Swietłana Aleksijewicz - „Czasy secondhand” – recenzja i ocena

Historie spisane przez Aleksijewicz, choć każda z nich jest indywidualna i na swój sposób wyjątkowa, wszystkie dotyczą jednej tematyki. To wspomnienia ludzi, dla których wojna jest synonimem codzienności. To opowieści, które wiążą się z hasłami „likwidacji”, „eliminacji”, „strzelania”. Nie tylko jednak historie zawarte w książce krążą wokół tych słów – w ich bliskości skupia się całe życie mieszkańców byłego Związku Radzieckiego, a także współczesnych krajów: Białorusi, Ukrainy, Kazachstanu oraz Turkmenistanu. To życie, wystawione na ogromną próbę, dla wielu pozbawione wartości, było do niedawna synonimem socjalizmu. W nowej epoce jest czymś zupełnie nowym, dla jednych – tajemniczym, dla innych – rajem możliwości:

Przez siedemdziesiąt z górą lat w laboratorium marksizmu-leninizmu wyhodowano odrębny gatunek – „homo sovieticus”. Jedni uważają go za postać tragiczną, inni u nas mówią o nim pogardliwie „sowek”. Wydaje mi się, że znam tego człowieka, że jest mi bliski, że jestem jego sąsiadką, przeżyłam wiele lat tuż koło niego. Ten człowiek to ja. A także moi znajomi, przyjaciele, rodzice. […] Od razu się nas poznaje! My wszyscy, z socjalizmu, podobni i zarazem niepodobni do reszty ludzkości, mamy własny słownik, własne wyobrażenia o tym, co dobre i złe, o bohaterach i męczennikach. […] Wszystko bierze się z tego samego źródła, co Gułag i straszliwa wojna.

Książkę trudno czytać komuś, kto wyrósł w zupełnie innej rzeczywistości – wiążącej się z przemianami pokoleniowymi, reformami roku 1989, liberalizacją życia społecznego i gospodarki. I choć Polskę również dotknął komunizm, był on zasadniczo różny od tego, jakiego doświadczyli bohaterowie książki. Lektura momentami może wręcz przerażać, ze względu na dużą zawartość „śmierci” i tragizmu. Niemal w każdym rozdziale ktoś ginie.

Swietłana Aleksijewicz, białoruska pisarka i dziennikarka, laureatka wielu prestiżowych nagród, m.in. National Book Critics Circle, Lipskiej Nagrody Książkowej na rzecz Porozumienia Europejskiego oraz Pokojowej Nagrody im. Ericha Marii Remarque’a, po raz kolejny udowadnia, że opowieść stworzona ze strzępków rozmów może przerodzić się w spójną historię. Polifoniczność jej reportaży ma niewątpliwe zalety – daje dokładny obraz wydarzeń, pozwala spojrzeć na fakty z wielu perspektyw. Każdy czytelnik musi jednak samodzielnie odczytać przesłanie lektury i wykreować własną historię – uzupełnioną osobistymi doświadczeniami i wyobrażeniem konkretnego tematu.

Aleksijewicz operuje niezwykłym językiem – płynnym, elastycznym, poetyckim, trafiającym do serc czytelników. To autorka, która wzbudza emocje jak żaden inny pisarz. Jej wcześniejsza książka, Czarnobylska modlitwa, silnie porusza serca. Podobnie jest z Czasami seconhand. Choć tematyka zupełnie odmienna, również dotyczy ludzkich historii, tragedii ‘sowka’, człowieka, któremu przyszło się zmierzyć z nową rzeczywistością. Pisarka zawsze stawia człowieka na pierwszym miejscu, daje mu możliwość wypowiedzenia, wyrzucenia głęboko skrywanej historii, która z biegiem lat staje się brzemieniem, przypominającym o przeszłości. Aleksijewicz, niczym spowiednik, słucha, ale nie ocenia. Stawia pytania, docieka, ale nie czyni podsumowania, nie klasyfikuje, nie wyciąga wniosków. Te czytelnik musi samodzielnie wyłuskać z polifonicznej historii, z dramatycznego wielogłosu pokolenia.

Tytuł sugeruje, że książka porusza tematykę „gorszego okresu” w historii Rosji – czasów, zgodnie z tłumaczeniem słowa ‘secondhand’, „używanych”, „z drugiej ręki”:

Przed rewolucją 1917 roku Aleksander Grin napisał: „A przyszłość jakoś przestała być na swoim miejscu”. Minęło sto lat i znowu przyszłość nie jest na swoim miejscu. Dostały się nam czasy używane, czasy „secondhand”.

Nowe pokolenie Rosjan, młodzież wychowana w pokomunistycznym świecie, choć wyraźnie podkreśla niechęć do epoki, w której wychowali się ich rodzice, mimowolnie „puszcza oko” w tą stronę, która w historii Rosji jest rozdziałem zamkniętym. Tak mogłoby się jedynie wydawać, bo wśród naszych wschodnich sąsiadów wciąż spoczywają komunistyczne przekonania, to ludzie, dla których czerwona flaga jest nadal żywa. Społeczeństwo to urodziło się i wychowało w czasach ZSRR, następnie przeszło przez etap chruszczowskiej „odwilży”, teraz zmaga się z nową rzeczywistością – kapitalizmem.

Praca nad książką zajęła Aleksijewicz blisko 20 lat. Przez ten czas autorka przeprowadziła szereg rozmów z ludźmi, bohaterami swojej publikacji, podzielonej na dwie części. Pierwsza z nich, dziesięć historii z „czerwonego wnętrza”, to opowieści dotyczące samobójstw – poznajemy tragiczne losy emeryta, nastolatka czy marszałka. Drugą część, „bez wnętrza” tworzą historie bardziej współczesne (2002-2012), jak na przykład trudna miłość Ormianki i Azerbejdżanina. Konflikty rasowe, religijne i etniczne dominują w opowieściach z okresu po rozpadzie ZSRR.

Czasy seconhand to wyjątkowy reportaż, kolejna „perełka” na liście książek wydanych w Wydawnictwie Czarne. Plastyczny język, historie – tragiczne, ale prawdziwe, bo dotykające zwykłych ludzi – to najmocniejsze cechy tej książki. Każdy może ocenić ją przez pryzmat własnej historii, wiedzy i doświadczeń.

Redakcja: Michał Przeperski