Taj Mahal: Biała perła zrodzona z miłości

Taj Mahal – Ślad mogolskiej potęgi

— Tylko takie dzieło jak Taj Mahal mogło służyć za kurtynę zasłaniającą tajemnicę ich pochodzenia oraz ogromu ich sukcesu i klęski. — pisał Waldemar Hansen w swojej monografii na temat historii dynastii Mogołów w Indiach. Chociaż niektórzy naukowcy wysuwają kontrowersyjną tezę, że Taj Mahal pierwotnie był świątynią Śiwy, nazywaną Tejo Mahalaya, jednak legenda jego mogolskich korzeni wciąż nie została ostatecznie podważona. Grobowiec księżniczki Mumtaz Mahal jest bowiem jednym z największych cudów mogolskiej architektury, która zdominowała przewodniki turystyczne po Indiach. Czerwony Fort w Agrze czy Delhi, Pałac Wiatrów (Hawa Mahal) w Jajpurze, meczety i pałace usunęły w cień bogaty dorobek starożytnych cywilizacji indyjskich. Taj Mahal to jednak coś więcej niż tylko pozostałość dwóch wieków obcej władzy muzułmańskiej w Indiach.

Pierwsze spojrzenie na Taj Mahal, starannie zaplanowane przez architektów, zapiera dech w piersiach. (źródło: Wikipedia)

Najczęściej publikowanym typem wizerunku Taj Mahal jest przedstawienie go od strony jedynego istniejącego wejścia na teren mauzoleum — długiej, lśniącej, wąskiej sadzawki, rozdzielającej malowniczą aleję prowadzącą do białej, lekkiej jak złudzenie kopuły. Mauzoleum ze wszystkich strono otoczone zostało wysokimi murami z jednym tylko wejściem, właśnie dla uzyskania tego efektownego pierwszego wrażenia, które miało dodać budowli eteryczności. Aż trzystumetrowa aleja, podzielona kunsztownym kanałem wodnym i obsadzona cyprysami, prowadzi do skrzącej się jakby od wewnątrz budowli, poczętej z myśli tytanów, wykonanej przez jubilerów, na której powierzchni światło o każdej porze dnia i nocy tworzy inny efekt. Z tej odległości cztery wąskie minarety wydają się mieć niematerialny charakter. Według znawców sztuki muzułmańskiej znamionują one element męski nadający lekkości gruszkowatej kopule, symbolizującej kobiecość tej, dla której sanktuarium zostało zbudowane. Zarys kopuły podkreślają meczet i Mehmed-Khana z czerwonego piaskowca, umiejscowione na zachodnim i wschodnim krańcu ogrodów. Główne mauzoleum otoczone jest czteroczęściowym ogrodem, według symboliki odnoszącym się do muzułmańskiego raju i podzielonym szczegółowo zaplanowanymi kanałami w kształcie krzyża i starannie ułożonymi alejkami. Kanały ozdabia seria fontann, zasilanych przez specjalny zbiornik wodny (czerpiący wodę z rzeki). Od południowej strony we wschodnim i zachodnim narożniku ogrodu spoczywają pozostałe dwie żony szacha Dżahana, w grobowcach potocznie nazywanych Saheli Burji pierwszy i drugi. Sam Taj Mahal, w odróżnieniu od innych tego typu budowli, nie jest położony w centrum ogrodów, a jakby z tyłu za nimi. Osadzony na lekkim podwyższeniu, opiera się grzbietem o rzekę Jaminę.

Interesujące, że niemal dokładnie po drugiej stronie tej rzeki możemy napotkać poprzednika Taj Mahal — grobowiec Ghijasa Bega (Itimad ud-Daul), skarbnika i teścia cesarza Dżahangira, zwany potocznie Baby Taj (Tadź). Jego córka, Mihr ur-Nisa, o przydomku Nur Mahal (Światło Haremu), przez cesarza nazywana Nur Dżahan (Światło Świata), wystawiła ojcu przepiękny grobowiec z marmuru. Elementy tej budowli można dostrzec w późniejszym Taj Mahal, wybudowanym nomen omen dla córki jej rodzonego brata. Kwadratowy, jednopiętrowy budynek Baby Taj nie jest jednak identyczny ze swoim wielkim następcą. Ten skromny, ozdobiony florencką mozaiką i czterema minaretami na rogach pawilon o czterech wejściach mieści w środku dwie trumny z marmuru w tak przedziwnym kolorze, że w pierwszej chwili przez wielu brany jest za drewno. Od Taj Mahal różni go wnętrze pokryte malunkami — wazonami, kwiatami, owocami, karafkami z winem i drzewami. Baby Taj stanowi jednak swoisty eksperyment architektów z rozmaitymi odcieniami białego marmuru, który później tak doskonale został rozwinięty w starszej wersji legendarnego mauzoleum.

Baby Taj — starszy brat mauzoleum Mumtaz Mahal, grobowiec ojca jej dziadka, Ghijasa Bega. Jest niekiedy traktowany przez historyków jak architektoniczna wprawka do budowy prawdziwego Taj. (źródło: Wikipedia)

Taj Mahal, mimo pozornej lekkości, jest budynkiem olbrzymim — aż po złotą iglicę wieńczącą kopułę liczy 74 metry wysokości. Wszystkie elementy są tu poczwórne, zgodnie z tradycyjną zasadą symetrii. Jednak samo mauzoleum ma rogi ścięte w taki sposób, że tworzy tzw. ośmiobok bagdadzki. Wejście do sanktuarium Mumtaz Mahal ozdabia łuk z białego marmuru (biel, zarówno w kulturze arabskiej, jak i indyjskiej, jest kolorem żałoby i śmierci), dekoracyjnie rzeźbiony w romby, okraszony cytatami z Koranu, przystrojony wykaligrafowanymi artystycznie czarnymi wężykami oraz kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi detalami — głównie kwiatami irysów, które w innym otoczeniu mogłyby się wydawać pretensjonalne. Wnętrze sanktuarium zdobiły niegdyś bogate kobierce, zasłony i złote detale, które, wraz z bezcennym baldachimem z pereł z nad grobowca Mumtaz Mahal i legendarnymi drzwiami ze srebra, zostały zrabowane po upadku Mongołów w Indiach. W samym mauzoleum napotykamy teraz kunsztowne cenotafy, czyli symboliczne sarkofagi, otoczone ażurowymi przegrodami z białego marmuru (prawdziwe grobowce znajdują się dokładnie poniżej, w równie bogato rzeźbionej krypcie). Uderza od razu ułożenie cenotafów – smukły sarkofag Mumtaz Mahal, ozdobiony kwiatami ze szlachetnych kamieni, został ustawiony pośrodku, natomiast większy sarkofag szaha Dżahana jest dziwnie wciśnięty w marmurową ścianę. Asymetria ta stanowi swego rodzaju znak nieszczęść, jakie dotknęły tą słynną parę.

Kup e-booka „Z historią na szlaku. Zabytki w Polsce, które warto zobaczyć”:

Dostępna jest także druga część e-booka!

Historia szacha i jego wiernej żony

Miniatura przedstawiająca władcę szacha Dżahana na globie ziemskim (XVII wiek). (źródło: Wikipedia)

Zaccznijmy jednak od początku. Mogołowie przybyli do Indii w XVI wieku i na niemal dwieście lat zawładnęli północną częścią półwyspu, a także sporą częścią dzisiejszego Bangladeszu, Pakistanu i Afganistanu, a w końcu niemal całymi Indiami. Podwaliny pod tę potęgę muzułmańską w Indiach (acz odsetek wyznawców islamu w Indiach był wtedy bardzo niski) położył Zair ad-Din Muhammad, zwany potocznie Baberem (po mieczu potomek słynnego Timura, a po kądzieli samego Czyngis Chana). Podbił on stopniowo Indie Północe w latach 1519–1526. Jednak rozkwit imperium mogolskiego przypada na czasy jego wnuka, Akbara Wielkiego. Zaś jego wnuk to książę Churram (Radosny), syn cesarza Dżahangira, późniejszy szach Dżahan. Jako chłopiec odznaczał się doskonałą pamięcią, iście mogolską ambicją i wręcz pedantycznym zamiłowaniem do porządku. Zawsze był niezmiernie uprzejmy, nawet wobec zwykłego zamiatacza, a jego słabością były wonne perfumy, którymi zawsze nasączał włosy i stroje. O swoją późniejszą władzę musiał ostro walczyć nie tylko z braćmi, ale i z własnym ojcem. Dwukrotnie podniósł przeciwko Dżahangirowi bunt, kilkakrotnie doprowadził do stanu bliskiego wojnie domowej. Na wiele lat popadł w niełaskę i usunął się na południe, gdzie długo pozostawał jeszcze po śmierci ojca, ostrożnie walcząc o tron, który zdobył w końcu w 1628 roku. Przez cały ten okres u jego boku stała ukochana żona — legendarna Mumtaz Mahal (Ozdoba Pałacu), bratanica żony Dżahangira, słynnej Nur Dżahan.

O Mumtaz Mahal (naprawdę nazywała się Arjumand Banu Begam) wiadomo niewiele, a raczej niewiele rzeczy pewnych — istnieje sporo poetyckich eposów i trochę wiarygodnych wzmianek w mogolskich kronikach. Według legend książę spotkał ją podczas muzułmańskiego Nowego Roku i olśniony jej urodą zakochał się od pierwszego wejrzenia. Cóż, legendy takie właśnie są. Tkwi w nich jednak cząstka prawdy, skoro zostali zaręczeni, gdy Mumtaz Mahal miała zaledwie 14, a Churram 15 lat. Gdy (głównie dzięki staraniom ciotki) stanęła na ślubnym kobiercu, jako narzeczona księcia Churrama, miała 19 lat. Niemal drugie tyle przeżyła u jego boku. Źródła przedstawiają ją jako urodziwą, kształtną kobietę jak na perską piękność przystało. Dzień jej zaślubin z młodym księciem starannie wybrali astrologowie — 30 kwietnia 1612 roku miał być bowiem dniem idealnego szczęścia, doskonałą wróżbą. Małżeństwo to zaiste było niezwykłe. W społeczności, w której posiadanie wielu żon było niemal wyznacznikiem społecznej pozycji, Mumtaz Mahal pozostała dla męża najważniejsza, była miłością jego życia. Książe Churram miał też dwie inne żony — perską księżniczkę i córkę jednego z ważnych dowódców Dżahangira. Żadna z nich nie pozostawiła po sobie niemal żadnych śladów w źródłach.

Ceremonialne grobowce we wnętrzu mauzoleum, ich prawdziwe odpowiedniki znajdują sie w podziemiach. Grobowiec szacha Dżahana (ten większy), jak widać, został dostawiony później, bardziej z boku. (źródło: Wikipedia)

Mumtaz Mahal, wywodząca się z rodziny słynnych perskich intrygantów, żyła o dziwo z dala od burzliwej polityki dworskiej. Jej ciotka Nur Dżahan, małżonka cesarza, wraz z bratem, Asaf Chanem, ojcem Mumtaz Mahal, stanowili obok cesarza główną siłę polityczną w Indiach mogolskich, centrum wpływów perskich na dworze Dżahangira. Chociaż stronnictwo to początkowo wspierało szacha Dżahana (książę Churram otrzymał ten tytuł od ojca po zwycięskiej kampanii w Dekanie w 1616 r.), wkrótce stanęło przeciwko zbyt ambitnemu i niechętnemu do poddania się ich manipulacjom księciu. Właśnie ich działaniom szach Dżahan zawdzięczał trudności w objęciu tronu po swoim ojcu. Oczywiście był zaledwie czwartym w kolejności synem, jednak pierworodny Chusru był buntownikiem i dwukrotnie próbował zamordować ojca, za co został uwięziony i zamordowany przez stronnictwo perskie. Kolejny, nadużywający alkoholu Parwiz zginął otruty w 1626 r., a Szahrijar, popierany przez Nur Dżahan, przegrał ostatecznie walkę o władzę, zrażając do siebie teścia szacha Dżahana, Asaf Chana. W czasie prawie wszystkich podróży i wojen, w których wziął w tym okresie udział młody jeszcze książę, wiernie towarzyszyła mu małżonka. Konsekwentnie trzymała się z dala od politycznego zamętu i — co również niezwykłe jak na owe czasy — rodziła jedno dziecko za drugim. W sumie miała ich czternaścioro — liczbę bardzo nietypową jak na ówczesne warunki. Świadczyło to choćby o niesłychanej częstotliwości zbliżeń między małżonkami, acz szach Dżahan miał także inne żony, nałożnice i służki, które trzymano wyłącznie dla rozkoszy jego ciała. Ośmioro z dzieci Mumtaz Mahal zmarło w niemowlęctwie, resztę — czterech synów i dwie córki — w większości spotkał tragiczny los.

Stylizowany, wyimaginowany portret Mumtaz Mahal (przełom XVII i XVIII wieku). (źródło: Wikipedia)

Dotąd wszystko zdawało się być na dobrej drodze. Szach Dżahan zasiadł na tronie, który utrzymywał silną ręką. Odzyskał nawet synów, których dotąd przetrzymywała jako zakładników ciotka jego żony. Po spektakularnej koronacji, podczas której z nieba spadał na niego deszcz drogocennych kamieni (rzucanych ręką nałożnic z wielkiego cesarskiego haremu), nowy władca triumfalnie wprowadził swoją ukochaną żonę do swojej nowej siedziby i nadał jej zaszczytny tytuł Malika-i-Zaman, najważniejszej w całym haremie. Mumtaz Mahal była jego najbliższą powiernicą, zaufanym człowiekiem, doradcą i opiekunem. Jednocześnie rozwinęła na szeroką skalę działalność charytatywną (szczególnie w nasilających się okresach głodu). Rozdawała niekiedy nawet swoją biżuterię i pieniądze z posagu oraz rozliczne fundusze pozyskiwane od męża. Jej sławę mącą niekiedy tajemnicze wzmianki, takie jak oskarżenia Niccolo Manucci’ego, który przypisywał Mumtaz Mahal zainspirowanie męża do masakry osady portugalskiej w Hugli w 1631 r. Nie są jednak one wiarygodne.

Mumtaz Mahal zmarła nagle w połogu 7 czerwca 1631 roku wraz ze świeżo narodzoną córeczką (co do tego wersje są różne, niektóre utrzymują, że dziewczynka przeżyła poród). Stało się to z dala od Agry, w Barhanpurze na niegościnnej wyżynie Dekanu, gdzie towarzyszyła mężowi, starającemu się o zachowanie pokoju na terenie imperium. Zmarła po trzydziestogodzinnym połogu w wyniku silnego krwotoku. Według legend ostatnimi słowami przywołała zrozpaczonego męża i nakazała mu zbudowanie dla niej najpiękniejszego grobowca na świecie. Źródeł wskazują, że poleciła mu zająć się dobrze wszystkimi dziećmi. Pochowano ją w Barhanpurze, skąd dopiero sześć miesięcy później zwłoki przewieziono do Agry. Do jej gwałtownej śmierci dołączył ciąg wyjątkowo złych wydarzeń: klęska głodu i epidemia dżumy oraz seria buntów w Dekanie i innych rejonach.

Polecamy e-book Damiana Dobrosielskiego – „Kobieta w świecie Azteków”

Początek grobowca i koniec wielkiej dynastii

Cesarz pozostawał w żałobie dwa lata. Podobno osiwiał, stracił chęć do życia i często wybuchał niepohamowanym płaczem. Unikał zabaw, barwnych strojów i ukochanej muzyki. Gdy pół roku po śmierci żony sprowadził jej ciało do Agry, nakazał okryć je tymczasową kopułą, aby utrzymać grobowiec z dala od gapiów. Od razu też przystąpił do budowy mauzoleum, które w części sam zaprojektował. Choć wiadomo, że przy stawianiu grobowca pracowało ponad 20 tysięcy ludzi z całych Indii, a właściwie z całego świata, w tym Europejczycy: Francuzi, Włosi, Brytyjczycy i Hiszpanie, nazwisko twórcy projektu nie jest znane. Był on prawdopodobnie z pochodzenia Turkiem. Najczęściej wymienianą osobą jest tajemniczy architekt Usta Isa, którego istnienia nigdy nie potwierdzono. Inne pojawiające się w przekazach osoby to perski budowniczy o imieniu Ahmad oraz inżynier Ali Mardan Khan, który także czasami wspominany jest jako twórca projektu. Ten ostatni przybył do Agry dopiero w 1638 r., więc jest mało prawdopodobne, aby to on stworzył Taj Mahal. Wielu historyków uważa, że sam cesarz, koneser sztuki i znawca detali, brał udział w projektowaniu grobowca i nie jest to wykluczone. W sumie w mogolskich źródłach wymienia się aż 37 nazwisk projektantów Taj Mahal. Najbardziej prawdopodobna jest wersja, że wszyscy oni po trochu przyczynili się do powstania zarysu budowli i jej wykonania. W końcu była to gigantyczna, trwająca aż 17 lat budowa. Doskonały marmur o niespotykanych odcieniach bieli sprowadzano z Makrony w Radżasthanie, półszlachetne kamienie ozdabiające ściany i posadzki z terenów całych Indii, Cejlonu (dziś Sri Lanka) i Afganistanu, natomiast czerwony piaskowiec z okolicznych kamieniołomów w Sikri, Dholpuru i innych miejsc. Wspomnienia o samej budowie przetrwały w opisach europejskich ambasadorów na cesarskim dworze. Peter Mundy pisał o złotej barierze okalającej grobowiec Mumtaz Mahal. Natomiast portugalski mnich Manrique, który opisywał gigantyczne bloki marmuru sprowadzane na budowę, dostarczył badaczom kolejnej pożywki do dyskusji, twierdząc z uporem i zupełnie bezpodstawnie, że pracami dowodził Wenecjanin imieniem Geronimo Veroneo.

Brama do ogrodów mauzoleum widziana od środka. (źródło: Wikipedia)

Budowę samego mauzoleum ukończono w 1652 r., ale otaczające je ogrody i budynki gotowe były dopiero w 1657 r. Było to ostatni rok panowania szacha Dżachana, który zakończył swe życie tragicznie, paradoksalnie w sposób zbliżony do okoliczności, w jakich zmarł jego ojciec. Powodem była, być może odziedziczona po ojcowskiej przeszłości, wzajemna nienawiść jego synów: pierworodnego i faworyta, acz kiepskiego polityka — Dara Śikoha; dobrego wojownika, choć podatnego na wpływy — Szudży; ambitnego, okrutnego fanatyka religijnego — Aurangzeba i słynącego ze skłonności do picia — Murad Bakszy. Nienawiść ta zamieniła się w wewnętrzną wojnę podczas ciężkiej choroby cesarza w 1657 r. (choroby spowodowanej być może rozwiązłym trybem życia i nadużywaniem środków podniecających — miały o tym świadczyć objawy opuchlizny i problemy z oddawaniem moczu). Plotki o śmierci szacha Dżahana obiegły całe cesarstwo, zanim zdołał on wyleczyć się na tyle, by wstać z łóżka. Wówczas Szudża i Murad ogłosili się następcami i ruszyli na stolicę. Dara pokonał Szudżę, ale został pobity przez wojska Murada, które Aurangzeb potajemnie wspierał. Aurangzeb wykorzystał jednak sytuację i sam ogłosił się władcą. Ojca uwięził na resztę życia, a brata zamordował, pozostałych rywali do tronu skutecznie trzymając z daleka przez lata.

Szach Dżachan spędził w całkowitym odosobnieniu osiem lat, zamknięty w wieży w Agrze. Według legendy do ostatnich dni patrzył przez kraty na grobowiec swej ukochanej żony, być może rozpamiętując własną krwawą drogę do tronu i ubolewając nad faktem, że jego syn pobił go w tej kwestii na głowę. Zmarł w 1666 r. i został pochowany u boku ukochanej żony. Całe jego życie towarzyszył mu przepych i pompatyczny ceremoniał, ale jego ostatnia droga była skromna i przeszła bez echa. W towarzystwie kilku eunuchów, ukochanej córki i mało znaczących dostojników szach Dżachan został pochowany przed wschodem słońca u boku żony. Jedynie wicekról Agry zjawił się na pogrzebie z wyrazami szacunku. Aurangzeb, jako cesarz, rezydował teraz w Delhi, dokąd przeniósł stolicę jeszcze jego ojciec. Dopiero później — być może wiedziony głosem sumienia — ufundował szachowi bogaty celofan i otoczył oba ceremonialne grobowce kunsztowną marmurową przegrodą. W Taj Mahal spoczywa podobno również głowa zamordowanego Dara, brata Aurangzeba, stanowiąca kolejny powód do niespokojnych snów nowego cesarza. Zaiste, panowanie Aurangzeba stało się końcem panowania Mogołów w Indiach. Prześladowania religijne, nietolerancja, rzezie hinduistów i Europejczyków, wrogie stosunki z sąsiadami i własnymi dostojnikami doprowadziły mogolskie imperium na skraj przepaści. Pozostały po nim tylko bogate pałace, świątynie i ogrody oraz pełne poetyckich pochwał kroniki.

Misterne zdobienia zewnętrznych ścian grobowca najlepiej podziwiać z małej odległości. Z daleka Taj Mahal wydaje się gładką, świetlistą, białą budowlą, szczególnie w promieniach indyjskiego słońca. (źródło: Wikipedia)

O tym jak prawie rozebrano Taj Mahal

Na koniec parę faktów na temat dalszych losów perły Indii — lśniącego Taj Mahal, który po upadku Mogołów również chylił się ku upadkowi. Otóż w XIX w. brytyjscy urzędnicy mieli w zwyczaju wpadać do mauzoleum na piknik i… odłupywać ze ścian drogocenne kamienie. W końcu tego wieku budowla była mocno zaniedbana i wręcz chyliła się ku ruinie. Sam lord William Bentinck, gubernator generalny Bengalu, miał w planach rozebranie mauzoleum w celu pozyskania świetnej jakości marmuru. Zrezygnował jednak po tym, jak odłupany przez niego wcześniej marmur z Czerwonego Fortu nie znalazł nabywców. W ostateczności w 1900 r. wicekról Indii postanowił odrestaurować mauzoleum wraz przylegającymi do niego terenami. W 1983 r. Taj Mahal został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i pozostaje pod stałą kontrolą konserwatorów zabytków. Współcześnie biały marmur Taj Mahal zaczyna niebezpiecznie żółknąć pod wpływem zanieczyszczonego powietrza. Chociaż naukowcy prześcigają się w metodach zabezpieczenia budowli, istnieje duże prawdopodobieństwo, że za parę lat ten wyjątkowy cud świata, Indii i mogolskiej architektury straci swój tajemniczy blask perły historii i pokryje się dobrze nam znanym osadem współczesnej cywilizacji.

Dziękujemy, że z nami jesteś! Chcesz, aby Histmag rozwijał się, wyglądał lepiej i dostarczał więcej ciekawych treści? Możesz nam w tym pomóc! Kliknij tu i dowiedz się, jak to zrobić!

Bibliografia:

1. Wayne E. Begley, The Myth of the Taj Mahal and a New Theory of Its Symbolic Meaning, „The Art Bulletin”, Vol. 61, No. 1 (Mar., 1979), ss. 7–37
2. James Fergusson, History of Indian and Eastern Architecture, Delhi 1967
3. Waldemar Hansen, Pawi Tron, Warszawa 1987
4. John D. Hoag, The Tomb of Ulugh Beg and Abdu Razzaq at Ghazni, A Model for the Taj Mahal, „The Journal of the Society of Architectural Historians”, Vol. 27, No. 4 (Dec., 1968), ss. 234–248
5. R. A. Jairazbhoy, The Taj Mahal in the Context of East and West: A Study in the Comparative Method, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes”, Vol. 24, No. 1/2 (Jan.–Jun., 1961), ss. 59–88
6. Jan Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 2003
7. Sorna Mukherjee, Royal Mughal Ladies and Their Contributions, 2001