Turecki szowinizm, czyli Enver Pasza i jego historia

Enver Pasza jako minister wojny Imperium Osmańskiego (fot. Nicola Perscheid, domena publiczna).

Enver Pasza – Młody Turek

İsmail Enver urodził się 22 listopada w stolicy Imperium Osmańskiego, Konstantynopolu (oficjalnie nazwę tego miasta zmieniono na Stambuł dopiero w 1930 r.). Był najstarszym z sześciu dzieci Ahmeda Beja i Ayşe. Niedługo potem przeprowadził się do Monastyru (tur. Manastır, obecna Bitola) w Macedonii, która należała jeszcze wówczas do państwa osmańskiego, a skąd pochodziła jego rodzina. Do stolicy wrócił, by odbyć kurs oficerski w Osmańskiej Szkole Wojskowej (tur. Mekteb-i Erkân-ı Harbiye), który ukończył jako jeden z najlepszych w klasie. 5 grudnia 1902 r., jako kapitan sztabu generalnego, został oddelegowany do 3 Armii stacjonującej w Macedonii. We wrześniu 1906 r. awansowano go na majora i przydzielono do dowództwa 3 Armii w rodzinnym Monastyrze, gdzie stał się młodoturkiem.

Ruch młodoturecki wywodzi się bezpośrednio z ruchu młodoosmańskiego. W 1889 r. zawiązał się spisek mający na celu detronizację sułtana Abdülhamida II. Powstało wówczas w Wojskowej Szkole Medycznej konspiracyjne Towarzystwo Jedności Osmańskiej, założone przez czterech studentów, Albańczyka Ibrahima Temo, Czerkiesa Mehmeda Reşida oraz Kurdów Abdullaha Cevdeta i Ishaka Sükutiego. Gwałtowny wzrost organizacji zwrócił na nią uwagę władz i większość konspiratorów musiała udać się na emigrację, głównie do Paryża. Pozostali w kraju spiskowcy skontaktowali się z przebywającym w stolicy Francji Ahmedem Rızą, pod którego przewodnictwem w 1895 r. zmieniono nazwę na Komitet Jedność i Postęp, a potem na Komitet Postępu i Jedności. Przełom w działalności organizacji nastąpił w 1907 r., gdy połączyła się z powstałym w Salonikach Osmańskim Towarzystwem Wolności, przyjmując ostatecznie nazwę Osmański Komitet Jedność i Postęp. Wtedy nastąpił znaczący przypływ jej nowych członków, głównie z 2 i 3 Armii, w tym Envera.

Młoda Turcja

Enver dołączył do Komitetu jako 12. członek i szybko stał się jednym z jego przywódców. Gdy władze rozpoczęły dochodzenie wokół ruchu, Enver z grupą żołnierzy napadł na jednego z oficerów śledczych. Wezwano go potem do stolicy celem wyjaśnienia sytuacji, Enver jednak zbiegł z grupą zwolenników na obszar gór macedońskich. 24 lipca 1908 r. wybuchła rewolucja, po której młodoturcy doszli do władzy, rok później z kolei zdetronizowano sułtana.

Enver kontynuował swoją karierę wojskową w czasach nowych rządów. W 1909 r. i w latach 1910-1911 służył jako attaché wojskowy w Berlinie, wtedy to narodziło się jego zamiłowanie do niemieckiej sztuki wojennej. W 1911 r. porzucił jednak swoje stanowisko, by wyruszyć jako ochotnik do Libii, gdzie toczyła się wojna włosko-turecka. Pomimo klęski Imperium Osmańskiego, Enver sprawował się wówczas wybitnie na polu walki, za co został odznaczony tytułem beja. Walczył następnie w pierwszej wojnie bałkańskiej, a po podpisaniu rozejmu, stanął na czele przewrotu z 23 stycznia 1913 r., w wyniku którego nad Imperium przejmuje władzę triumwirat w osobach İsmaila Envera, Mehmeda Talaata i Ahmeda Cemala. Wznowiona zostaje walka z Ligą Bałkańską, która kończy się jednak porażką. Niedługo potem wybucha II wojna bałkańska, w trakcie której Turkom udaje się odzyskać część utraconych ziem. Sam Enver zyskuje sławę podczas odbicia Edirne 22 lipca 1913 r., za co zostaje nadany mu tytuł paszy. 5 marca 1914 r. poślubia siostrzenicę sułtana Mehmeda V, Emine Naciye Sultan, z którą będzie miał trójkę dzieci.

Alegoryczne przedstawienie rewolucji młodoturków. Postać z młotem reprezentuje młodego Envera (aut. Sotiris Christidis, domena publiczna).

Generalissimus

Powstała podczas wizyt służbowych w Niemczech miłość do tego kraju stale rosła. Po tym, jak 4 stycznia 1914 r. Enver Pasza został ministrem wojny, dążył on do sojuszu z II Rzeszą. W tajnych negocjacjach doprowadził do zawarcia przymierza obronnego przeciw Rosji, a po wybuchu I wojny światowej zabiegał o jak najszybsze włączenie się Imperium Osmańskiego w działania zbrojne. Pozwolił więc na to, aby dwa niemieckie okręty – „Goeben” i „Breslau” – wpłynęły na Morze Czarne. 22 sierpnia zachęcił skrycie niemieckiego admirała Wilhelma Souchona do ataku na rosyjskie porty, co poskutkowało ostatecznie dołączeniem Imperium Osmańskiego do wojny 29 sierpnia 1914 r.

21 października Enver został mianowany głównodowodzącym wojsk osmańskich jako wicegeneralissimus (najwyższy tytuł przysługiwał bowiem sułtanowi). Osobiste dowodzenie przejął tylko w grudniu 1914 r., kiedy za pomocą 3 Armii próbował okrążyć siły rosyjskie na Kaukazie, gdzie stracił jednak większość swoich oddziałów pod Sarıkamış. Obwinił za swoją porażkę Ormian, na których dokonano później zbrodni ludobójstwa. Ich obecność była zresztą zbędna w osmańskiej wizji państwa Envera, w której prym wiedli Turcy, a wszyscy byli zjednoczeni przez religię islamską. Poglądy te różniły się znacząco od wizji jego rówieśnika i długoletniego rywala, Mustafy Kemala, który był jednak w czasie wojny odsunięty od władzy.

Polecamy e-book: „Polowanie na stalowe słonie. Karabiny przeciwpancerne 1917 – 1945”

Plakat propagujący obecność sojuszniczych wojsk tureckich w Galicji (domena publiczna).

Pomimo niepowodzenia na Kaukazie oraz klęsk osmańskich na niemal wszystkich frontach, Enverowi Paszy udało się dokonać kilku pozytywnych z tureckiego punktu widzenia zmian. Zmodernizował armię m.in. przez stworzenie sztabu generalnego na wzór niemiecki, wymienił starych generałów (odpowiedzialnych za porażki podczas pierwszej wojny bałkańskiej) na młodszych dowódców oraz wdrożył praktyki tymczasowego mianowania oficerów na wysokie stanowiska w celu sprawdzenia ich umiejętności. Na uwagę zasługuje też fakt, że na długo przed Atatürkiem próbował zreformować pismo tureckie, aczkolwiek w oparciu o alfabet arabski, z literami zapisywanymi oddzielnie. Ciekawym epizodem jest także wysłanie przez Paszę XV Korpusu, walczącego wcześniej pod Gallipoli, na front w Galicji.

W obliczu klęski i upadku imperium, Enver Pasza spotkał się razem z resztą członków Komitetu 2 listopada 1918 r. w domu swojego adiutanta nad Bosforem. Stamtąd wszyscy uciekli na pokładzie niemieckiego statku do Odessy, a w tym samym czasie sąd wojenny w stolicy wydał na nich wyrok śmierci. Enver zdołał jeszcze wysłać swoich agentów do Rosji, Iranu, Indii i Afganistanu, gdzie mieli szerzyć idee pantureckie i panislamskie. Efektem tych działań było utworzenie przed końcem wojny oddziału na Kaukazie pod dowództwem jego brata i wuja. Po przybyciu do Odessy chciał więc początkowo do nich dołączyć, ale uniemożliwiło mu to słabe zdrowie i brak odpowiedniego transportu. Przystąpił więc do reszty swoich towarzyszy w Berlinie, gdzie rozpoczął przygotowania do powrotu do ojczyzny.

Czerwony Dżihad

Przebywając w stolicy byłego sojusznika musiał się ukrywać, ponieważ państwa Ententy żądały jego ekstradycji. Przyjął więc fałszywą tożsamość („prof. Ali Beja”) i planował swoją podróż do Moskwy, by zdobyć wsparcie bolszewików. Po pierwszej nieudanej próbie w kwietniu 1919 r. i spędzeniu wakacji na Litwie, udało mu się dotrzeć do ZSRR na początku nowego roku. Rozmawiając m.in. z Leninem uzyskał zgodę władz sowieckich na stworzenie Unii Społeczeństw Islamsko-Rewolucyjnych, która miała być w zamierzeniu muzułmańską międzynarodówką. Powstała też przy niej Partia Zgromadzenia Narodowego, która z kolei aspirowała do miana tureckiego oddziału Unii. Enver opracował program polityczny o nazwie „Praca”, będący synkretyzmem panturkizmu, panislamu i komunizmu. Uzasadnienie tego niecodziennego połączenia wyjaśnił przywódca tatarskich rewolucjonistów, Mirsaid Sułtan-Galijew: „Wszyscy skolonizowani muzułmanie są proletariuszami i tak jak niemal wszystkie klasy w muzułmańskim społeczeństwie były uciskane przez kolonialistów, wszystkie klasy mają prawo być nazywane >>proletariuszami<<… W związku z tym słusznym jest stwierdzenie, że narodowy ruch wyzwoleńczy w państwach muzułmańskich ma charakter rewolucji socjalistycznej”.

Grób Envera na stambulskim cmentarzu w Şişli (fot. Basak Tosun, domena publiczna).

Enver nie wierzył jednak tak naprawdę w ideologię komunistyczną i to „nieświęte przymierze” miało jedynie charakter pragmatyczny, zresztą dla obu stron. Niemniej udało mu się zaszczepić swoje idee wśród dużej liczby muzułmanów, w tym tych rosyjskich, co wywołało niepokój u moskiewskich „przyjaciół”. W tym czasie w Anatolii rozpoczęła się walka o suwerenność Turcji pod przywództwem Mustafy Kemala. W lipcu 1919 r. Enver Pasza, utrzymując pozory lojalności wobec swojego wieloletniego rywala, czekał tylko na okazję, by uderzyć. Z takim zamiarem przybył 30 lipca 1921 r. do Batumi, chcąc wykorzystać postępującą ofensywę grecką na Ankarę (stolicę kemalistowskiej Turcji).

Świadomi tego Sowieci nie byli zadowoleni z planów swojego protegowanego, zwłaszcza że zamierzali zacząć popierać Kemala jako przywódcę Turcji. Envera wysłano więc z dala od Anatolii na stepy, gdzie miał swoją popularnością osłabić, a potem rozbić antysowieckich Basmaczy. Po przybyciu na miejsce postąpił jednakże wprost przeciwnie, rozpoczynając swoją ostatnią walkę. „Głównodowodzący Wszystkich Sił Islamskich, Zięć Kalifa i Przedstawiciel Proroka”, jak sam siebie nazywał, zginął w szaleńczej szarży konnej na sowieckie stanowiska karabinów maszynowych, gdzieś na terenie Tadżykistanu, 4 sierpnia 1922 r. W 1996 r. jego szczątki wróciły do Turcji – pomimo kontrowersji wokół postaci Envera Paszy, został on ponownie pochowany w Stambule, na cmentarzu w dzielnicy Şişli.

Bibliografia:

• The Cambridge History of Turkey, t. IV Turkey in the Modern World, red. Kasaba R., Cambridge University Press, Cambridge 2008.
• Kołodziejczyk D., Turcja, Trio, Warszawa 2000.
• Morawski W., Szawłowska S., Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku, Trio, Warszawa 2006.
• Nykiel B., Nykiel P., Półksiężyc w Galicji, „Komandos” 75 (1998), nr 11, s. 43-46; 76 (1998), nr 12, s. 40-41.
• Rustow D.A., Enwer Pasha, [w:] The Encyclopaedia of Islam, red. Lewis B., Pellat C., Schacht J., t. II. C-G, Wydawnictwo E.J. Brill, Lejda 1991, s. 698-702.
• Yılmaz S., In Pursuit of Elusive Glory. Enver Pasha’s Role in the Pan-Islamic and the Basmachi Movement, „International Journals of Turkish Studies” 13 (2007), nr 1-2, s. 185-202.
• Zürcher E.J., The Young Turk Legacy and Nation Building. From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey, I.B. Tauris, Londyn-Nowy Jork 2010.
• Zürcher E.J., Turcja. Od sułtanatu do współczesności, tłum. Gąsior-Niemiec A., Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013.

Redakcja: Paweł Czechowski

Kupuj świetne e-booki historyczne i wspieraj ulubiony portal!

Regularnie do sklepu Histmaga trafiają nowe, ciekawe e-booki. Dochód z ich sprzedaży wspiera działalność pierwszego polskiego portalu historycznego. Po to, by zawsze był ktoś, kto mówi, jak było!

Sprawdź dostępne tytuły pod adresem: https://sklep.histmag.org/