„Tautas atmoda” – łotewskie odrodzenie narodowe
Wiek XIX był przełomowy dla ludów zamieszkujących region Europy Środkowo-Wschodniej. Większość z nich znajdowała się wówczas pod panowaniem ówczesnych imperialnych europejskich mocarstw. Co więcej, najczęściej nie tylko nie miały one własnej państwowości, ale także spuścizny do której mogłyby się odwoływać.
Mapa przedstawiająca ziemie łotewskie i estońskie z 1783 roku (domena publiczna). W tym kontekście Polacy znajdowali się w dużo lepszej sytuacji – państwo polskie miało już wszak za sobą wielowiekową tradycję kultury i tradycji politycznej, gdy utraciło swoją niepodległość w poprzednim stuleciu. Ale sytuacji Łotyszy była zgoła inna. Nigdy nie mogli oni pochwalić się własną państwowością, bowiem tereny współczesnej Łotwy były wpierw zamieszkane przez nieskonsolidowane plemiona bałtyckie, a później znajdowały się głównie pod niemieckim wpływem kulturowym, choć państwowa przynależność tych ziem zmieniała się. W tych warunkach w połowie XIX wieku rozpoczęło się więc łotewskie odrodzenie narodowe.
„Tautas atmoda”: uniwersyteckie początki
Choć Łotwa od XVIII wieku była częścią Imperium Rosyjskiego, to największy wpływ na tamtejszą ludność mieli Niemcy bałtyccy. Stanowili oni wyższą warstwę społeczeństwa, która zresztą zgodnie z obowiązującym prawem mogła stosować wobec łotewskich chłopów kary chłosty, a nawet zsyłki na Sybir. Co ważne, łotewskie ziemie na początku XIX w. cechowały się więc rozwiniętą gospodarką i zaspokajały niemałą część zapotrzebowania Imperium Rosyjskiego na produkty rolne. Jednocześnie jednak nadal w ich obrębie istniały cechy systemu feudalnego.
W ramach rusyfikacji ziem podległych Moskwie, car Aleksander I zdecydował się na zmianę tego stanu rzeczy i na początku XIX wieku ustanowił prawo zgodnie z którym chłop stawał się przywiązany do ziemi, a nie do swojego pana. Zmiany te nie spodobały się niemieckiej szlachcie, stąd nowe przepisy szybko zliberalizowano. W pewnym momencie blisko połowę Łotyszy stanowili więc bezrolni chłopi, którzy żyli w skrajnej nędzy, a największa część ziem uprawnych należała do szlachty i dużych właścicieli ziemskich.
Krišjānis Valdemārs (domena publiczna). W tych warunkach Łotysze coraz częściej zaczęli domagać się swoich praw, zyskując przy tym poczucie własnej godności i odrębności. Ważną rolę w tym procesie odegrała reforma oświaty, która ustanawiała na całym terytorium Imperium Rosyjskiego jednolity system szkolnictwa, w wyniku czego ziemie łotewskie znalazły się w granicach dorpackiego okręgu szkolnego. Na uniwersytecie w Dorpacie (dzisiejsze Tartu w Estonii) studiowali więc Łotysze, a wśród nich Krišjānis Valdemārs, który uważany jest za duchowego ojca łotewskiego odrodzenia narodowego. Wraz ze swoimi znajomymi utworzył on Kółko Łotewskie, natomiast od 1856 roku działacze tej nieformalnej organizacji zaczęli publikować w gazecie „Gość Domowy” („Mājas Viesis”), która była jednym z kilku pism wydawanych wówczas w języku łotewskim.
Najważniejszym ośrodkiem łotewskiej myśli narodowej była działająca w latach 1862-1865 „Gazeta Petersburska” („Pēterburgas Avīzes”), której twórcą był właśnie Valdemārs. Na jej łamach wzywano do aktywnej działalności na rzecz pobudzania świadomości narodowej, czego ważnym elementem miało być zaangażowanie Łotyszy w inicjatywy gospodarcze. Co ciekawe, pismo miało przede wszystkim charakter antyniemiecki, stąd jego publicyści widzieli w Rosjanach sojuszników w walce o prawa Łotyszy i nie planowali utworzenia niepodległego państwa łotewskiego.
„Młodołotysze”
Atis Kronvalds (domena publiczna). Ruch skupiony wokół Valdemārsa musiał jednak liczyć się z carską cenzurą, która reagowała najczęściej w związku z donosami przeciwników poglądów głoszonych na łamach wspomnianej gazety. Stąd też działacze na rzecz łotewskiego odrodzenia narodowego (znanego jako „tautas atmoda”) byli potocznie nazywani „młodołotyszami” („jaunlatvieši”), ponieważ w porównaniu do „starołotyszy” krytykowali dawne porządki i niemieckie wpływy w tym regionie.
Bastionem „młodołotyszy” była wówczas Politechnika w Rydze, stąd też największy wpływ na kształtowanie się narodu łotewskiego miały środowiska akademickie. W 1868 roku dzięki pozwoleniu carskich władz utworzono Ryskie Stowarzyszenie Łotewskie, do którego dołączyli m.in. twórca późniejszego hymnu narodowego Kārlis Baumanis, twórca łotewskiego teatru Ādolfs Alunāns oraz nauczyciel Atis Kronvalds, autor książki „Aspiracje narodowe”.
Polecamy e-book: „Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych”
Łotewski ruch narodowy rozwijał więc głównie działalność prasową i oświatową, dzięki czemu rozkwitała łotewska kultura, a coraz większa ilość działaczy zajmowała się gromadzeniem skarbów dziedzictwa narodowego. Najważniejszy był jednak fakt powstania współczesnego łotewskiego języka literackiego, chociaż dopiero po I wojnie światowej przybrał on obecną pisownię i gramatykę. Niezwykle ważnymi wydarzeniami dla kształtowania się łotewskiej tożsamości narodowej były również Pierwsze Powszechne Święto Pieśni Łotewskiej, które odbyło się w Rydze w 1873 roku, a także opublikowanie piętnaście lat później opartego o ludowe podania narodowego eposu „Ten, co rozdarł niedźwiedzia” („Lāčplēsis”) autorstwa Andrejsa Pumpursa.
Lāčplēsis, legendarny bohater łotewski, pokonuje niedźwiedzia. Płaskorzeźba na Pomniku Wolności w Rydze (fot. Peters J. Vecrumba, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported). Czas radykałów
Zasługi „młodołotyszy” na polu kultury i walki o świadomość narodową Łotyszy były więc nieocenione, jednak po pewnym czasie działalność ta przestała wystarczać przeciwnikom ówczesnych porządków. Wśród łotewskich chłopów umiejętność czytania i pisania była jak na tamte czasy bardzo powszechna, stąd dotarcie do nich z politycznym przekazem nie było trudne. Pod koniec XIX wieku swoją działalność wśród Łotyszy rozwinęli więc liberalni demokraci i zwolennicy lewicowych idei, którzy głosili głownie hasła równości wszystkich ludzi. Codzienne problemy ludności były więc dla nich ważniejsze od romantycznego i narodowego patosu „młodołotyszy”, chociaż i wśród nich już wcześniej pojawiały się poważne różnice. Dotyczyły one przede wszystkim podejścia do Rosjan i Niemców bałtyckich. Zwolennikiem kontynuowania prorosyjskiej linii ruchu był więc Valdemārs, natomiast Kronvalds opowiadał się za zbliżeniem z liberalnymi Niemcami w celu rozwoju języka łotewskiego.
Pomnik Łotyszy poległych w walkach w czasie Rewolucji 1905 roku (fot. J. Sedols, opublikowano na licencji Creative Commons Attribution 3.0 Unported). Zwycięstwo tej drugiej opcji było wynikiem działań samej Moskwy. Imperium Rosyjskie wzmogło wówczas politykę rusyfikacji i wprowadziło obowiązek wykładania w języku rosyjskim zarówno w szkołach, jak i na uczelniach. Rosjanie obawiali się bowiem rosnących wpływów niemieckiej kultury związanych w dużej mierze z rozwojem zjednoczonych Niemiec. Polityka rusyfikacyjna przynosiła jednak efekt odwrotny od zamierzonego, stąd łotewski ruch narodowy znacząco się zradykalizował. Praca zwolenników walki narodowowyzwoleńczej w dużej mierze przyczyniła się więc do stworzenia pierwszego w historii niepodległego państwa łotewskiego po I wojnie światowej.
Bibliografia:
- Froese Wolfgang, Historia państw i narodów Morza Bałtyckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Kasekamp Andreas, Historia państw bałtyckich, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2013.
- Kierończyk Przemysław, Państwo łotewskie. Geneza i ustrój konstytucyjny, Wydawnictwo Gdańskiej Szkoły Administracyjnej, Gdańsk 2008.
- Kolendo Ireneusz T., Łotwa. Zarys dziejów narodu i państwa. Od czasów najdawniejszych do początku XXI wieku, Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2014.
