„Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku”, tom 3 – red. Wojciech Skóra i Paweł Skubisz – recenzja i ocena

„Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku. Tom 3” to kolejna część potężnej serię, przybliżającej czytelnikom dzieje polskich tajnych służb. Analogicznie do poprzednich części, mamy do czynienia ze zbiorem artykułów, również podzielonych na okres przed i po roku 1945. Prócz wspomnianej cezury, redaktorzy podzielili zawartość także pod względem rodzaju tekstów. Mamy tu więc z jednej strony studia poświęcone okresom przed- i powojennemu oraz źródła. W drugiej części przedstawione zostały fragmenty materiałów archiwalnych wraz z komentarzem.

Jak zwykle w przypadku tego rodzaju publikacji, bardzo trudno jest pokusić się o jej sprawiedliwą ogólną ocenę, wszak każdy tekst prezentuje inny poziom i inną perspektywę. Pozycję otwiera interesujący artykuł syntetyczny poświęcony stanowi badań nad dziejami polskiego wywiadu, dający zarówno dobry ich przegląd jak i rzetelną podstawę bibliograficzną. Następny jest tekst Tomasza Sypniewskiego o ekspozyturze dowództwa Frontu Pomorskiego w Działdowie; podobnie jak analogiczny tekst o ekspozyturze mławskiej, tak i ten przypomina raczej sumienne wypisy z materiału archiwalnego, łącznie z pieczołowitym zachowaniem jego struktury.

Aleksander Smoliński w kolejnym tekście opisuje jak Oddział II oceniał sowiecki potencjał militarny. Choć artykuł wyczerpująco opisuje zarówno spojrzenie „dwójki” jak i stan faktyczny, to warto by chyba nieco mocniej podkreślić, kiedy to ocena wywiadu mijała się z rzeczywistością. Podobny problem ma analogiczna praca Jarosława Centka, dotycząca jednak Reichsheer. Sebastian Drabik z kolei w sumienny i wyważony sposób zajął się kwestią liczebności KPP. Pewnych problemów w ocenie nastręcza krótki artykuł Jana Jacka Bruskiego o misji kijowskiej Jerzego Niezbrzyckiego. Na tle pozostałych tekstów zawartych w tomach „Studiów...”, w pracy Bruskiego mocno przebijają się akcenty pozytywne, które słabo bilansowane są ocenami krytycznymi. Budzi to, być może nie w pełni uzasadnione, uczucie braku obiektywizmu autora.

Następny tekst, autorstwa Aleksandra Woźnego, opisuje niemieckie przygotowania do wojny w meldunkach Kazimierza Wróblewskiego. Niestety, w tym wypadku strukturę wykorzystanego źródła widać naocznie i tekst sprowadza się do przepisania raportów Wróblewskiego. Chociaż są one prawdziwie interesujące, to jednak sposób ich wykorzystania powoduje, że nie rzucają zbyt wiele światła ani na kwestię historii wywiadu, ani historii wojskowości. Z kolei Piotr Kozłowski proponuje interesującą pracę, poruszającą nieco pomijany temat Straży Granicznej i jej wywiadu płytkiego.

Wojciech Włodarkiewicz opisuje kwestię oceny zagrożenia zewnętrznego Polski przez kierownictwo Oddziału II. Niestety, tekst ten jest bardzo krótki i ogranicza się do bardzo pobieżnego przedstawienia faktów, w niemałej części dobrze znanych. Część poświęconą okresowi przed 1945 rokiem zamyka praca Sebastiana Bojemskiego, dotycząca rozpoznania środowisk komunistycznych przez wywiad NSZ na terenie Częstochowy. Jest to, co można podkreślić, pierwsza w dziejach „Studiów nad…” praca poświęcona stricte działalności wywiadu na ziemiach polskich podczas II wojny światowej. Porusza zarazem temat dość kontrowersyjny i robi to w sposób obiektywny i budzący uznanie.

Część druga poświęcona jest okresowi PRL i wydaje mi się być przygotowana nieco solidniej. Otwiera ją Artykuł Anny Marcinkiewicz-Kaczmarczyk, przedstawiający kształtowanie się postaw oficerów powojennej „dwójki”; stanowi on jednak raczej ogólną prezentację służących w Oddziale II w latach 1950-56, choć popartą staranną pracą badawczą. Następny jest tekst Arkadiusza Słabiga, będący świetnym i dokładnym opisem działań podjętych przez SB wobec środowisk emigracji ukraińskiej po 1956 roku. Maciej Sobieraj z kolei w równie interesujący i dokładny sposób opisał strukturę terenową Departamentu I MSW, na przykładzie placówki lubelskiej.

Tom zamykają trzy artykuły biograficzne: Witolda Bagieńskiego o ppłk Michale Goleniewskim, Pawła Skubisza o Bogdanie Walewskim oraz Zenona Romanowa o Stefanie Rudniku. Teksty Bagińskiego i Skubisza są nie tylko interesujące pod względem biograficznym, ale stanowią też bardzo przejrzysty i erudycyjny wgląd w działalność szpiegów amerykańskich w Polsce oraz funkcjonowania zarówno CIA, jak i SB. Niestety, na tym tle zdecydowanie gorzej wypada tekst Romanowa, będący w istocie zaledwie krótką notą biograficzną Rudnika.

„Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku. Tom 3” dzielą wady i zalety, swoich dwóch poprzedniczek, Co do zasady każdy artykuł został starannie przygotowany merytorycznie i niesie ze sobą wiele informacji (wyjątki od tej reguły zostały wspomniane powyżej), większość stanowi też trudną lekturę z powodu nagromadzenia koniecznych do przyswojenia faktów. Niewątpliwym, i godnym podkreślenia, plusem jest dołączenie płyty DVD z filmem szkoleniowym „I poznasz prawdę…”, nakręconym przez MSW na podstawie sprawy Walewskiego, analizowanej przez Pawła Skubisza.

Podobnie jak w przypadku poprzednich tomów, uważam, że niniejsza pozycja stanowi znakomite źródło informacji i cenne uzupełnienie biblioteczki każdego historyka badającego XX wiek. Choć - jak mi się wydaje - na tle swoich znakomitych poprzedniczek tom 3 wypada nieco bladziej. Tym niemniej - zachęcam do lektury!