Tony Judt, Timothy Snyder – „Rozważania o wieku XX” – recenzja i ocena
Ten pierwszy to oczywiście Tony Judt, jeden z najwybitniejszych i najpopularniejszych historyków XX wieku. Jego ciekawe korzenie rodzinne, barwne życie, zaskakujące ideowe wybory są przedmiotem tej książki, dlatego nie będziemy w tym miejscu ich omawiać. Należy również sądzić, że jest to postać bardzo dobrze, a na pewno coraz lepiej znana w Polsce. Na polskim rynku wydawniczym pojawiło się wiele jego książek: „Wielkie złudzenie? Esej o Europie” (1998); opus vitae Judta, synteza dziejów powojennej Europy „Powojnie” (2008); „Źle ma się kraj: rozprawa o naszych współczesnych bolączkach” (2011); autorski wybór esejów „Zapomniany wiek dwudziesty: retrospekcje” (2011); wzruszający zbiór refleksyjnych felietonów powstałych w miesiącach długiej choroby „Pensjonat pamięci” (2012) oraz nieco starsza od wyżej wymienionych praca „Historia niedokończona: francuscy intelektualiści 1944–1956” (2012). Spodziewać można się kolejnych przekładów, m.in. pojawiła się już zapowiedź wydania „Ciężaru odpowiedzialności”, pracy poświęconej Leonowi Blumowi, Albertowi Camusowi i Raymondowi Aronowi.
Towarzyszem pióra Tony’ego Judta został o pokolenie młodszy od niego Timothy Snyder, uczeń Timothy’ego Gordona Asha i Jerzego Jedlickiego, profesor Yale University, badacz dziejów Europy Środkowo-Wschodniej. Od lat obecny na łamach polskich czasopism historycznych, aktywnie uczestniczący w tutejszych debatach o przeszłości. Autor m.in. „Skrwawionych ziem”, „Rekonstrukcji narodów” i biografii Kazimierza Kellesa-Krauza.
Timothy Snyder okazał się idealnym rozmówcą, który nie tylko miał – jak dobry dziennikarz – koordynować bieg opowieści życia, ale wzbogacać ją tam, gdzie to możliwe o wątki nie mniej ważne od tych, które wprowadza główny bohater. Jeśli spojrzymy na okładkę książki, zobaczymy wielkimi literami nazwisko Judta, a mniejszymi poniżej Snydera. Fakt, nie ma wątpliwości co do tego, kto jest postacią centralną tej pracy. To dzieło Tony’ego Judta i w dużym stopniu książka o nim samym. Ale właśnie dlatego, że nie jest to wyłącznie opowieść o życiu i twórczości jednego człowieka, rola Snydera okazuje się przeogromna. Nie ma tu relacji uczeń-mistrz, lecz spotkanie dwóch dojrzałych historyków, posiadających znaczące dorobki, których bardzo wiele różni (nie tylko przynależność pokoleniowa), ale też bardzo wiele łączy. Jest to partnerski dialog uczonych, którego konstrukcja została oparta o biografię Tony’ego Judta. Jednak Snyder jest współtwórcą tej opowieści i nadaje jej w równym co Judt stopniu wyjątkowy charakter historii XX-wiecznych idei.
Tony Judt planował napisanie intelektualnej i kulturowej historii dwudziestowiecznej myśli społecznej. Jednak bieg wypadków sprawił, że śmiertelna, długotrwała choroba uniemożliwiła mu przystąpienia do sfinalizowania wieloletnich badań – napisania pracy. Jednak dzięki współpracy z Timothym Snyderem stało się to możliwe, choć może oczekiwania i pierwotne założenia obu autorów nie do końca odpowiadały ostatecznemu wynikowi ich spotkań. „Rozważania o wieku XX” powstawały w ciągu ostatnich dwóch lat życia Tony’ego Judta. Praca ta okazała się dziełem ostatnim, bardzo osobistym. Co więcej, pierwotny zamysł Judta, choć w nieplanowanej i wyjątkowej formie, został osiągnięty. Jest to rzeczywiście w dużej mierze historia XX-wiecznych idei. „Książka mówiona” – jak określa ją Timothy Snyder, jest – jak wszyscy podkreślają – testamentem Judta, pracą pisaną z pełną świadomością nieuniknionej, zbliżającej się śmierci. Ta szczególna perspektywa nadaje książce szczególny wymiar. Mając świadomość bliskiego końca, ochronił przed odejściem jakąś część siebie. Pozostawił bowiem lekturę, przez którą prowadzi wciąż odkrywczy, pasjonujący dialog z teraźniejszością.
Na tę pracę część czytelników z pewnością była przygotowana. Jej fragmenty publikował między innymi histmag.org, także duża część numeru gdańskiego „Przeglądu Politycznego” (115/116 2012 r.) została poświęcona zarówno jej, jak i Tony’emu Judtowi.
Pierwszym planem „Rozważań” jest biografia Tony’ego Judta. Historia jego życia ma charakter nie tylko swobodnej opowieści o losach rodzinnych, prywatnych i zawodowych, ale przede wszystkim składają się na nią wyznania dotyczące ideowych fascynacji, światopoglądów, przekonań i tego, jak kształtowały się i zmieniały. A to wszystko sprowadza się do rozumienia, a więc najistotniejszej kategorii w pisarstwie historycznym Judta. Ważne jest także zrozumienie historyka, jego wyborów, zrozumienie realiów, w których podejmował decyzje, w których ulegał niektórym fascynacjom, pozostając jednak zawsze uczonym niepokornym.
Szerokie kreślenie historii swojego życia na jeszcze szerszym tle dziejów XX-wiecznego Zachodu, co tak mistrzowsko czynią Judt i Snyder, prowadzi do tego najważniejszego celu: by wiek XX nie został zapomniany. Pamięć i zapomnienie to pojęcia, które w twórczości Tony’ego Judta zajmują pierwszorzędne miejsce. Może zaskakiwać, że ktoś może przestrzegać przed zapomnieniem minionego, burzliwego stulecia. Przecież liczne wątki jego historii są wciąż obecne na różnych polach życia społecznego czy politycznego. Żadna gałąź historiografii nie cieszy się tak wielkim zainteresowaniem jak dzieje współczesne. W każdej, większej czy mniejszej miejscowości niemal co krok trafiamy na miejsca upamiętniające zdarzenia i ludzi przede wszystkim z tego czasu. Zdaniem Tony’ego Judta żyjemy w dobie zapominania. Dzieje się to jednak nie przez wymazywanie z pamięci zdarzeń, dat i ludzi, lecz przez sprowadzanie historii niedawnej do pewnego komponentu teraźniejszości. W konsekwencji dzieje podlegają dopasowaniu, ciągłemu dostosowywaniu się do potrzeb bieżących dyskursów, nierzadko stając się serią bezrefleksyjnie powtarzanych opowiastek. Przed tym niebezpieczeństwem przestrzega nas Tony Judt i swoją twórczością wyraźnie się temu przeciwstawia. „Rozważania o wieku XX” są tego być może najwyraźniejszym dowodem.
Można by próbować recenzować „Rozważania”, omawiając kolejne wątki poruszane przez autorów. Ale niemal każde streszczające słowo byłoby pewnym psuciem przyjemności przyszłym czytelnikom, płynącej z tej barwnej i niezwykle wciągającej lektury. Jednak gdyby spróbować w największym uogólnieniu ukazać styl charakteryzujący tę opowieść, tytułowe „rozważania” okazują się słowem najbardziej trafionym. Przykładowo: Gdy Judt mówi o swoje fascynacji, czy może lepiej to nazwać ideowym zbliżeniem do marksizmu w 1968 roku, Snyder szybko kieruje go z bardzo osobistych refleksji na szeroką płaszczyznę problematyki związanej z losami marksowskiej idei. A więc zanurzają się w historii II Międzynarodówki, analizują przyczyny ideowych romansów zachodnich intelektualistów z ustrojem Związku Radzieckiego, a w tym historyków i pisarzy: Erica Hobsbawma, Arthura Koestlera, Francoisa Fureta… Nie znaczy to oczywiście, że ta strona osobistych losów jest jedynie pretekstem do wielkiej historii. Nie, w tym dialogu historyków w tym zakresie panuje pełna równowaga. Pojawiają się także polskie akcenty. Sprawą najbardziej oczywistą, bo jak sądzę doskonale znaną, są korzenie Judta. Jego dziadek, Enoch Yudt pochodził z Warszawy. Ale tematy polskie wracają wiele stron później. Należą do nich wspomnienia przyjacielskich relacji Judta, które łączyły go z polskimi emigrantami marcowymi: Barbarą Toruńczyk, Wojciechem Karpińskim, Ireną Grudzińską i przede wszystkim Janem Tomaszem Grossem. Autor „Sąsiadów” odegrał istotną rolę w życiu naukowym Judta, choć z pewnością rola Judta w karierze Grossa jest znacznie większa, co z resztą wynika z tej książki. Sądzę, że wątek ich spotkania i wzajemnych kontaktów będzie bardzo ciekawym fragmentem dla obserwatorów polskiej sceny historiograficznej ostatnich lat, a dla krytyków twórczości Jana Tomasza Grosa – zaskakującym.
Książka Tony’ego Judta i Timothy’ego Snydera staraniem wydawnictwa Rebis została wydana bardzo starannie. Podobnie zresztą to samo wydawnictwo wydało „Powojnie” i „Wielkie złudzenie? Esej o Europie”. To również kolejny – znakomity! – przekład książki Judta zrobiony przez Pawła Marczewskiego.
Omawiana książka jest nie tylko znakomitą lekturą, która pasjonuje od momentu jej wydania wielu czytelników, w tym również – może przede wszystkim – tych niebędących zawodowymi historykami. „Rozważania o XX wieku” są pracą niesłychanie inspirującą. Pokazują, jak powierzchownie – choć przecież szczegółowo, drobiazgowo – badacze odnoszą się do dziejów krótkiego stulecia. Jest również pewnym wyzwaniem dla historyków. Sądzę, że świetnym pomysłem byłoby zestawienie „Rozważań” z pozostałymi, naukowymi pracami Judta, a przede wszystkim z „Powojniem”. To wymaga oczywiście ponownej lektury i gruntownej analizy tego ogromnego dorobku pozostawionego przez historyka. Śmiało jednak można postawić tezę, znając najważniejsze dzieła Judta, szczęśliwie w coraz większej mierze dostępne w polskiej wersji językowej, że to porównanie ukazałoby, iż był to ponad wszelką wątpliwość historyk nie tylko niezależny (bo tego chyba nie trzeba nikomu udowadniać), ale również zawsze autentyczny. Rzadko, ale to bardzo rzadko możemy użyć tych określeń w stosunku do jakiegokolwiek historyka, a gdy mówimy o historyku współczesności, brzmi to wprost niesamowicie.
Redakcja i korekta: Agnieszka Kowalska
