TW „Bolek” i galimatias z teczką. Autentyczne, niewiarygodne?
TW „Bolek” i kontrowersyjna teczka
Modelowy historyk w pracy nad źródłem przystąpić musi do dwóch czynności – krytyki zewnętrznej i wewnętrznej źródła. Krytyka zewnętrzna dotyczy opisu źródła, jego charakteru, wyglądu, cech, pochodzenia, daty powstania itp. Krytyka wewnętrzna polega na analizie treści źródła. To czego dokonał IPN w środę w przypadku tzw. teczki „TW Bolka” było krytyką zewnętrzną i to dość ograniczoną. Pojawił się przy tej okazji termin autentyczności źródła. Przeciętny zjadacz chleba zrozumiał najpewniej, że jeśli prezes IPN napisał w komunikacie, iż zbiór ten jest autentyczny, to tym samym uznał go za wiarygodny. Pociąga to za sobą kolejne skojarzenia. Uznano niemal powszechnie, że podpisy na dokumentach należą do Lecha Wałęsy, a tym samym i treść odpowiada rzeczywistości. Zdziwieniem więc zareagowano, gdy w wieczornym wywiadzie dla TVN24 Łukasz Kamiński stwierdził, że dokument nie był badany grafologicznie i że autentyczność nie oznacza wiarygodności.
Sęk w tym, że dla historyka to rzecz oczywista. Jerzy Topolski w fundamentalnym dziele „Metodologia historii” i w dużo skromniejszym, acz też ważnym „Wprowadzeniu do historii”, wyraźnie oddziela wiarygodność od autentyczności. Autentyczność uważa bowiem za element krytyki zewnętrznej, a wiarygodność wewnętrznej. IPN – jeśli poruszał się w ramach warsztatu historyka, a wygląda na to, że owszem – nie badał zatem dokumentów pod kątem wiarygodności. Chodziło raczej o stwierdzenie czy są autentyczne. Co to jednak oznacza?
Falsyfikat mogileński - jeden z bardziej znanych tego typu dokumentów z historii polskiego średniowiecza (ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, domena publiczna). Jest kilka definicji słowa „autentyczne”. Po pierwsze autentyczne jest każde źródło, które istnieje. Możemy sobie bowiem wyobrazić sytuację, w której jakiś dokument jest wymysłem, legendą, mitem, tak jak za mit uznawano istnienie teczki agenta Bolka. Jeśli jednak dokument taki zaistniał i po formalnych oględzinach spełnia podstawowe wymogi tego typu dokumentacji (zawiera odpowiednie sygnatury, oznaczenia itp.) to można go uznać za autentyczny. Nadal jednak nie oznacza to, że nie jest falsyfikatem! Falsyfikat też może być autentyczny. Falsyfikatem jest np. „Kronika Prokosza”, na którą tak chętnie powołują się dziś wszyscy fani Imperium Lechii. Nie oznacza to jednak, że nie jest autentyczna. Tak istnieje, możemy ją wziąć, przeczytać, ocenić. W tym sensie jest autentyczna, nawet jeśli jej autor sugerował, że powstała w X i XI wieku, a nie XVIII, jak było w istocie.
Po drugie autentyczne jest to, co występuje w niezmienionej, oryginalnej i nieskażonej treści. Tyle, że falsyfikat też może w ten sposób spełniać warunki autentyczności. Autentyczne mogą więc być akta i dokumenty jeśli stwierdzimy, że nie posiadają późniejszych korekt, poprawek, skreśleń, czy zamazań. Jeśli posiadają nie są autentyczne. Autentyczna jest bowiem najbardziej pierwotna ich forma.
Po trzecie dokument może być jednocześnie autentyczny i nieautentyczny. W „Metryce Koronnej” znajdują się np. dokumenty rodowe rodziny Firlejów. Ich genealogia jest całkowicie bałamutna, z punktu widzenia więc próby rekonstrukcji ich drzewa genealogicznego dokument nie jest autentyczny, ale jeśli np. chcielibyśmy badać legendy rodowe to jak najbardziej.
Wreszcie po czwarte za autentyczne możemy uznać to co nie jest sfałszowane, czyli jest tym czym miało być – faktycznym dokumentem lokacyjnym, donosem, notatką służbową. Każdy dokument może być jednak w różnym stopniu autentyczny. Może być cały autentyczny, jedynie częściowo autentyczny, lub w ogóle.
O jakiej autentyczności mówił więc dr Łukasz Kamiński? Najprawdopodobniej doszło w tym przypadku do wstępnej krytyki zewnętrznej. Archiwista dokonał oceny, czy dane źródło posiada odpowiednie elementy dzięki którym można by je nazwać „teczką pracy tajnego współpracownika”. Ocenił także, czy występują dopiski, skreślenia, poprawki i najpewniej stwierdził ich brak. Np. dokumentacja nie miała zmienionej paginacji, co świadczyć mogłoby o wyrywaniu lub dodawaniu stron. Możemy też domniemywać, że wstępnie ocenił, czy dokumenty które ma przed sobą mogły być wykonane w czasie, w którym rzekomo miały powstać. Można to rozpoznać po języku używanym w dokumencie, jakości tuszu czy kroju liter. W tym przypadku mogła to być wyrazistość tuszu. Tylko tyle i aż tyle. Niestety, komunikat IPN był tak lakoniczny i tak nie precyzyjny dla odbiorcy, że trudno ocenić na czym krytyka polegała.
Magazyn archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej (fot. Adrian Grycuk, opublikowano na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0 Polska). Nie było więc żadnej oceny wiarygodności, bo jej być nie mogło. Ona jest już elementem krytyki wewnętrznej, a ta wymaga czasu, nakładu sił i środków. Nie wystarczy przecież jedynie przeczytać źródła, ale także skonfrontować je z rzeczywistością. Osoba tworząca notatkę służbową mogła przecież wymyślić całe spotkanie z agentem „Bolkiem” i sprzedać jak dobrą bajkę. Wtedy co prawda źródło jest autentyczne, jest nawet prawdziwe, ale nie jest wiarygodne. Mało tego, nawet jeśli w istocie będzie to notka samego Wałęsy, napisana jego charakterem pisma, to może być także niewiarygodna. Mogło być bowiem tak, że były prezydent historie zmyślał dla własnych korzyści finansowych.
Tym samym u obrońców Lecha Wałęsy powstaje nadzieja, że być może źródła są falsyfikatem. Nie sądzę. Zbyt wiele innych niezależnych od odnalezionej teczki źródeł potwierdza, że w latach 70. doszło do kontaktów Lecha Wałęsy z bezpieką. Sęk w tym, że nawet jeśli są one prawdziwe, to wiarygodne być wcale nie muszą. Ale tego nie zbada się w ciągu 24h. Dlatego sensowne byłoby powołanie w IPN-ie grupy historyków, którzy dokonają rzetelnych badań nad zbiorem i nad biografią Wałęsy przynajmniej do 1976 roku. Wymagałoby to jednak współpracy również ze strony byłego prezydenta. To o tyle ważne, że sprawa Lecha Wałęsy to już nie jest kwestia jego biografii, ale oceny całego procesu transformacji. Wielu bowiem już dziś wysnuwa daleko idące wnioski przenosząc ewentualną współpracę z bezpieką w latach 70. na późniejszą działalność lidera „Solidarności”. Trzeba też pamiętać, że – niezależnie od naszych opinii – Wałęsa był symbolem przemian w Europie Środkowo-Wschodniej. Z symbolami trzeba się zaś obnosić ostrożnie. Za łatwo je zrujnować, za trudno odbudować od nowa.
Artykuły publicystyczne w naszym serwisie zawierają osobiste opinie naszych redaktorów i publicystów. Nie przedstawiają one oficjalnego stanowiska redakcji „Histmag.org”. Masz inne zdanie i chcesz się nim podzielić na łamach „Histmag.org”? Wyślij swój tekst na: [email protected]. Na każdy pomysł odpowiemy.
Redakcja: Tomasz Leszkowicz
