„Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku”, tom 2 – red. Wojciech Skóra i Paweł Skubisz – recenzja i ocena
Książka podzielona jest na dwie części, cezurę zaś wyznacza rok 1945. Pierwsza połowa składa się z dziewięciu artykułów i trzech tekstów źródłowych, opatrzonych komentarzem i, pomimo wspomnianej uprzednio cezury, nie porusza zagadnień związanych z pracą wywiadowczą po zakończeniu wojny obronnej roku 1939. Z racji formy publikacji (zbiór studiów), trudno jest dać tu ogólną, w pełni sprawiedliwą ocenę. Znajdziemy w zbiorze kilka artykułów wyjątkowo interesujących, na które warto szczególnie zwrócić uwagę.
Po pierwsze, tekst Aleksandra Smolińskiego o planowanym zamachu na rumuńską parę królewską podczas jej pobytu w Polsce (przy zastrzeżeniu, że z powodu braków źródłowych o samym zamachu jest tam bardzo mało informacji, więcej o współpracy polsko-rumuńskiej i zagrożeniach terrorystycznych w Europie Środkowej). Po drugie, tekst Wojciecha Mazura o roli ataszatów wojskowych w zakupach uzbrojenia, po trzecie zaś: praca Marcina Przegiętki o tranzycie kolejowym w korytarzu pomorskim.
Z kolei w tekstach o kadrze kierowniczej polskiego kontrwywiadu i ekspozyturze nr 2 II Biura Dowództwa Frontu Pomorskiego wyraźnie daje się odczuć oparcie tekstu o strukturę źródła. W efekcie, otrzymujemy obszerne wypisy z materiału archiwalnego z pewnymi dodatkami i uzupełnieniami. Tekst o wykorzystaniu wywiadu radiowego podczas I wojny światowej bardzo skrótowo porusza temat radiowywiadu, większy nacisk kładąc na animozje między Sikorskim i Piłsudskim, z kolei artykuł o udziale oficerów wywiadu w administracji państwowej wydaje się nadmiernie pobieżny i ogólny. Przyznaje to zresztą sam Autor, określając swą pracę jako jedynie „zarys problematyki”.
Podobnie jak w tomie pierwszym, tak i tutaj nieco rozczarowują artykuły biograficzne, poświęcone Janowi Kazimierzowi Ciastoniowi oraz Augustowi Karlowi Schillingerowi. Oba są niewątpliwie interesujące (zwłaszcza tekst o Schillingerze, który po inwazji Niemiec zaginął w niewyjaśnionych okolicznościach), i a miarę możliwości przybliżają czytelnikowi opisywane postacie. Wnoszą jednak zbyt mało do ogólnego zrozumienia problematyki tematu tomu – brakuje w nich szerszej perspektywy.
Wśród źródeł dotyczących okresu przed 1945 r. uwagę zwracają zwłaszcza dwa teksty: Dagmary Grajczak i Wojciecha Skóry, poświęcony szpiegostwie w niemieckich siłach zbrojnych, oraz Andrzeja Suchcitza o wywiadzie lotniczym RP.
Druga część publikacji przynosi sześć prawdziwie znakomitych pozycji. Otwiera ją artykuł Adama Nogala o pierwszych powojennych operacjach agenturalnych Oddziału II. Tytuł jest nieco mylący, praca bowiem jest w istocie zwięzłym i rzeczowym opisem funkcjonowania „dwójki” w pierwszych latach po wojnie. Artykuł Grzegorza Goryńskiego o Stefanie Sobczuku plastycznie prezentuje zarówno samą postać, jak i jej karierę oraz przemiany, jakim podlegał resort bezpieczeństwa na przestrzeni kolejnych lat.
Następny tekst, autorstwa Patryka Pleskota, porusza nieco pomijaną kwestię zabezpieczenia technicznego działań wywiadowczych. Z kolei Mirosław Sikora, opisując wywiad cywilny PRL, skupia się na jego działaniach w dziedzinie szpiegostwa przemysłowego i naukowego, który to aspekt w powszechnej świadomości jest właściwie nieobecny. Paweł Skubisz opisuje sprawę Leszka Chrósta, swego czasu jednego z najgłośniejszych współpracowników wywiadu amerykańskiego, tom zaś zamyka opracowanie Przemysława Gasztołda-Senia o działalności polskiego kontrwywiadu w Libii w latach osiemdziesiątych.
Zbiór tekstów naukowych, już choćby z racji jego struktury, bardzo trudno jest ocenić. Na podkreślenie zasługuje fakt, że pod względem merytorycznym każdy tekst jest bez zarzutu. Z godną podziwy dbałością o precyzję faktograficzną każdy autor dba o odpowiedni aparat krytyczny i źródłowy swojej pracy. Wyraźnie zaznaczne są również przypadki, gdy są oni zmuszeni z powodu niedoboru źródeł, spekulować. Otrzymujemy więc do rąk kopalnię informacji, przekazany w naukowej oprawie.
Pewną drobną niedogodnością są też początki tekstów, często odwołujące się do ogólnej historii Polski i z tego powodu bardzo do siebie podobne. Nieco kłopotliwe jest też umieszczenie jednego dużego słowniczka skrótów na końcu książki, co przy poważnej objętości publikacji utrudnia nieco korzystanie; jest to jednak bardziej dyskomfort niż wada. Z kolei wielkim plusem jest dołączenie do wydawnictwa płyty DVD z filmem szkoleniowym MSW „Z całą surowością prawa…” powstałym po sprawie Chrósta. Stanowi ona znakomitą ilustrację zarówno adekwatnego tekstu jak i całej drugiej części tomu.
Podsumowując, „Studia nad wywiadem i kontrwywiadem Polski w XX wieku. Tom 2” gorąco polecam wszystkim interesującym się historią polskich służb specjalnych. Osoby liczące na sensacyjną lekturę o wywiadzie będą rozczarowane, ale poszukiwacze rzetelnych informacji o historii na pewno nie pożałują zakupu.
