Topografia terroru w Berlinie

Jak zwykle pierwszego września część osób w kraju i na świecie zatrzymała się w zadumie i przypomniała sobie o początkach II wojny światowej. Część z nich przywołała w pamięci obraz wojsk niemieckich przekraczających granice Polski. W zbiorowej świadomości utrwalił się paradygmat wszechobecnego terroru, który towarzyszył wkraczającym do Polski Niemcom. Starsze pokolenia oraz ludzie zajmujący się na co dzień historią mają świadomość, jak owa machina opresji funkcjonowała i kto odpowiadał za jej działanie. Jednak współczesnej młodzieży, nie tylko w Polsce, tej świadomości brakuje. Nie wie ona również, że ta mordercza i okrutna machina została uruchomiona w 1933 roku, a jej siedzibą był teren Prinz Albrecht Gelände w Berlinie.

fot. 1. Widok ulic Prinz–Albrecht Strasse, Wilhelm Strasse, Anhalter Strasse i Stresmann Strasse z 1934 roku. Na środku fotografii znajduje się budynek Europahaus i Stresmansrasse (przemianowana w 1935 roku na Saarland Strasse). Po lewej, w rogu Prinz–Albrecht Strasse, znajduje się Muzeum Etnologiczne. Tuż przy nim widoczny jest budynek Muzeum Prehistorii i Wczesnej Historii (wcześniej znany jako Muzeum Sztuki Przemysłowej i Rzemiosła, obecnie – Martin Gropius Bau). Z prawej strony widać dawną Szkołę Sztuki Przemysłowej i Rzemiosła. Od 1933 roku na tym terenie usadowiły się: Gestapo, SS, SD i Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 11).

A tak bardziej szczegółowo...

Cofnijmy się, zatem do nieistniejącego już Berlina z drugiej połowy lat trzydziestych XX wieku. Wówczas ubrani, powiedzmy w płaszcz i kapelusz odpowiadający ówczesnym standardom mody, zaopatrzeni w niebudzący wątpliwości służb porządkowych dowód tożsamości (<i>ausweiss</i>) przemierzalibyśmy ulice Berlina w kierunku Prinz–Albrecht 8, Wilhelm Strasse. To właśnie w tym miejscu, współcześnie na ulicy Niederkirchner, po dojściu do władzy Adolfa Hitlera w 1933 roku w pobliżu dzielnicy rządowej swą siedzibę zainstalowało Gestapo, które w maju tego roku na potrzeby biura zajęło budynek po Szkole Sztuki Przemysłowej i Rzemiosła. Miejsce to zmieniono na osławiony „dom więzienny, gdzie czasowo osadzano podejrzanych o prowadzenie antyhitlerowskiej działalności”.W budynku hotelu „Książę Albrecht” od 1934 roku znalazły się Główne Biuro SS i sztab Heinricha Himmlera. W najbliższej okolicy, w budynku Prinz–Albert–Palais umiejscowione zaostały biura wywiadu i kontrwywiadu służby bezpieczeństwa SS (Sicherheitsdienst des Reichsführers-SS) (1934) i Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy – RSHA (1939) . Budynki, które stały naprzeciwko hotelu „Książę Albrecht”, zburzono i w 1935 r. postawiono tam gmach Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy (fot 1.). W jego murach przebywali między innymi: dziennikarka i pisarka Margaret Boveri, artysta kabaretowy Werner Finck, pisarz Alfons Paquet (fot.2), Georgi Dymitrow (fot. 3), Ernst Thälman (fot. 4), Erich Honecker (fot. 5) i wiele innych anonimowych ofiar zbrodniczego systemu. W tym właśnie miejscu zlokalizowano wystawę „Topografia Terroru”.

fot. 4. Ernst Thälman (1886–1944). Był członkiem Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. W 1920 roku został członkiem Komunistycznej Partii Niemiec (KPD). W 1925 roku był przewodniczącym Komitetu Centralnego KPD. Thälman był również posłem do Reichstagu i dwukrotnym kandydatem na urząd prezydenta Niemiec. Po dojściu Hitlera do władzy został uwięziony. Został zamordowany w Buchenwaldzie w 1944 roku (zdjęcie pochodzi z serwisu wissen.de).

fot. 5. Erich Honecker (1912–1994) należał do Młodzieżowej Ligi Spartakusa, komunistycznej organizacji dziecięcej. W 1922 roku wstąpił do Młodych Komunistów. Od 1926 roku był pełnoprawnym członkiem KPD. Po dojściu Hitlera do władzy Honecker został członkiem zdelegalizowanego Komitetu Centralnego Młodych Komunistów. W 1935 roku został aresztowany i czasowo uwięziony na Prinz–Albrecht Strasse 8 (z tego okresu pochodzi powyższe zdjęcie). Następnie po procesie w 1937 otrzymał wyrok dziesięcioletniego pozbawienia wolności, który odbywał w więzieniu Görden w Brandemburgii. Został uwolniony w 1945 roku. Po wojnie był członkiem Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (SED). W latach 1976–1989 Honecker był przewodniczącym Rady Państwa Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 113).

Czym jest „Topografia Terroru”?

Odwiedzający projekt mają możliwość zaznajomienia się z historią tej części dzielnicy, gdzie skupiły się najważniejsze i najbardziej zbrodnicze instytucje narodowego socjalizmu. Następnie, idąc zgodnie z kierunkiem rozwoju wydarzeń pokazanych na planszach, zwiedzający dowiadują się, jak kształtował się aparat terroru w III Rzeszy.

Oprócz struktury poszczególnych instytucji związanych z aparatem opresji zwiedzający w rzetelny sposób otrzymują informacje na temat prześladowań Żydów i Cyganów w Niemczech hitlerowskich. Są one umieszczone na planszach, w krótkich, acz wyczerpujących słowach pokazują skalę szaleńczej nienawiści ideologii nazistowskiej, której reprezentantami byli funkcjonariusze Gestapo, SS, SD rezydujący na terenie Prinz Albrecht Gelände (fot. 6, 7 i 8).

fot. 6. Pożar synagogi w Ober–Ramstadt, 1938 (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 124).

fot. 7. Młodzież szkolna zgromadzona przed spaleniem mebli wyciągniętych z synagogi w Mosbach, 1938 (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 125).

Fot. 8. Fotografia karty osobowej cyganki z informacjami „rasowo - biologicznymi”, wykonana w celach rejestracyjnych przez Kryminalny Inspektorat Rzeszy Policji Dochodzeniowo–Śledczej w Aachen, 1936 (zdjęcie autorstwa Dariusza Wierzchosia pochodzi z wystawy Topografia Terroru).

Z tej części wystawy zwiedzający dowiadują się w skrócie o postępowaniu niemieckiego aparatu terroru w krajach okupowanych. Jest to tylko wstęp, bowiem w dalszej części organizatorzy projektu postarali się, w sposób możliwie prosty, szerzej przybliżyć zwiedzającym, jak niemiecka machina terroru działała w krajach napadniętych przez III Rzeszę i współpracujących z nią.

Na wystawie można również zobaczyć, jak była zorganizowana sieć obozów koncentracyjnych w Niemczech przed i w czasie II wojny światowej oraz zasięg sieci obozów w krajach opanowanych przez Niemcy.

W przypadku terenów polskich organizatorzy wystawy w sposób dość dokładny starali się przedstawić proces eksterminacji Żydów i Polaków przez hitlerowską machinę terroru. Występują, co prawda, potknięcia w przypadku opisu organizacji struktury SS i SD w Generalnym Gubernatorstwie, czy też pojawiają się niewłaściwe podpisy pod zdjęciami, dotyczącymi spotkań dygnitarzy niemieckich na terenach naszego kraju. Niemniej jednak obszerne komentarze i skróty z fotokopii zamieszczonych dokumentów dają zwiedzającym pełny obraz tego, jak funkcjonowała na ziemiach polskich nazistowska machina terroru (fot. 9, 10, 11).

fot. 9. Symboliczne wręczenie obywatelstwa Niemcom z Bukowiny we wrocławskim ratuszu, 1941 (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 150).

fot. 10. Obwieszczenie o rozstrzelaniu zakładników w 1943 roku.

fot. 11. Budowa muru getta, Warszawa 1940.

Organizatorzy projektu nie zapomnieli również o powstaniu w getcie warszawskim i powstaniu warszawskim. Informacje o nich zostały umieszczone w formie skrótowej, jednak należy pamiętać, że cel wystawy jest inny.

A po wojnie...

Założeniem organizatorów „Topografii Terroru” było również pokazanie tego, co działo się na terenie zajmowanym przez wspomniane instytucje po zakończeniu wojny. Problem związany z odium strachu po służbach nazistowskich i podziałem Niemiec jest ciekawym zagadnieniem. Widać bowiem, jak w czasach komunizmu władze Berlina po obu stronach obchodziły się z opisywanym obszarem.

Po stronie NRD władze Berlina zachowały część budynków, a w szczególności Ministerstwo Lotnictwa. Podobnie było w części zachodniej, gdzie zachowano część budynków Gestapo (dawną Szkołę Sztuki Przemysłowej i Rzemiosła). Jednak władze Berlina Zachodniego postanowiły w latach pięćdziesiątych XX wieku zagospodarować inaczej to miejsce. 16 lipca 1956 roku zburzono ruiny siedziby Gestapo i przystąpiono do kompleksowego porządkowania terenu. W tym czasie jedną z propozycji było przebudowanie całego kwartału, w tym również terenu, gdzie znajdowała się siedziba Gestapo, na lądowisko dla helikopterów (fot. 12).

fot. 12. Artykuł z 16 lipca 1956 r. w „Berliner Morgenpost” o wysadzeniu centralnej kwatery Gestapo (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 239).

fot 13. Plan urbanistycznego zagospodarowania terenu po dawnej kwaterze Gestapo (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 239).

Widok na teren, gdzie znajdowały się budynki SS i Gestapo. Po stronie zachodniej parking i miasteczko ruchu drogowego (po prawej). W części wschodnioniemieckiej zachowane budynki Ministerstwa Lotnictwa, 1981 (zdjęcie pochodzi z Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse , Berlin 2008, s. 239).

Jednakże duch ponurej przeszłości krążący nad tym terenem nie pozwalał ludziom na wymazanie mrocznej historii. Od początku lat osiemdziesiątych XX w. po zachodniej stronie Berlina nasilały się sygnały, że należy utrwalić w pamięci potomnych miejsce kaźni wielu ofiar. Rozpoczęły się więc prace, które miały na celu upamiętnienie ponurej historii ku przestrodze. W 1985 roku powstały pierwsze projekty pomników i plany zagospodarowania, które zaowocowały powstaniem 28 stycznia 1992 roku Fundacji „Topografia Terroru”. Fundacja doprowadziła do otwarcia w 1997 roku ekspozycji na świeżym powietrzu. W takiej formie projekt ten funkcjonuje do dzisiejszego dnia. Na zwiedzających wywiera niesamowite wrażenie i pokazuje oraz przypomina o zwyrodnieniu systemu nazistowskiego. Topografia Terroru jest bardzo dobrym narzędziem pozwalającym zrozumieć i odczuć mroczną stronę najnowszej historii Niemiec i Europy.

Źródła

1. Topography of Terror. Gestapo, SS and Reich Security Main Office on Wilhelm- and Prinz Albrecht Strasse, Berlin 2008
2. Materiały z serwisu www.topographiedesterrors.de (1 i 2) (dostęp 10 września 2008).
3. Materiały z serwisu www.niemcy-online.pl (dostęp 10 września 2008).

Zobacz też:

• „A gdzie Ty byłeś na wakacjach?” – trwający do końca września konkurs „Histmaga”
• Lektura na wakacje czy wakacje na lekturę?
• Twierdza Toruń – sposób na podróż w wiek pary i telegrafu?
• Rewa Mew – polska bezludna wyspa

Zredagował: Kamil Janicki

Korekta: Bożena Pierga