą strukturę. Umieszczane w niej podpunkty dotyczyły odpowiednio partii, postrzeganej jako organizacja oraz państwo, przeciwnika politycznego, ujmowanego bądź to całościowo pod pojęciem szeroko rozumianej „kontrrewolucji” bądź przez pryzmat charakterystycznych działań oraz – na końcu – sytuacji ekonomicznej PRL. W przypadku wydarzeń specjalnych dołączano także dodatkowe podpunkty, dotyczące chociażby plenów KC, posiedzeń Sejmu, stanu wojennego, itp. Nie brak w nich wreszcie także informacji o panujących nastrojach społecznych, rozdźwiękach w PZPR oraz na łonie „Solidarności”, a także posunięciach Episkopatu, sytuacji po wyborze kard. Wojtyły na papieża czy działalności organizacji młodzieżowych. Rozpatrując dokumenty operacyjne komunistycznej Stasi można więc tydzień po tygodniu prześledzić najważniejsze wydarzenia w PRL w analizowanym okresie i – co ciekawe – poznać je z perspektywy wschodnioniemieckiej służby wywiadowczej. Czy wytworzony przez nią obraz komunistycznej Polski był zgodny ze stanem faktycznym?
Autorzy niniejszego opracowania poświęcili sporą uwagę konfrontacji materiałów Stasi z dokumentacją źródłową odnoszącą się do tego okresu. Do jakich doszli wniosków? Już poczyniona na najwyższym poziomie ogólności analiza powala dostrzec słabość merytoryczną owych raportów oraz ich całkowite podporządkowanie celom ideologicznym. Wystarczy zapoznać się z kilkoma sprawozdaniami aby dojść do wniosku, iż nawet nie próbowano w nich zobrazować rzeczywistej sytuacji w inwigilowanym kraju – zamiast ukazania prawdy, ukierunkowane były na dowiedzenie z góry założonej, wygodnej ideologicznie tezy, odzwierciedlając poglądy tworzących je autorów. W ten też sposób skutecznie utrwalały stereotypowy obraz PRL, stanowiącej pole permanentnej walki o władzę między „kontrrewolucją” a partią, zmagającej się z nieustającymi niepokojami społecznymi, zadłużeniem oraz trudną sytuacją gospodarczą.
Stosunek wschodnioniemieckiej Stasi do PRL można dostrzec nie tylko w doborze tematyki i sposobie jej opisu, ale i w warstwie językowej raportów. W tym też miejscu należą się ogromne wyrazy uznania dla autorów, którzy podjęli się niezwykle skrupulatnej analizy badanej dokumentacji. Składają się nań tak szczegółowe dane, jak objętość źródeł, ich struktura formalna, proporcje informowania o najważniejszych wydarzeniach oraz aktorach sceny politycznej w PRL, jak i sam język – w tym częstotliwość występowania w raportach konkretnych słów, ich skojarzenia czy zabarwienie emocjonalne. Owocem owych badań teoretycznych są wykresy, wizualizujące identyfikowane przez autorów tendencje oraz ich dynamikę w analizowanym okresie. Owe badania nie tylko podnoszą wartość opracowania, ale i pozwalają spojrzeć na pracę operacyjną Stasi w całościowy sposób oraz dostrzec także te mniej uświadomione, ukryte w języku przekazy.
Omawiana publikacja ukazała się nakładem Instytutu Pamięci Narodowej i stanowi inaugurację serii opracowań poświęconych analizie raportów Stasi dotyczących sytuacji w PRL. Pierwszy tom składa się z 27 raportów i obejmuje okres od czerwca do grudnia 1981 r., a więc czas w przededniu wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. W przygotowaniu znajdują się również kolejne części, dotyczące okresu jego obowiązywania (1981–1983), a także sześciu miesięcy po jego zakończeniu. Oddana w ręce czytelników książka posiada niewątpliwie nowatorski charakter. Co prawda niektóre materiały Stasi były już wcześniej publikowane, jednak w większości przypadków jedynie w sposób fragmentaryczny. Zbierając je chronologicznie w jednym miejscu oraz uzupełniając stosownym komentarzem, prezentowana edycja uzupełnia lukę w dotychczasowym stanie wiedzy na temat PRL, wzbogacając podejmowany w tym temacie dyskurs publiczny w Polsce oraz pozwala zweryfikować poglądy o pracy operacyjnej i analitycznej służb specjalnych NRD. Tom I „Raportów polskich Stasi 1981–1989” to bez wątpienia obowiązkowa pozycja dla każdego, kto pragnie pogłębić swoją wiedzę o specyfice operowania służb specjalnych w państwach bloku komunistycznego.
